«Δεν θα ξεχάσω ποτέ τον θόρυβο» περιγράφει ένας από τους επιβάτες της πτήσης 440 των Indian Airlines, που ταξίδευε από την πόλη Τσενάι στο Νέο Δελχί το 1973. Ήταν αργά το βράδυ, έξω πυκνό σκοτάδι. Η καταιγίδα μαινόταν και το αεροπλάνο πετούσε χαμηλά.
Το πίσω μέρος του αεροσκάφους ακούμπησε πρώτο στο έδαφος. Ο George Larson, που αφηγείται την εμπειρία του, πετάχτηκε από τη θέση του. Το αεροπλάνο συνέχισε να κινείται ενώ στο εσωτερικό του επικρατούσε πανδαιμόνιο. Μετά κόπηκε στα δύο.
Το επόμενο πράγμα που θυμάται ο Larson είναι να είναι πεσμένος ανάσκελα. Προσπάθησε να κινηθεί αλλά δεν μπορούσε, είχε εγκλωβιστεί. Ακούγονταν εκρήξεις και τα συντρίμμια έπεφταν γύρω του. Συνειδητοποίησε πως έπρεπε να δράσει για να σωθεί και παίρνοντας μια βαθιά ανάσα -καυτού αέρα, που του έκαψε τα πνευμόνια- έσπρωξε ό,τι τον βάρυνε και κατρακύλησε έξω από το αεροσκάφος. Μόλις ένιωσε το έδαφος, αναζήτησε, μπουσουλώντας, ασφαλές σημείο.
Από τους 65 επιβάτες της πτήσης, ο Larson ήταν ένας από τους 17 επιζώντες.
Είχε υπάρξει βέβαια πολύ τυχερός- αν και είχε αρχικά κλωτσήσει την τύχη του, λύνοντας τη ζώνη ασφαλείας. «Η φωτεινή επιγραφή έγραφε να την έχουμε δεμένη, εγώ, έτσι απλά, την έβγαλα» αφηγείται στο BBC. Υπήρξε πραγματικά πολύ τυχερός, οι περισσότεροι ταξιδιώτες που βγάζουν τη ζώνη τους ενώ πρέπει να τη φορούν δεν είναι μεταξύ των επιζώντων, σε αεροπορικά ατυχήματα. Στη συνέχεια όμως είχε την ικανότητα να βρει λύση και να σωθεί, πριν η φωτιά καταπιεί το αεροσκάφος.
Η συμπεριφορά του θυμίζει κι άλλες περιπτώσεις ανθρώπων που, ενώ θα μπορούσαν να είχαν σωθεί, σε μια απειλητική για τη ζωή τους κατάσταση, δεν δρουν με τον κατάλληλο τρόπο για να το πετύχουν. Από το να κάθεται κανείς να συζητά, την ώρα που το πλοίο βυθίζεται μέσα σε καταιγίδα, μέχρι το να φωτογραφίζεται κανείς με φόντο παραλία με τσουνάμι, η ψυχολογία έχει ήδη ασχοληθεί με αυτοκαταστροφικές αποφάσεις που λαμβάνονται υπό πίεση. Παρότι πολλές φορές τα μέσα ενημέρωσης εστιάζουν στα «θαύματα» της επιβίωσης, δεν είναι πάντα σαφές πως η επιβίωση δεν οφείλεται στις ενέργειες του ατόμου αλλά πολλές φορές είναι η απρόσμενη κατάληξή τους.
«Η εκπαίδευση επιβίωσης δεν αφορά τόσο το να εκπαιδεύεις ανθρώπους για το τι να κάνουν, όσο για το να μην κάνουν πράγματα που είναι αναμενόμενο να σκεφτούν» λέει ο John Leach, ψυχολόγος στο Πανεπιστήμιο του Πόρτσμουθ, ο οποίος επιβίωσε από τη μεγάλη φωτιά του 1897 στον σταθμό King’s Cross. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις του, στη διάρκεια κάποιας κρίσης, το 80-90% των ανθρώπων αντιδρά με λάθος τρόπο.
Το είδαμε και το 2011, στο πολύνεκρο και καταστροφικό τσουνάμι στην Ιαπωνία, όπου άνθρωποι ρίσκαραν τη ζωή τους επιχειρώντας να σώσουν μπουκάλια που θα έπεφταν από ράφια σούπερ μάρκετ. Και πριν λίγους μήνες που έπιασε φωτιά ένα αεροπλάνο, σε αεροδρόμιο του Ντένβερ, οι επιβάτες απομακρύνονταν από το φλεγόμενο αεροσκάφος αλλά όχι πολύ, αφού ήθελαν να βλέπουν τις φλόγες και να βγάζουν σέλφι.
Το 2001, ένας λέκτορας του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ, έκανε καγιάκ στην ταραγμένη θάλασσα ανοιχτά του Isle of Wight. Το καγιάκ αναποδογύρισε. Παρότι είχε κινητό τηλέφωνο μαζί του, επί 20 λεπτά κρατιόταν από το αναποδογυρισμένο κανό του χωρίς να το βγάλει- γιατί δεν θυμόταν ότι το είχε. Όταν τελικά το θυμήθηκε, πρώτα τηλεφώνησε στην αδελφή του στο Κέιμπριτζ, μετά στον πατέρα του, που βρισκόταν 5.000 χιλιόμετρα μακριά, στο Ντουμπάι, και τελικά σώθηκε όταν οι συγγενείς του, που είχαν προφανώς πιο καθαρό μυαλό, ειδοποίησαν την ακτοφυλακή.
Σε μια τέτοια κατάσταση, που η ζωή απειλείται, ποιες συμπεριφορές θα έπρεπε να αποφεύγουμε;
Όταν σκεφτόμαστε κάποια καταστροφή, μας έρχεται στο νου μια κατάσταση μαζικής υστερίας. Στις ταινίες, για παράδειγμα, οι άνθρωποι τρέχουν αλλόφρονες. Η πραγματικότητα όμως είναι πως η πιο ανθρώπινη αντίδραση στον κίνδυνο είναι να μην κάνεις απολύτως τίποτα.
Στην πρόσφατη επίθεση στη Γέφυρα του Λονδίνου, ένας αστυνομικός παρατήρησε τον κόσμο που ήταν στο σημείο να στέκεται «σαν ελάφια που τυφλώνονται από τα φώτα του αυτοκινήτου».
Παρότι μοιάζει να είναι μια εντελώς παθητική αντίδραση, όταν εμείς παραλύουμε από τον φόβο, ο εγκέφαλός μας «φρενάρει». Καθώς η αδρεναλίνη ξεχύνεται στο σώμα και οι μύες μας τεντώνονται, ο εγκέφαλος μας στέλνει το μήνυμα να μείνουμε ακίνητοι. Είναι ο ίδιος μηχανισμός που παρατηρείται και στα ζώα, επειδή θεωρείται η έσχατη λύση για να αποτρέψουμε τον θηρευτή από το να μας εντοπίσει. Ωστόσο σε μια συνθήκη κρίσης, η καταπολέμηση αυτής της βιολογικά εγγεγραμμένης συμπεριφοράς είναι ζωτική στην κατεύθυνση της επιβίωσης.
Ακόμα και στις καλές μας στιγμές, ο εγκέφαλός μας μπορεί να αντιδρά αργά- ωστόσο συνήθως οι καταστροφές συμβαίνουν πολύ γρήγορα. Για παράδειγμα, οι εταιρείες που κατασκευάζουν αεροσκάφη πρέπει να αποδεικνύουν πως όλο το αεροπλάνο μπορεί να εκκενωθεί μέσα σε 90 δεύτερα, καθώς εκτιμάται πως μετά το διάστημα αυτό ο κίνδυνος η καμπίνα να γεμίσει καπνό είναι πολύ μεγάλος. Στο ίδιο διάστημα, όμως, οι περισσότεροι από εμάς ακόμα θα παλεύαμε με τη ζώνη μας…
Εδώ παίζει ρόλο ο τρόπος με τον οποίο λαμβάνουμε αποφάσεις. Σκεφτείτε, στο σκάκι, ένας εξαιρετικός παίκτης μπορεί να έχει στο μυαλό του περίπου 50.000 πιθανές κινήσεις. Οι πρώτες κινήσεις στο παιχνίδι μπορεί να γίνονται μέσα σε μερικά δευτερόλεπτα. Στη συνέχεια όμως το παιχνίδι περιπλέκεται. Έχει υπολογιστεί πως ύστερα από τέσσερις κινήσεις, ακολουθούν 288 δισεκατομμύρια συνδυασμοί. Έτσι, ύστερα από λίγο οι παίκτες δεν μπορούν πια να στηρίζονται στην προγραμματισμένη στρατηγική τους και πρέπει να σκεφτούν από το μηδέν. Τότε είναι που το παιχνίδι επιβραδύνεται.
Αυτό συμβαίνει επειδή η επινόηση μιας νέας στρατηγικής βασίζεται στη λεγόμενη μνήμη εργασίας, η οποία διατηρεί προσωρινά πληροφορίες όσο λαμβάνουμε αποφάσεις. Σε μια κρίσιμη στιγμή, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα. Ο εγκέφαλος μας πλημμυρίζει με ντοπαμίνη, την ορμόνη που παίζει κρίσιμο ρόλο στην προετοιμασία του σώματος για να αντιμετωπίσει τον κίνδυνο. Πυροδοτείται η έκκριση περισσότερων ορμονών- αδρεναλίνης και κορτιζόλης, κι εκεί τα πράγματα περιπλέκονται. Αυτό το κοκτέιλ ορμονών «μπλοκάρει» τον προμετωπιαίο φλοιό, ο οποίος με τη σειρά του έχει σημαντικό ρόλο στη βραχύχρονη μνήμη- τη μνήμη εργασίας, που λέγαμε παραπάνω. Και τη στιγμή που χρειαζόμαστε την ικανότητα της λήψης αποφάσεων, εκεί ακριβώς «ξεχνάμε» και κάνουμε λάθος επιλογές.
Θα έλεγε κανείς πως σε μια κατάσταση κρίσιμη, θα αναζητούσαμε μια λύση εξετάζοντας σφαιρικά το θέμα. Αλλά, ναι, κάνουμε το αντίθετο. Εμμένουμε να επιχειρούμε να λύσουμε ένα πρόβλημα με έναν και μόνο τρόπο ξανά και ξανά, αγνοώντας το (μη) αποτέλεσμα. Το ενδιαφέρον είναι πως η ίδια εμμονή καταγράφεται και σε ανθρώπους με κάποια προσωρινή βλάβη στον προμετωπιαίο φλοιό, κάτι που δείχνει πως ίσως η «απενεργοποίηση» αυτής της περιοχής του εγκεφάλου μπορεί αν ευθύνεται για αυτόν τον ανελαστικό τρόπο σκέψης.
Ο James Goff, ειδικός στη διαχείριση κρίσεων στο πανεπιστήμιο της Χαβάης, δεν παύει να εκπλήσσεται με τον αριθμό των ανθρώπων που έχει τις πιο απίθανες συμπεριφορές σε κρίσιμες στιγμές και ρισκάρει ή και χάνει τη ζωή του. «Πόσοι σκοτώθηκαν επειδή γύρισαν στο σπίτι τους για να πάρουν το πορτοφόλι τους, ή να ελέγξουν μήπως άφησαν τον φούρνο ανοιχτό…» λέει. Μπορεί να φαίνεται χαζό αλλά αυτή η συμπεριφορά είναι τόσο εκτεταμένη που οι ψυχολόγοι την έχουν εντοπίσει και την αποκαλούν «στερεοτυπική συμπεριφορά». Στα ζώα, αναφέρεται σε επαναλαμβανόμενη και άχρηστη ρουτίνα, όπως το να βαδίζουν μπρος πίσω πχ σε ζωολογικούς κήπους.
Στους ανθρώπους αναφέρεται στη συνέχιση καθημερινών συμπεριφορών ακόμα και αν, για παράδειγμα, καίγεται το σπίτι σου. Όταν η πτήση 521 της Emirates έκανε προσγείωση – συντριβή κατά την προσγείωση στο αεροδρόμιο του Ντουμπάι, πέρσι, οι επιβάτες καταγράφηκαν σε βίντεο να στριμώχνονται μέσα στο αεροπλάνο που γέμιζε καπνούς για να πάρουν τις αποσκευές τους από τα ντουλαπάκια πάνω από τα καθίσματά τους. Και δεν ήταν ούτε η πρώτη ούτε η τελευταία φορά.
Αυτό συμβαίνει επειδή στην καθημερινή μας ζωή, ο εγκέφαλός μας στηρίζεται σε μεγάλο βαθμό στην οικειότητα. Σε μια κανονική προσγείωση, για παράδειγμα, θα πιάναμε την τσάντα μας από το ντουλαπάκι χωρίς καν να το συνειδητοποιούμε, αφού ο εγκέφαλός μας θα ασχολείτο με πιο «δύσκολες» αποστολές, όπως το να βρούμε τον δρόμο μας σε ένα άγνωστο αεροδρόμιο, σε μια ξένη χώρα.
Σε ακραίες περιπτώσεις, η κατάσταση αυτή οδηγεί ακόμα και σε πλήρη αδιαφορία για τον κίνδυνο- άρνηση. «Πάνω από το 50% του πληθυσμού κατεβαίνει στην παραλία για να δει το τσουνάμι» σημειώνει ο Goff. Υπάρχουν φωτογραφίες ανθρώπων που κατέβηκαν στην ακτή όταν αποσύρθηκαν τα νερά στο τσουνάμι του 2004 στον Ινδικό Ωκεανό.
Σύμφωνα με τη Sarita Robinson, ψυχολόγο στο Πανεπιστήμιο του Λανκασάιρ, η άρνηση αποδίδεται σε δύο παράγοντες. Είτε στην αδυναμία να αξιολογηθεί ως επικίνδυνη μια κατάσταση είτε στη μη επιθυμία αξιολόγησης.
«Οι άνθρωποι έχουν την τάση να περιμένουν, μέχρι π.χ. να δουν τον καπνό. Όμως συχνά αυτό σημαίνει πως είναι πολύ αργά και είναι παγιδευμένοι κάπου. Ή πως αν επιχειρήσουν να διαφύγουν τώρα, κινδυνεύουν να τραυματιστούν από τη φωτιά» εξηγεί ο Andrew Gissing, ειδικός στη διαχείριση κρίσεων στη συμβουλευτική εταιρεία Risk Frontiers.
Η δυσκολία μας να αξιολογήσουμε σωστά τον κίνδυνο δεν είναι καινούρια. Μπροστά σε έναν μεγάλο κίνδυνο, ο εγκέφαλός μας έχει την τάση να στηρίζεται πιο πολύ στο συναίσθημα παρά στα γεγονότα, διώχνοντας τις στρεσογόνες σκέψεις. Είναι χαρακτηριστικό πως στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου του 2001, στις ΗΠΑ, οι άνθρωποι που βρίσκονταν στους υψηλότερους ορόφους του World Trade Center περίμεναν κατά μέσο όρο πέντε λεπτά πριν αρχίσουν να φεύγουν.
Μια τέτοια εμπειρία έζησε και αφηγείται ο Yossi Hasson, που το 2004 έκανε καταδύσεις με τη σύντροφό του στην Ταϊλάνδη, όταν έγινε το τσουνάμι. Βρίσκονταν μέσα στο νερό, στα ανοιχτά. «Ένιωσα να με σπρώχνουν δυνατά, μετά δεν μπορούσα να ελέγξω τίποτα» αφηγείται. Όταν βγήκε στη στεριά είδε την παραλία κατεστραμμένη, γεμάτη συντρίμμια και πτώματα. Άρχισε όμως να σκέφτεται πώς να πάει στο ξενοδοχείο για να πάρει τις αποσκευές του! Το οποίο ξενοδοχείο μάλλον δεν υπήρχε πια…
Κι αφού δεν μπορούμε να βασιστούμε στα ένστικτά μας, τη δύσκολη ώρα, τι μπορούμε να κάνουμε;
Κατά τον Goff, η επιβίωση βασίζεται στο να έχει κανείς ένα πλάνο. «Εάν ξέρεις εκ των προτέρων τι να κάνεις, και αρχίσεις νωρίς, τότε μάλλον μπορείς να γλιτώσεις από ένα τσουνάμι» εξηγεί.
Ο στρατός, για παράδειγμα, εκπαιδεύεται για να ξέρει πώς να δράσει σε διάφορα σενάρια, όπως ομηρία και συντριβή ελικοπτέρων στο νερό (στην οποία, αν σου τύχει, είναι καλύτερο να μείνεις στη θέση σου μέχρι το ελικόπτερο να πλημμυρίσει και αναποδογυρίσει και να βγεις την τελευταία στιγμή για να αποφύγεις τον έλικα που πιθανώς ακόμα γυρίζει). Ο Goff ξέρει πως για να γλιτώσεις πρέπει να αντικαταστήσεις τις αυτόματες- και όχι πολύ επιτυχημένες- αντιδράσεις- με άλλες, σωτήριες για τη ζωή σου. «Πρέπει να εξασκηθείς πολύ ώστε η τεχνική επιβίωσης να γίνει κυρίαρχη συμπεριφορά» εξηγεί.
Προφανώς βέβαια παίζει ρόλο και η τύχη. Ας κλείσουμε επιστρέφοντας στην περίπτωση του Larson, του επιζήσαντα της πτήσης των Indian Airlines. Όπως αποδείχθηκε, τελικά κινδύνεψε πιο πολύ όχι από την ίδια τη συντριβή αλλά από όσα ακολούθησαν. Παρότι σώθηκε την τελευταία στιγμή από χωρικούς που τον μετέφεραν στο νοσοκομείο ενώ η φωτιά τσουρούφλιζε τα μαλλιά στο μισό του κεφάλι, τα πράγματα δεν ήταν εύκολα για εκείνον. Είχε εγκαύματα δεύτερου βαθμού και κατάγματα και για να σιγουρευτούν πως δεν είχε εσωτερικούς τραυματισμούς, οι γιατροί τον χειρούργησαν προληπτικά. Εβδομάδες αργότερα συνέχιζε να χάνει βάρος και η ουλή του δεν έκλεινε με τίποτα. Μέχρι που ο χειροπράκτης του, πίσω στις ΗΠΑ, έκοψε τα ράμματα κι έβαλε μέσα τη λαβίδα του. Τράβηξε έξω μια τυλιγμένη γάζα, που είχε μείνει στο σώμα του Larson για 30 ημέρες και τον σκότωνε αργά… Η προετοιμασία, η γρήγορη δράση, η «άμυνα» απέναντι σε ρουτίνα και άρνηση μπορεί να είναι ο δρόμος για να ζήσεις περισσότερο σε συνθήκες κρίσης. Αλλά, όπως αποδεικνύει η περίπτωση του Larson, μια γερή δόση τύχης δεν έβλαψε ποτέ κανέναν.
