Φυλακή και κοινωνία. Πόσο διαφέρει η καθημερινότητα των ανθρώπων που ζουν πίσω από τα σίδερα με όσων είναι ελεύθεροι; Ενώ η ελληνική γλώσσα είναι μία πώς είναι δυνατόν οι ίδιες λέξεις και φράσεις να αποκτούν άλλη έννοια αναλόγως με τον χώρο όπου βρίσκονται όσοι τις χρησιμοποιούν; Στα σωφρονιστικά ιδρύματα όλα παίρνουν τον δικό τους χαρακτήρα και… αλλάζουν. Το απομονωμένο περιβάλλον, οι περιορισμοί και οι απαγορεύσεις βοηθούν τους κρατούμενους να δημιουργήσουν τον δικό τους κώδικα ώστε να καταλαβαίνουν ο ένας τον άλλον αλλά και να μη γίνονται αντιληπτοί από τους σωφρονιστικούς υπαλλήλους.

«Η γλώσσα της φυλακής είναι ο ιδιαίτερος γλωσσικός κώδικας επικοινωνίας των κρατουμένων. Αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο του χαρακτηριζόμενου στην εγκληματολογική έρευνα ”υποπολιτισμού” των φυλακών, της μικροκοινωνίας των κρατουμένων. Η γλώσσα που χρησιμοποιείται στις φυλακές της χώρας μας δεν είναι αυτόνομη γλώσσα αλλά ιδίωμα. Βασίζεται στα ελληνικά και στη σύνταξη της ελληνικής, διαφέρει στο λεξιλόγιο όχι όμως στη δομή της, επομένως αναφερόμαστε στη γλώσσα της φυλακής με μία ευρεία έννοια. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ανήκει στις λεγόμενες συνθηματικές γλώσσες» επισημαίνει μιλώντας στο Newsbeast η διδάκτωρ του τμήματος Επικοινωνίας και Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης του Πανεπιστημίου Αθηνών, εισηγήτρια-συγγραφέας και εκπαιδεύτρια στο Πρόγραμμα Συμπληρωματικής εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης (E-Learning) του Κέντρου Επιμόρφωσης και Δια Βίου Μάθησης (Κ.Ε.ΔΙ.ΒΙ.Μ.) του ΕΚΠΑ και τακτική επιστημονική συνεργάτιδα του Κέντρου Μελέτης του Εγκλήματος, Αγγελική Καρδαρά.

Σε έρευνα που πραγματοποίησε η Αγγελική Καρδαρά και αποτελεί και το θέμα της διδακτορικής της διατριβής, η οποία εκδόθηκε από τις εκδόσεις νομικών βιβλίων Αντωνίου Σάκκουλα το 2014 υπό τον τίτλο «Φυλακή και Γλώσσα» και ξεκίνησε το 2005, αναλύεται ο ιδιαίτερος κώδικας επικοινωνίας μεταξύ των κρατουμένων.

«Αρχές Σεπτεμβρίου του 2005 το υπουργείο Δικαιοσύνης ενέκρινε την αίτηση που είχαμε υποβάλει για την υλοποίηση της έρευνας στις δικαστικές φυλακές Κορυδαλλού και στο ειδικό κατάστημα κράτησης νέων Αυλώνα. Μας χορήγησαν άδεια να διανείμουμε ερωτηματολόγια στους κρατούμενους και στις κρατούμενες που επιθυμούσαν. Όμως κατόπιν συζητήσεων με τους αρμόδιους φορείς των ανδρικών φυλακών Κορυδαλλού μου δόθηκε η δυνατότητα να προχωρήσω στη διεξαγωγή συνεντεύξεων χωρίς τη μεσολάβηση της κοινωνικής υπηρεσίας έχοντας ως βάση το ερωτηματολόγιο. Άνοιξαν έτσι νέοι ορίζοντες για την έρευνα που περιλάμβανε στο σύνολό της 100 κρατούμενους-ες» εξηγεί η Αγγελική Καρδαρά.

Γιατί οι κρατούμενοι προσπαθούν να φτιάξουν τη δική τους «γλώσσα»;

Κύριο χαρακτηριστικό της γλώσσας της φυλακής είναι να μην καταλαβαίνει ο αμύητος, έτσι ενισχύεται η συνοχή της ομάδας για την οποία η γνώση αυτή του ιδιαίτερου γλωσσικού κώδικα εντάσσει ή αποκλείει άτομα από αυτήν. Η γλώσσα της φυλακής έχει δύο παρακλάδια.

Πρώτο παρακλάδι είναι η σκληρή αργκό, η συνθηματική δηλαδή γλώσσα. Και το δεύτερο παρακλάδι αφορά την αργκό που χρησιμοποιούν οι κρατούμενοι σε καθημερινή βάση ακόμη και ενώπιον των σωφρονιστικών υπαλλήλων για διάφορους λόγους. Ο κύριος λόγος είναι για να αντιμετωπίσουν τα επονομαζόμενα «δεινά του εγκλεισμού» (Pains of Imprisonment) δηλαδή για να περάσουν τον χρόνο έκτισης της ποινής όσο πιο ανώδυνα γίνεται. Επίσης για λόγους μιμητισμού, καθώς αυτές τις λέξεις και εκφράσεις τις χρησιμοποιεί η πλειοψηφία. Και βέβαια για «μαγκιά» ειδικότερα, οι νέοι σε ηλικία κρατούμενοι και όσοι βρίσκονται περισσότερα χρόνια στη φυλακή.

«Στο πλαίσιo της σύγχρονης εποχής όπου τα καταστήματα κράτησης υφίστανται τους ισχυρούς κοινωνικούς κλυδωνισμούς επηρεάζεται σημαντικά και αυτός ο γλωσσικός κώδικας επικοινωνίας. Οι αλλαγές στην ανθρωπογεωγραφία της φυλακής όσο και στη σύνθεση του ποινικού πληθυσμού επιδρούν σημαντικά στη γλώσσα της φυλακής, η οποία αποκτά ειδικό ”βάρος” και καθίσταται όχι μόνο μέσο επικοινωνίας αλλά και αναγκαίο μέσο ένταξης στη μεγάλη ομάδα των κρατουμένων και στις μικρότερες υποομάδες που δημιουργούνται μέσα στη φυλακή. Θεωρούμε ότι η γλώσσα της φυλακής αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της καθημερινότητας του έγκλειστου πληθυσμού αποτελώντας ουσιαστικά σήμερα ένα ”εργαλείο” κατανόησης της ίδιας της εσωτερικής λειτουργίας μίας φυλακής, όπως χαρακτηριστικά έχει επισημάνει ο ομότιμος καθηγητής εγκληματολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γιάννης Πανούσης στη συνέντευξη που μας παραχώρησε στο πλαίσιο του εν εξελίξει project μας στο Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος ”Φυλακή και Γλώσσα επαναληπτική έρευνα”» επισημαίνει η Αγγελική Καρδαρά.

«Λαμβάνοντας υπόψιν μας ότι κανένας κρατούμενους δεν εισέρχεται στον χώρο της φυλακής σαν ”άγραφος πίνακας” αλλά κουβαλάει τα δικά του βιώματα, τις δικές του εμπειρίες και αξίες εκτός φυλακής θεωρώ ότι η γλώσσα της φυλακής δημιουργείται ουσιαστικά ανάμεσα σε δύο ”κόσμους” τον εντός και τον εκτός φυλακής. Δύο κόσμοι που είναι φαινομενικά αντίθετοι, έχουν όμως και κοινά σημεία σύνδεσης. Επίσης λαμβάνοντας υπόψιν μας ότι ένας κρατούμενος προτού βρεθεί πίσω από τα κάγκελα μπορεί να έχει τη χαρακτηριζόμενη ”εγκληματική καριέρα” συνεπώς και πολλές επαφές με μέλη του υποκόσμου, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι κρατούμενοι, ειδικά μέλη του οργανωμένου εγκλήματος και όσοι είναι έγκλειστοι για παράβαση του νόμου περί ναρκωτικών, γνωρίζουν τη γλώσσα της φυλακής προτού μπουν στη φυλακή. Τη χρησιμοποιούν ήδη με όσους εμπλέκονταν σε παράνομες δραστηριότητες και τη μεταφέρουν στο κατάστημα όπου κρατούνται εντός του οποίο εμπλουτίζεται με καινούργιες λέξεις και φράσεις» σημειώνει.

Χρησιμοποιούν όλοι οι κρατούμενοι τον γλωσσικό αυτό κώδικα;

Η πλειοψηφία των κρατουμένων σύμφωνα με την έρευνα της Αγγελικής Καρδαρά χρησιμοποιεί αυτόν τον ιδιαίτερο κώδικα επικοινωνίας, καταρρίπτεται μάλιστα η στερεοτυπική εικόνα πως τον χρησιμοποιούν μόνο άνδρες, τον χρησιμοποιούν και γυναίκες και νέοι. Όσοι κρατούμενοι εκτίουν μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης και οι υπότροποι τον χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερη έκταση. Εξίσου και οι νέοι σε ηλικία.

Τέλος αλλοδαποί κρατούμενοι που δεν γνωρίζουν καλά την ελληνική ή που δεν γνωρίζουν καθόλου την ελληνική δεν μπορούν πάντα να κάνουν διάκριση μεταξύ αργκοτικών εκφράσεων και κοινής ελληνικής γλώσσας και μάλιστα πολλές φορές μαθαίνουν πρώτα αυτές τις λέξεις και τις εκφράσεις για να μπορούν να επικοινωνήσουν.

Ειδικότερα σχετικά με τους παράγοντες διαμόρφωσης και διάδοσης της γλώσσας της φυλακής οι βασικότεροι συνοψίζονται στα εξής σημεία: 1) Ηλικία (οι πιο νέοι σε ηλικία κρατούμενοι χρησιμοποιούν σε μεγαλύτερη έκταση το αργκοτικό λεξιλόγιο όπως ακριβώς γίνεται και εκτός φυλακής με τη γλώσσα των νέων). 2) Διαπραχθέν αδίκημα (π.χ. το λεξιλόγιο των εξαρτημένων από ουσίες θεωρείται από τα πιο πλούσια αργκοτικά λεξιλόγια και εντός και εκτός φυλακής) 3) Ο χρόνος παραμονής στη φυλακή (όσο πιο μεγάλος είναι, περισσότερο ο έγκλειστος αφομοιώνει αυτό το λεξιλόγιο).

Η γλώσσα της φυλακής χρησιμοποιεί όλα τα γλωσσοπλαστικά μέσα, δηλαδή αναγραμματισμούς, βραχύνσεις αλλά και συνθέσεις λέξεων, νεολογισμούς, δανεισμούς από άλλους γλωσσικούς κώδικες κυρίως από την αργκό των νέων και του στρατού, δανεισμούς από ξένες γλώσσες (π.χ. από την αραβική) και βέβαια πληθώρα εικόνων και μεταφορικών σχημάτων.

Άλλωστε οι γλωσσοπλάστες «παίζουν» κυρίως με τις εικόνες και χρησιμοποιούν εκτενώς μεταφορές. Ως εκ τούτου οι γλωσσικοί κώδικες επικοινωνίας είναι κατ΄εξοχήν «μεταφορικές γλώσσες» με τις οποίες μεταφέρουν εικόνες οι οποίες με τη σειρά τους παραπέμπουν σε αισθήματα και ιδέες. Όπως για παράδειγμα «κερατιά» είναι το περιπολικό. Η συγκεκριμένη λέξη έχει προκύψει από το «καρούμπαλο» που μοιάζει με κέρατο των περιπολικών.

Η λέξη «κλειδί» χαρακτηρίζει τους φύλακες γιατί κρατούν κλειδιά με οποία κλειδώνουν στα κελιά τους κρατούμενους. Σε αυτή την περίπτωση έχουμε μεταφορά της εικόνας. Τα «στρουμφάκια» είναι οι αστυνομικοί λόγω της μπλε στολής που φοράνε. Αξιοσημείωτες είναι και άλλες εκφράσεις που παραπέμπουν σε εικόνες. «Ανοίγω κάρτα» σημαίνει ανοίγω προηγούμενα, κάνω δηλαδή κάτι που ενοχλεί και περιμένω τις συνέπειες των πράξεών μου.

Η γλαφυρή έκφραση «δαγκώνω κρατούμενο» που σημαίνει την προσπάθεια απόσπασης πραγμάτων από συγκρατούμενους έστω κι αν κάποιος έχει τα δικά του, κατά κύριο λόγο τσιγάρα και τηλεκάρτες που αποτελούν πολύ σημαντικά αγαθά για τον χώρο της φυλακής. Με τη φράση «διπλή φυλακή» εννοούν ότι ο χρόνος έκτισης της ποινής περνάει δύσκολα και επώδυνα. Η φράση «γράφω καντίνα» σημαίνει παραγγέλνω από το κυλικείο της φυλακής, ενώ «δεν έχω καντίνα» σημαίνει ότι δεν έχω χρήματα στην καρτέλα μου για να αγοράσω πράγματα.

Εκφράσεις που λαμβάνουν ένα διαφορετικό περιεχόμενο ή μία άλλη «απόχρωση» από τις αντίστοιχες της ελεύθερης κοινωνίας. «Κάνω μεροκάματο» και «κάνω δουλειά» η πρώτη φράση αναφέρεται στην εργασία των κρατουμένων μέσα στη φυλακή και η δεύτερη αναφέρεται στις παράνομες δουλειές που τελούνται εντός και εκτός φυλακής. Με τελείως διαφορετική σημασία χρησιμοποιείται και η λέξη «κλέφτης» που σημαίνει στη γλώσσα της φυλακής το αποστακτήριο.

Ο «κλακαδόρος» λαμβάνει διαφορετικό νόημα, καθώς χαρακτηρίζει τους τρόφιμους που βρίσκουν τρόπο να επιτυγχάνουν τον σκοπό τους σε βάρος των συγκρατουμένων τους.

Οι εκφράσεις «κάγκελα παντού» και «σπάω σίδερα» έχουν ένα ιδιαίτερο συναισθηματικό βάρος στον χώρο της φυλακής. Η μέν πρώτη εκφράζει την αγανάκτηση των κρατουμένων που βρίσκονται σε ένα περιοριστικό και απομονωμένο από την ευρύτερη κοινωνία πλαίσιο, ενώ η δεύτερη σημαίνει κάνω απόδραση.

«Με χάλασες» σημαίνει με νευρίασες με αυτό που είπες. «Μη με χρεώνεις» μη μου προσάπτεις άδικα κάτι. «Με πας ταξίδι» προσπαθείς να με παραπλανήσεις.

Μεταξύ των παραδειγμάτων που καταδεικνύουν την πρωτοτυπία των ομιλητών τους βρίσκονται λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται εκτός φυλακής, σε αυτή την περίπτωση η γλωσσοπλαστία υποδηλώνει την ανάγκη των εγκλείστων να ξεφύγουν από το σκληρό περιβάλλον της φυλακής.

Όσον αφορά τις συνθέσεις, εντοπίζονται κυρίως σε ουσιαστικά όπως για παράδειγμα «ανθρωποφύλακες» (ουσιαστικό και ουσιαστικό) ή «παλιοκόριτσο» (επίθετο και ουσιαστικό) που λέγεται κυρίως περιπαικτικά, «ψωμοσάκουλο» που χρησιμοποιείται για τον τελείως αγύμναστο. Επίσης έχουμε βραχύνσεις «ρουφ» ο ρουφιάνος, «ψυχ» το ψυχιατρείο της φυλακής. «Ψυ», «ψυχή», «ψυτ» ο κρατούμενος που χαρακτηρίζεται από τους συγκρατούμενους «ψυχάκιας».

Διαχρονικές εκφράσεις τυπικές για τον χώρο της φυλακής όπως είναι «είναι λαρύγγι» που σημαίνει ο κρατούμενος που καρφώνει τους συγκρατούμενους ή τους σωφρονιστικούς.

Τα άκλιτα «δωδεκάρι» και «εικοσιτεσσάρι» που χαρακτηρίζουν τον περιστασιακό χρήστη και αντίστοιχα τον ρουφιάνο.

«Μου χάλασε το όνομα», μου σπίλωσε δηλαδή το όνομα. Αυτή η φράση έχει ιδιαίτερη σημασία γιατί ο κάθε κρατούμενος προσπαθεί να φτιάξει ένα καλό όνομα και φοβούνται μήπως κάποιος τους το χαλάσει. «Ο μπαγλαμάς» που είναι ο ανόητος – το κορόιδο. Το ρήμα «τουμπεκιάσου» που χρησιμοποιείται στην πιάτσα και σημαίνει μη μιλήσεις. «Το σφύριξε» το κάρφωσε.

Η γλώσσα των ναρκωτικών είναι πολύ πλούσια. «Ζαπρέ» αναγραμματισμός που σημαίνει πρέζα. «Είναι φαρμακωμένος», ο κρατούμενος που βρίσκεται υπό την επήρεια ναρκωτικών. «ΣΕΟ» αυτοσχέδιες σύριγγες συνήθως από στιλό. «Λουκάρισμα» η μεταφορά ναρκωτικών στη φυλακή, «πήρα την πάσα» παρέλαβα τα ναρκωτικά που μου έστειλαν στη φυλακή.

Οι γλωσσικοί κώδικες επικοινωνίας συνεχώς ανανεώνονται και εμπλουτίζονται, γιατί η γλώσσα είναι δυναμικό και όχι στατικό φαινόμενο. Γι΄αυτό είναι σημαντικό να γίνονται νέες έρευνες.

«Από το 2018 στο Κέντρο Μελέτης του Εγκλήματος ξεκινήσαμε την επαναληπτική μας έρευνα με τίτλο ”Φυλακή και Γλώσσα – Επαναληπτική έρευνα” όπου προσπαθούμε να εξετάσουμε την εξέλιξη αυτού του γλωσσικού κώδικα επικοινωνίας. Επίσης εστιάζουμε στο εάν αυτός ο ιδιαίτερος κώδικας χρησιμοποιείται και εκτός φυλακής, από τους αποφυλακισμένους» σημειώνει η Αγγελική Καρδαρά.

«Στις 25/10/2021 ξεκινάει στο πλαίσιο των elearning προγραμμάτων του ΕΚΠΑ το νέο εκπαιδευτικό μας πρόγραμμα “Ψυχοκοινωνική Υποστήριξη Κρατουμένων και Ζητήματα Επανένταξης“. Σκοπός του προγράμματος είναι η θεωρητική και πρακτική εκπαίδευση των συμμετεχόντων/συμμετεχουσών σε ζητήματα υποστήριξης κρατουμένων σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο, καθώς και σε ζητήματα επανένταξης αποφυλακισμένων.

Το πρόγραμμα αποσκοπεί στην προσέγγιση του χώρου της φυλακής και της αποφυλάκισης μέσω μίας διεπιστημονικής οπτικής που θεμελιώνεται στην εγκληματολογική, νομική και ψυχολογική γνώση και παρέχει στους εκπαιδευόμενους/στις εκπαιδευόμενες την ευκαιρία να κατανοήσουν αφενός τις αρχές που διέπουν τη λειτουργία των προγραμμάτων υποστήριξης εντός και εκτός φυλακής, και αφετέρου τις θεσμικές και πρακτικές δυσκολίες που ανακύπτουν, καθώς και τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Το πρόγραμμα απευθύνεται σε απόφοιτους Πανεπιστημιακής Εκπαίδευσης/ ΤΕΙ της ημεδαπής και της αλλοδαπής. Αναλυτικότερα απευθύνεται σε εγκληματολόγους, κοινωνιολόγους, κοινωνικούς λειτουργούς, ψυχολόγους, δημοσιογράφους του αστυνομικού και δικαστικού ρεπορτάζ, εργαζόμενους σε Καταστήματα Κράτησης και σε φορείς επανένταξης, καθώς και σε εκπαιδευτικούς των σχολείων των φυλακών» αναφέρει κλείνοντας η Αγγελική Καρδαρά.