Ο θαυμαστός κόσμος των μυρμηγκιών

Με τα μυρμήγκια μοιραζόμαστε συχνά το φαΐ μας και κάποιες φορές ακόμα και το σπίτι μας, έστω κι αν έρχονται μονίμως απρόσκλητα.

Και μάλιστα όσο μακριά κι αν ταξιδέψεις, όπου κι αν βρεθείς, από την παρουσία τους δεν μπορείς να ξεφύγεις!

Παρά τη μόνιμη παρουσία τους στη ζωή μας όμως, πολλά είναι αυτά που δεν ξέρουμε για τον υπέροχο κόσμο των μυρμηγκιών, και αυτό είναι κρίμα.

Το μικροσκοπικό υμενόπτερο έντομο παρουσιάζει απίθανα χαρακτηριστικά και ιδιαιτέρως πλούσια κοινωνική συμπεριφορά, μοιάζοντας με τον άνθρωπο σε περισσότερους τομείς απ’ όσους είμαστε ενδεχομένως έτοιμοι να δεχτούμε.

Η -σοκαριστική;- γειτνίασή του με τον άνθρωπο φανερώνεται από τόσες πτυχές της ζωής του, ώρα λοιπόν να τις δούμε…

Μπορούν να ράψουν τραύματα

Τα μικροτραύματα είναι για μας τους Δυτικούς απλές ενοχλήσεις, καθώς η σύγχρονη ιατρική είναι στο πλευρό μας. Αν όμως ζούσαμε στην καρδιά της αφρικανικής σαβάνας και δεν είχαμε εύκαιρο κουτί πρώτων βοηθειών, ο κοντινότερος σύμμαχός μας θα ήταν το μυρμήγκι, καθώς εδώ το τραύμα αποτελεί θέμα ζωής και θανάτου. Αυτό κάνει η φυλή των Μασάι της Ανατολικής Αφρικής που βρήκε στις πανίσχυρες δαγκάνες των μυρμηγκιών της περιοχής τον καλύτερο γιατρό!

Αν λοιπόν το τραύμα του Μασάι χρειάζεται ράμματα, το μόνο που έχει να κάνει είναι να ψάξει στην κοντινότερη μυρμηγκοφωλιά για τα μεγαλύτερα του είδους: τα μυρμήγκια θα δαγκώσουν τη σάρκα στις δύο πλευρές του τραύματος και ο γηγενής θα του κόψει το σώμα, αφήνοντας το κεφάλι του ως άλλη παραμάνα πάνω στην πληγή! Ο τρόπος αυτός να κλείνουν τα τραύματα είναι πολύ διαδεδομένος στην Αφρική, καθώς το αυτοσχέδιο χειρουργικό ράμμα παραμένει στη θέση του για μέρες και μπορεί να αντικατασταθεί εύκολα, αν παραστεί ανάγκη…

Μέχρι να εμφανιστεί ο άνθρωπος, τα μυρμήγκια έκαναν πάρτι

Όλοι ξέρουμε ότι ο άνθρωπος είναι σχετικά νέο είδος στην εξελικτική διαδικασία, ένα πλάσμα που άρχισε να εξελίσσεται δηλαδή πριν από 5 εκατομμύρια χρόνια. Συγκρίνετε τώρα το νούμερο αυτό με το ζωντανό απολίθωμα που ακούει στο όνομα μυρμήγκι, ένα ον που κυκλοφορεί στη Γη ήδη από την Κρητιδική Περίοδο, κάπου 110-130 εκατομμύρια χρόνια πριν δηλαδή! Αν μάλιστα κρίνουμε από την εκτεταμένη και πλούσια συμπεριφορά που επιδεικνύουν οι μικροί μας φίλοι, τότε ήταν απλά η τυφλή ριξιά των εξελικτικών ζαριών που αποφάσισε ποιος θα εμφανιστεί πρώτος στον πλανήτη…

Απομακρύνουν τους νεκρούς τους

Πολύ λίγα πλάσματα στη Γη ασχολούνται με τα νεκρά μέλη της ομάδας τους: οι άνθρωποι, οι ελέφαντες και, όπως φαίνεται, τα μυρμήγκια! Μέχρι και ειδικούς νεκροθάφτες έχουν για τη δουλειά αυτή. Όταν λοιπόν ένα μυρμήγκι εγκαταλείψει τα εγκόσμια μέσα στη φωλιά του, οι εργάτες-«κοράκια» απομακρύνουν τη σορό για λόγους υγιεινής, ώστε να μην εξαπλωθεί η μόλυνση ή η ασθένεια σε όλη την αποικία. Κι ενώ κάθε εργάτης θα μπορούσε να κάνει τη δουλειά αυτή, επιστήμονες βρήκαν πρόσφατα ότι υπάρχει ξεχωριστή ειδικότητα γι’ αυτό μέσα στην πολυσυλλεκτική κοινωνία των μυρμηγκιών!

Μπορούν να κλωνοποιήσουν τους εαυτούς τους

Όλοι ξέρουμε ότι η παρθενογένεση είναι μια μορφή αναπαραγωγής που λαμβάνει χώρα χωρίς γονιμοποίηση: ο απόγονος σχηματίζεται ως κλώνος της μητέρας. Ένα είδος μυρμηγκιού του Αμαζονίου αναπαράγεται ακριβώς έτσι, δημιουργώντας μια αποικία αποκλειστικά με θηλυκά μέλη, καθώς τα αρσενικά είναι εδώ περιττά, σαν να απηχούν δηλαδή τον θρύλο των αδάμαστων Αμαζόνων! Αλλά και στα κοινά μυρμήγκια της φωτιάς, τα αρσενικά σχηματίζουν κλώνους τους, την ίδια στιγμή που και η βασίλισσα εφαρμόζει τεχνικές παρθενογένεσης για να παράγει τις νέες πριγκίπισσες.

Όσο για το αρσενικό, κάνει το τέχνασμα της παραγωγής κλώνου του μέσω μιας περίπλοκης διαδικασίας που εξαλείφει το θηλυκό γονιδίωμα από τα γονιμοποιημένα αυγά. Η ιδιαίτερη αναπαραγωγική διαδικασία των μυρμηγκιών της φωτιάς καταλήγει σε μια φωλιά γεμάτη από κλώνους: αρσενικούς κλώνους, κλώνους της βασίλισσας και κλώνους των στείρων εργατριών!

Εκπαιδεύουν τα μικρά τους

Ως κοινωνικά όντα, τα μυρμήγκια έχουν ένα ιδιαίτερα αναπτυγμένο δίκτυο σχέσεων που καθορίζει τη ζωή στην αποικία. Οι εργάτες χωρίζονται σε ομάδες και καθεμιά ασχολείται με μία μόνο δουλειά: από συλλέκτες τροφής και επιστάτες μέχρι μαχητές και νταντάδες των αυγών. Αυτό που είναι ιδιαιτέρως εντυπωσιακό εδώ είναι ότι οι εργάτες δεν γεννιούνται με προγραμματισμένο DNA για κάθε δουλειά, αλλά η διαδικασία αποτελεί προϊόν μάθησης.

Κι έτσι τα νέα μέλη αποκτούν τις δεξιότητες με τον ίδιο τρόπο που το κάνουν και οι άνθρωποι: με παρατήρηση και μαθητεία! Θέλετε και κάτι ακόμα πιο απίστευτο; Οι δάσκαλοι αλληλεπιδρούν με τους νεαρούς μαθητές και κρίνουν ανά πάσα στιγμή την ικανότητά τους: αν οι μαθητές αποτύχουν στις «εξετάσεις», τότε οι δάσκαλοι θα τα κατευθύνουν σε άλλες δουλειές που δεν χρειάζονται ειδικές ικανότητες. Ποιος θα μας έλεγε ότι θα έμεναν τα μυρμήγκια μετεξεταστέα;

Ξέρουν καλά πώς λειτουργεί η γεωργία

Από όλα τα πλάσματα του κόσμου μας, ξέρουμε ότι μόνο τέσσερα βασίζονται στη γεωργία για την επιβίωσή τους: ένα είδος σκαθαριού που ζει στους φλοιούς των δέντρων, οι τερμίτες, οι άνθρωποι και τα μυρμήγκια. Και μεταξύ μας, τα μυρμήγκια το ξεκίνησαν πολύ πριν από τον άνθρωπο, κάπου 50 εκατομμύρια χρόνια πρωτύτερα, για να είμαστε ακριβείς! Πριν εγκαταλείψει λοιπόν η νεαρή βασίλισσα τη φωλιά που μεγάλωσε, πρέπει να τρυπώσει μέσα στον κήπο και να αρπάξει τμήμα από τους μύκητες που καλλιεργούνται εκεί. Αυτά τα σπορόφυτα είναι απαραίτητα για να γεννηθεί μια νέα φωλιά, καθώς από αυτά τρέφεται η βασίλισσα.

Οι μικροί αγρότες καλλιεργούν λοιπόν μύκητες με τον ίδιο τρόπο που καλλιεργούν οι άνθρωποι τις σοδειές τους. Και επειδή δεν τους λείπει τίποτα σε όρους γνώσης για τις γεωργικές καλλιέργειες, χρησιμοποιούν ακόμα και φυτοφάρμακα για να απαλλαχθούν από τα παράσιτα που απειλούν το βιος τους. Και κάτι ακόμα: έχουμε εντοπίσει μέχρι στιγμής πέντε μεθόδους αγροτικών καλλιεργειών που εφαρμόζουν τα μυρμήγκια στις φωλιές τους, καθώς διαφορετικοί μύκητες απαιτούν διαφορετικούς χειρισμούς! Έχουμε πολλά να μάθουμε στην κηπουρική μυκήτων…

Χρησιμοποιούν ζιζανιοκτόνα και απολυμαντικά

Μιλώντας για εντομοκτόνα, τα μυρμήγκια τα χρησιμοποιούν στους κήπους με τους μύκητες, αν και τα δικά τους είναι σαφώς πιο φιλικά στο περιβάλλον από τα δικά μας! Οι μυκητο-καλλιέργειες περιλαμβάνουν και δηλητηριώδεις μύκητες που σκοτώνουν τη σπορά, αναγκάζοντας τα μυρμήγκια να μετατρέπονται σε αγρότες κανονικούς: με ένα είδος βακτηρίου που ζει στο δέρμα τους, καταπολεμούν λοιπόν την απειλή και δεν την αφήνουν να εξαπλωθεί. Το βακτήριο μάλιστα παράγει ένα αντιβιωτικό ειδικά για την καταστολή του μυκητο-παρασίτου!

Το βακτήριο δεν είναι όμως το μόνο αντίμετρο στα παράσιτα που χρησιμοποιούν τα μυρμήγκια, καθώς διαφορετικά είδη εφαρμόζουν διαφορετικές τεχνικές «απεντόμωσης». Το μυρμήγκι του ξύλου, για παράδειγμα, εφαρμόζει ένα στρώμα από ρητίνη κωνοφόρου την ώρα που χτίζει τη φωλιά του, μονώνοντας το περιβάλλον ώστε να μην ευνοείται η ανάπτυξη βακτηρίων και άλλων παρασίτων. Όσο για το μυρμήγκι του λεμονιού, που χτίζει την αποικία του στα δέντρα, παράγει ένα φυσικό ζιζανιοκτόνο που εξοντώνει κάθε άλλο φυτό που περιβάλλει τη φωλιά, ακόμα και τα γύρω δέντρα! Τα μυρμήγκια εισάγουν το δηλητήριο στα φύλλα και το φυτό αρχίζει να εξασθενεί μέσα σε μερικές ώρες…

Ασχολούνται και με την κτηνοτροφία

Πέρα από δαιμόνιοι αγρότες, τα μυρμήγκια είναι και ικανότατοι κτηνοτρόφοι, άρχοντες στο «άρμεγμα»! Τα ζώα που αναθρέφουν αποτελούνται από έντομα (ψείρες, κάμπιες κ.ά.) που φιλοξενούν στο σώμα τους έναν ειδικό «χυμό» που χρειάζεται το μυρμήγκι. Και βέβαια, σαν γνήσιοι καουμπόι, προσέχουν νυχθημερόν το κοπάδι τους για αρπακτικά και θηρευτές, την ίδια ώρα που το μετακινούν συχνά σε καινούρια βοσκοτόπια! Κι όταν έρθει η ώρα να μαζέψουν το υγρό, τα μυρμήγκια αρμέγουν (κυριολεκτικά) το κοπάδι τους ακουμπώντας το απλά με τις κεραίες τους. Και φυσικά δεν νοείται μετανάστευση σε νέα περιοχή χωρίς το πολύτιμο κοπάδι παραμάσχαλα. Κι αν σας θυμίζει το πώς ζούσαν άλλοτε οι ακρίτες και οι νομάδες, είναι γιατί πρόκειται για την ίδια ακριβώς διαδικασία…

Διεξάγουν πολέμους

Σε κάτι που μοιάζει με τελική μάχη επικών ταινιών, έτσι καταλήγουν οι μυρμηγκοπόλεμοι, μέσα σε λουτρά αίματος και σωρεία πτωμάτων. Οι τακτικές μάχης που χρησιμοποιούν μάλιστα τα μικρά έντομα είναι τρομακτικά παρόμοιες με τις ανθρώπινες στρατηγικές πολέμου, την ίδια στιγμή που μπορούν να αλλάξουν τακτική με βάση του τι διακυβεύεται! Χρησιμοποιούν ακόμα και τεχνικές συσκότισης του εχθρού, όπως τις «φερομόνες προπαγάνδας», με σκοπό να αποπροσανατολίσουν τον αντίπαλο και να τον κάνουν να εμπλακεί σε φίλια πυρά.

Υπάρχουν μέχρι και είδη μυρμηγκιών που βασίζονται αποκλειστικά στον πόλεμο για την επιβίωσή τους: επιβιώνουν διεξάγοντας πολέμους, για να αναπληρώνουν τους σκλάβους τους και να αποκτούν περισσότερες πηγές για τις αποικίες τους. Και βέβαια στη φωλιά τους λειτουργούν ως μεσαιωνικοί ιππότες, μην κάνοντας τίποτα άλλο από το να απαιτούν από τους δούλους τους να τους φέρνουν φαΐ και να τους γυαλίζουν τις πανοπλίες. Και ναι, όταν μιλάμε για σκλαβιά, το εννοούμε…

Χρησιμοποιούν δούλους

Μπορεί στα του ανθρώπου το μυρμήγκι να συνδέεται με την εργατικότητα (και εν πολλοίς αυτό συμβαίνει), όπως όμως ακριβώς και στον άνθρωπο, υπάρχουν πολλά «σάπια» μέλη ανάμεσά τους. Δεν είναι έτσι λίγα τα είδη των μυρμηγκιών που βασίζονται στη δουλική εργασία για την επιβίωσή τους, πανέτοιμα να εισβάλουν σε αντίπαλες φωλιές για να κλέψουν τα μικρά (τις νύμφες) και να τα υποδουλώσουν!

Το πλέον «κακό» του είδους είναι το Polyergus breviceps, το οποίο αρκετά συμβολικά ενδημεί αποκλειστικά στις ΗΠΑ: το μυρμήγκι αυτό έχει χάσει την ικανότητα να περιποιείται τα μικρά του, ακόμα και τον εαυτό του. Κι ενώ αυτό θα οδηγούσε τα περισσότερα είδη στην εξαφάνιση, το μυρμήγκι έχει ένα τεράστιο όπλο στο μανίκι του: όπλα μαζικής καταστροφής! Ο μαχητής λοιπόν εισέρχεται στην αντίπαλη φωλιά και απελευθερώνει ένα είδος οξέος, που πυροδοτεί πανικό στις τάξεις του εχθρού και κουτσουρεύει την άμυνά του, αφήνοντάς το έτσι ανενόχλητο να κλέψει τα μικρά. Κι αν αυτό δεν φτάσει, έχουν στο πλευρό τους τη βασίλισσά τους, η οποία απελευθερώνει φερομόνες που μειώνουν την επιθετικότητα των εχθρών, κάνοντας την κατάληψη της αποικίας παιχνιδάκι.

Η βασίλισσα των Polyergus εξοντώνει κατόπιν τη βασίλισσα της φωλιάς και γίνεται έτσι ο νέος μονάρχης της αποικίας, με τους υπερασπιστές της φωλιάς να υποδουλώνονται στα κελεύσματά της. Δεν έχουν χαθεί όλα όμως για τους σκλάβους, καθώς κάθε τόσο λαμβάνουν χώρα επαναστάσεις κατά των νέων αφεντικών, αν και με ύπουλο τρόπο: αρχίζουν να σκοτώνουν στα κρυφά τις προνύμφες των κατακτητών, μειώνοντας έτσι τον μελλοντικό αριθμό τους. Κι αν οι δούλοι αυτοί δεν τη γλιτώσουν τελικά, κάτι έχουν κάνει για να περισώσουν την αξιοπρέπεια όλων των άλλων στόχων του Polyergus…