Ο όρος «Dark Tourism», Σκοτεινός Τουρισμός στα ελληνικά, στην πραγματικότητα είναι τόσο ανατριχιαστικός όσο ακούγεται, τουλάχιστον για τους περισσότερους. Πρόκειται για το ταξιδιωτικό trend, το οποίο προσελκύει τουρίστες σε διάφορες τοποθεσίες, μουσεία και μνημεία που συνδέονται άρρηκτα και αποδεδειγμένα με τις ανθρώπινες φρικαλεότητες και τραγωδίες, τον θάνατο και τον ανείπωτο πόνο.
«Σκοτεινός τουρισμός»: για ποιο λόγο οι τραγωδίες και οι θάνατοι προσελκύουν το ταξιδιωτικό κοινό
Αν και ο όρος, γνωστός και ως «θανατοτουρισμός», χρησιμοποιήθηκε το 1990 από φοιτητές που θέλανε να εξηγήσουν τον λόγο που οι τουρίστες επισκέπτονταν μέρη και τοποθεσίες που ήταν συνδεδεμένα για παράδειγμα με την δολοφονία του προέδρου Τζον Κένεντι, οι τουρίστες επισκέπτονταν αντίστοιχα μέρη πολύ πριν την δεκαετία του ’90. Τρανταχτό παράδειγμα η περίπτωση της Πομπηίας, η οποία καταστράφηκε από την καυτή λάβα του ηφαιστείου το 79 π.Χ. και αποτελεί δημοφιλή τουριστικό προορισμό ήδη από το 1.700.
Σε διάφορα σημεία ανά τον πλανήτη υπάρχουν αρκετοί τέτοιοι προορισμοί που προσελκύον το ταξιδιωτικό κοινό παγκοσμίως –από το Μνημείο και το μουσείο για την 11η Σεπτεμβρίου στη Νέα Υόρκη, μέχρι τις περιηγήσεις σε διάφορα στρατόπεδα συγκέντρωσης των Ναζί στην Ευρώπη– με το μεγαλύτερο κύμα των τελευταίων χρόνων να παρατηρείται στο Τσέρνομπιλ, και κυρίως μετά το Μάιο του 2019, μετά την προβολή της συγκλονιστικής, δραματικής σειράς του HBO «Chernobyl».
Τα φαινόμενα του Τσέρνομπιλ και του Άουσβιτς
Βασισμένη στο πυρηνικό δυστύχημα του Τσέρνομπιλ, το οποίο σημειώθηκε στις 26 Απριλίου 1986, και στη συλλογική προσπάθεια της ομάδας ανθρώπων που αντιμετώπισε το πρόβλημα και θυσιάστηκε για την επίλυσή του, κέρδισε αξιόλογες κριτικές και έστρεψε το ενδιαφέρον του κοινού στην τραγική αυτή ιστορία.
Η επιτυχία της σειράς φαίνεται ότι αύξησε τον αριθμό των τουριστών στο συγκεκριμένο σημείο, ενώ δεν ήταν λίγοι και οι λάτρεις του Instagram που έσπευσαν να φωτογραφηθούν στην πόλη φάντασμα του Πρίπιατ και φυσικά κατηγορήθηκαν για άσεμνη φωτογράφιση σε έναν χώρο όπου έλαβε χώρα μία από τις χειρότερες ανθρωπογενείς καταστροφές που συνέβη ποτέ στον πλανήτη μας.
Ωστόσο, δεν είναι η πρώτη φορά που τα τελευταία χρόνια έχει παρατηρηθεί τουριστικό ενδιαφέρον για σημεία που είναι συνδεδεμένα με την ανθρώπινη τραγωδία και τις φρικαλεότητες για τις οποίες είναι ικανό το ανθρώπινο ον.
Το 2016, πιο συγκεκριμένα, ο αριθμός των επισκεπτών στο Άουσβιτς –το συγκρότημα που έγινε γνωστό όσο κανένα άλλο σαν σύμβολο της πιο σκοτεινής περιόδου της νεότερης ευρωπαϊκής ιστορίας– στην Πολωνία αυξήθηκε μετά την ταινία «Austerlitz» του Ουκρανού σκηνοθέτη Sergei Loznitsa, η οποία στην ουσία ήταν μια ήσυχη μελέτη των περισσότερων από ένα εκατομμύριο επισκεπτών που περνούν τις διαβόητες πύλες του πρώην στρατοπέδου συγκέντρωσης κάθε χρόνο.
Η ταινία έδειξε, ωστόσο απέφυγε να σχολιάσει, κάποιες από τις ομάδες που επισκέφτηκαν το σημείο και θα μπορούσαν να θεωρηθούν από το κοινό ως «βλάσφημοι» και ότι συμπεριφέρονται ακατάλληλα για το μέρος όπου βρίσκονται (δυνατές ομιλίες, προκλητική ενδυμασία κ.α.), ενώ δεν ήταν και λίγες οι selfies που έβγαλαν εγείροντας το ερώτημα αν τέτοιες συμπεριφορές θα έπρεπε να απαγορεύονται στα συγκεκριμένα μέρη.
Έτσι, το 2018 οι επισκέπτες που πέρασαν τις πύλες του Άουσβιτς ήταν περίπου 2,15 εκατομμύρια άνθρωποι, 50.000 περίπου περισσότεροι από τον προηγούμενο χρόνο. Γεγονός που αποδεικνύει την ραγδαία ανάπτυξη του «Σκοτεινού Τουρισμού» και την ανάδειξή του σε παγκόσμια τάση.
Γιατί οι ανθρώπινες φρικαλεότητες και τα μακάβρια γεγονότα προσελκύουν τους τουρίστες;
Σύμφωνα με τον καθηγητή Lennon –λέκτορας στον τομέα του Dark Tourism στο Πανεπιστήμιο Glasgow Caledonian στο Λονδίνο– που είναι και ο άνθρωπος που βοήθησε στην δημιουργία και την επεξήγηση του όρου, «η εκδήλωση ενδιαφέροντος για επίσκεψη σε τέτοιους χώρους προκαλείται μετά από επιθυμία των τουριστών για μια πραγματική ή συμβολική συνάντηση με το θάνατο».
Όπως, δήλωσε ο ίδιος στην Telegraph, η σκοτεινή πλευρά του τουρισμού δεν είναι κάτι νέο και αναφέρει ως χαρακτηριστικά παραδείγματα τους προγόνους μας οι οποίοι δίνανε το παρών στους αγώνες των Ρωμαίων Μονομάχων, «απολάμβαναν» τις δημόσιες εκτελέσεις, τιμούσαν το θάνατο σε θρησκευτικές τελετές στο Καντέρμπερι στην Αγγλία κ.α.
Από την δική του οπτική ο Tong Lam, αναπληρωτής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Τορόντο και συγγραφέας του βιβλίου «Abandoned Futures: a Journey Through the Posthuman World» σε δήλωσή του στην Telegraph Travel υποστήριξε ότι «ο σκοτεινός τουρισμός έχει γίνει δημοφιλής γιατί βοηθάει να διαπραγματευτούμε τις αυξανόμενες, υπαρξιακές ανησυχίες που αντιμετωπίζει σήμερα ο άνθρωπος, συμπεριλαμβανομένων της κλιματικής αλλαγής, της παγκοσμιοποίησης, της απαγόρευσης των πυρηνικών ή απλώς του θανάτου».
Ακόμη κι αν ο τουρίστας επισκέπτεται προορισμούς που ανήκουν στην κατηγορία του «Σκοτεινού τουρισμού» όχι απλώς για να βάλει ένα οκ στη λίστα με τα μέρη που θέλει να επισκεφτεί στην ζωή του, αλλά επειδή θέλει να θυμηθεί μια τραγωδία και γιατί όχι να επηρεαστεί από αυτή, αυτό δεν συνεπάγεται και μία πιο ευπρεπή και μη προκλητική συμπεριφορά;
Πρέπει να τεθεί το ζήτημα της ηθικής και της ευπρεπούς συμπεριφοράς στον «σκοτεινό τουρισμό»;
Για παράδειγμα το θανατηφόρο τροχαίο που είχε ως αποτέλεσμα να χάσει την ζωή της η πριγκίπισσα Νταϊάνα, η πολυαγαπημένη για το κοινό πριγκίπισσα της Ουαλίας, έφερε ορδές κατοίκων αλλά και επισκεπτών της πόλης στο σημείο όπου συνέβη το δυστύχημα στην υπόγεια σήραγγα, όπως άλλωστε συνέβη και με τον τόπο ταφής της.
Όπως αποκαλύπτει ο ταξιδιωτικός συντάκτης της Telegraph, Adrian Bridge, ήταν ανάμεσα σε όσους μετέβησαν στο σημείο, προκειμένου να αποτίσουν φόρο τιμής στη λατρεμένη πριγκίπισσα. «Αν και ο κόσμος ήταν αμέτρητος και η κίνηση στο δρόμο αυξημένη, υπήρχε μια αξιοπρέπεια σε όλο αυτό. Υπάρχει κάτι πολύ ισχυρό όταν βρίσκεσαι σε σημεία που έλαβαν χώρα τραγικά γεγονότα».
Χαρακτηριστική είναι και η οργή του κόσμου που προκλήθηκε πριν λίγα χρόνια μετά την selfie που έβγαλε ο Πρόεδρος της Αμερικής Μπαράκ Ομπάμα, κατά την διάρκεια της τελετής στη μνήμη του Νέλσον Μαντέλα που δόθηκε στο Γιοχάνεσμπουργκ το 2013.
Πρέπει, λοιπόν, να τεθεί το ζήτημα της ηθικής και της ευπρεπούς συμπεριφοράς στον «σκοτεινό τουρισμό»; Η απάντηση έρχεται μέσα από τους κανόνες συμπεριφοράς των επισκεπτών στο μνημείο των δολοφονηθέντων Εβραίων της Ευρώπης στο Βερολίνο οι οποίοι απαγορεύουν τους δυνατούς θορύβους, τις ομιλίες και τις φωνές, τη μουσική, τους σκύλους, την ποδηλασία, ακόμη και την ηλιοθεραπεία.
«Οι τόποι μαζικής δολοφονίας», πρότεινε ο καθηγητής Lennon, «και ιδιαιτέρως εκείνοι που συνδέονται με το εβραϊκό ολοκαύτωμα παρουσιάζουν σημαντικές προκλήσεις και αναπόφευκτα τίθενται ερωτήματα σχετικά με τη φύση των κινήτρων για τον εκάστοτε επισκέπτη».
Όπου, λοιπόν, δεν είναι εύκολο να προβλεφθούν οι συμπεριφορές των επισκεπτών και τα κίνητρα πίσω από αυτές, μπορεί να «επιβληθεί» η κατάλληλη συμπεριφορά, μέσω των ειδικών φρουρών που θα βρίσκονται στο κάθε μνημείο. Όπως συμβαίνει και με το μαυσωλείο του Χο Τσι Μινχ στο Βιετνάμ, όπου ειδικοί φρουροί είναι σε ετοιμότητα έτσι ώστε να εξασφαλίσουν ότι οι επισκέπτες διατηρούν τον απαραίτητο σεβασμό προς την ιστορία του μνημείου.
