Πριν από 300.000 χρόνια – μια λαμπρή στιγμή στον εξελικτικό χρόνο – τουλάχιστον εννέα είδη ανθρώπων περιπλανιούνταν στον πλανήτη. Σήμερα έχει απομείνει μόνο ένα, ο δικός μας Homo Sapiens. Και αυτό εγείρει ένα από τα μεγαλύτερα ερωτήματα στην ιστορία της ανθρώπινης εξέλιξης: Που πήγαν όλοι οι άλλοι;
«Δεν είναι τυχαίο ότι πολλά από αυτά τα είδη εξαφανίστηκαν την εποχή που ο Homo sapiens άρχισε να εξαπλώνεται από την Αφρική σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο», υπογραμμίζει στον Guardian ο καθηγητής Κρις Στρίνγκερ από το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας στο Λονδίνο. «Αυτό που δεν γνωρίζουμε είναι αν αυτή η εξάπλωση είχε άμεση σύνδεση».
Υπάρχουν πολλές θεωρίες γύρω από την εξαφάνιση των ανθρώπινων ξαδέρφων μας και περιορισμένα στοιχεία για να αποκρυπτογραφήσουμε τι ακριβώς συνέβη. Αλλά πρόσφατες μελέτες παρέχουν δελεαστικές ενδείξεις.
Τι (δεν) γνωρίζουμε
Πριν από περίπου 40.000 χρόνια, ο Homo Sapiens ήταν ο τελευταίος που ξεχώριζε από μια μεγάλη και ποικιλόμορφη ομάδα δίποδων ανθρωποειδών. Το φάσμα των εικασιών είναι ευρύ και κυμαίνεται από το ότι οι Homo Sapiens γεννούσαν περισσότερα παιδιά και είχαν υψηλότερα ποσοστά επιβίωσης από άλλα είδη ή ότι οι κλιματικές αλλαγές οδήγησαν τους υπόλοιπους στην εξαφάνιση, μέχρι το σενάριο οι Homo Sapiens να εξαπέλυσαν εξάπλωση σε βάρος των υπόλοιπων ειδών ή να διασταυρώθηκαν μαζί τους και να τους εξαφάνισαν βιολογικά και γενετικά.
Περίπου 300.000 νωρίτερα, οι πρώτοι πληθυσμοί Homo Sapiens αναπτύχθηκαν στην Αφρική. Δεν έμοιαζαν απόλυτα με τους σύγχρονους ανθρώπους, αλλά σίγουρα είχαν πολύ περισσότερα κοινά με εμάς συγκριτικά με τα υπόλοιπα είδη. Το πού και πώς ακριβώς εμφανίστηκαν οι Homo Sapiens αποτελεί ακόμη ένα μυστήριο στον ακαδημαϊκό χώρο. Για παράδειγμα υπολείμματα πρώιμων Homo Sapiens έχουν εντοπιστεί στο Μαρόκο, στην Αιθιοπία και στη Νότια Αφρική, γεγονός που υποδηλώνει ότι το είδος υπήρχε σε πολλές τοποθεσίες ταυτόχρονα.
Επίσης αδιευκρίνιστο παραμένει το πότε ακριβώς οι Homo Sapiens ξεκίνησαν την μετακίνησή τους από την Αφρική. Τα γενετικά στοιχεία υποδηλώνουν ότι υπήρξε μια μεγάλη εξόρμηση μεταξύ 80.000 και 60.000 ετών πριν. Φαίνεται όμως πως αυτή δεν ήταν πρώτη «αποστολή». Ένα κρανίο Homo Sapiens έχει εντοπιστεί στο σπήλαιο Απήδημα, στη δυτική απόκρημνη παραλία της Μάνης, στην Ελλάδα και χρονολογείται 210.000 χρόνια πριν.
Τα υπόλοιπα ανθρωποειδή
Γνωρίζουμε πολλές ομάδες ανθρωποειδών που συνυπήρχαν μαζί με τους Homo Sapiens μεταξύ 300.000 και 100.000 ετών πριν. Ορισμένα είδη ήταν αρκετά παρόμοια με τον Homo Sapiens. Άλλα διέφεραν σημαντικά. Οι πολύ πιο δυνατοί και γεροδεμένοι Νεάτερνταλ κατάφεραν να αντέξουν τον βαρύ κρύο της Ευρώπης και οι μυστηριώδεις Ντενίσοβαν φαίνεται πως κατάφεραν να επιβιώσουν στην δύσκολη περιοχή που σήμερα είναι η Σιβηρία και το Θιβέτ. Ο «κοσμοπολίτης» Homo erectus περιπλανιόταν ακόμη και σε μέρη της Ινδονησίας, ενώ ο Homo Longi ζούσε στην Κίνα. Ο Homo rhodesiensis (επίσης γνωστός ως Homo bodoensis ή Homo heidelbergensis – οι επιστήμονες συνεχίζουν να συζητούν το όνομά του και την ιδιότητά του ) ζούσε στην κεντρική και νότια Αφρική.
Άλλα είδη ήταν αρκετά διαφορετικά από εμάς: Ο Homo naledi, με εγκέφαλο σε μέγεθος πιθήκου, περιπλανιόταν στα δασώδη λιβάδια της Νότιας Αφρικής, και οι μικροσκοπικοί Homo floresiensis και Homo luzonensis έζησαν και πέθαναν στα νησιά Flores και Luzon στην Ινδονησία και στις Φιλιππίνες αντίστοιχα.
Η γενετική ποικιλομορφία και τα μεγάλα δίκτυα
Ένα σημαντικό πλεονέκτημα που φαίνεται πως είχαν οι άμεσοι πρόγονοί μας Homo Sapiens σε σχέση με τα υπόλοιπα είδη ήταν καταρχήν η έκταση του πληθυσμού και οι περισσότερες διασταυρώσεις που είχαν ως αποτέλεσμα και μια μεγαλύτερη γενετική ποικιλότητα. Η έλλειψη γενετικής ποικιλομορφίας καθιστούσε τα υπόλοιπα είδη πιο επιρρεπή σε ασθένειες και επομένως λιγότερο πιθανό να επιβιώσουν.
Επιπλέον οι Homo Sapiens είχαν μεγαλύτερα κοινωνικά δίκτυα που εκτείνονται σε όλο το ευρύτερο τοπίο, τονίζει ο Κρις Στρίνγκερ και εξηγεί: «Το να έχεις ευρεία δίκτυα, σου δίνει μια ασφάλεια πως μπορείς να βρεις το είδος σου λίγο πιο μακριά εάν υπάρξει μια περιβαλλοντική κρίση, όταν σου τελειώνει η τροφή ή το νερό. Μπορείς να μετακινηθείς στο περιβάλλον τους. Δεν είναι εχθροί, είναι συγγενείς σου. Τέτοια δίκτυα επιτρέπουν επίσης την ανταλλαγή ιδεών και την καινοτομία».
Αυτό το στοιχείο του Homo Sapiens ενδεχομένως υπήρξε κρίσιμος παράγοντας για την επιβίωσή του σε κλιματικές αλλαγές που θα είχαν εξαφανίσει τα λιγότερο προσαρμοστικά είδη. Μελέτη που δημοσιεύθηκε στο Nature, το 2022, μοντελοποίησε τα αρχαία κλίματα και τα οικοσυστήματα και διαπίστωσε πως είδη όπως οι Homo Erectus, οι Homo heidelbergensis και οι Νεάντερταλ έχασαν σημαντικά τμήματα του περιβάλλοντός τους πριν εξαφανιστούν.
Το σενάριο της αφομίωσης
Ένα άλλο σενάριο που εξετάζουν οι επιστήμονες της ανθρώπινης εξέλιξης αφορά στο ενδεχόμενο, οι Homo Sapiens να αφομοίωσαν τα υπόλοιπα είδη. Υπάρχουν γενετικές ενδείξεις πως αυτό συνέβη σε κάποιο βαθμό, αλλά παραμένει άγνωστο κατά πόσο ευθύνεται για την εξαφάνιση των άλλων ειδών. Μερικοί άνθρωποι που ζουν σήμερα στην Ευρασία έχουν έως και 2% DNA Νεάτερνταλ. Ορισμένοι γενετιστές ισχυρίζονται ότι μπορούν να συγκεντρώσουν περίπου το 40% του γονιδιώματος του Νεάντερταλ από τις αλληλουχίες των ζωντανών ανθρώπων.
Σε άλλες περιοχές, για παράδειγμα πληθυσμοί στην Ωκεανία, έχουν μεταξύ 2% έως και 4% DNA Ντενίσοβαν. Μάλιστα κάποιες ομάδες έχουν ακόμη υψηλότερο ποσοστό. Υπάρχει επίσης το δελεαστικό μυστήριο ενός άγνωστου ανθρώπινου προγόνου, ο οποίος συνεισέφερε γενετικά μεταξύ 2% έως και 19% στην εξέλιξη των ανθρώπων που ζουν σήμερα στη δυτική Αφρική.
Ανταγωνιστικό πλεονέκτημα λόγω καινοτομιών
Ένα επίσης πολύ πιθανό σενάριο είναι να απέκτησαν κάποιο ανταγωνιστικό πλεονέκτημα λόγω καινοτομιών. Αυτές θα μπορούσαν για παράδειγμα να είναι η ανάπτυξη καλύτερων εργαλείων, που θα ενίσχυαν τα ποσοστά επιβίωσης.
Ο Κρις Στρίνγκερ πιστεύει πως μια σειρά από μικρά πλεονεκτήματα επέτρεψαν στο Homo Sapiens να ξεπεράσει τα υπόλοιπα κοντινά είδη. «Γνωρίζουμε σήμερα ότι οι Νεάντερταλ ήταν πολύ ικανοί, αλλά ίσως ο Homo Sapiens να ήταν λίγο πιο ικανός», αναφέρει. Ορισμένες φαινομενικά μικρές καινοτομίες, όπως η ύφανση ή το ράψιμο (και οι δύο ήταν γνωστές στους Homo Sapiens πριν από 35.000 και 30.000 χρόνια αντίστοιχα) θα μπορούσαν να έχουν γύρει την πλάστιγγα υπέρ του ενός ή του άλλου είδους.
«Αν υφαίνεις σημαίνει πως μπορείς να φτιάξεις καλάθια ή δίχτυα… Το ράψιμο σου δίνει τη δυνατότητα να σφραγίζεις καλύτερα τα υλικά ή να φτιάχνεις πιο μονωμένες σκηνές και να κρατάς τα μωρά σου περισσότερο ζεστά, κάτι που είναι εξαιρετικά κρίσιμο για την επιβίωση». Τα μεγαλύτερα κοινωνικά δίκτυα θα επέτρεπαν επίσης στους Homo Sapiens να μοιράζονται αυτές τις καινοτομίες, σημειώνει στον Guardian.
«Η δικτύωση είναι σημαντική, η ικανότητα προσαρμογής στην αλλαγή είναι σημαντική και αυτό είναι σίγουρα κάτι που όλοι θα αντιμετωπίσουμε με την κλιματική αλλαγή», τονιζει ο Στρίγνκερ. «Η ανθρωπότητα θα βρεθεί αντιμέτωπη είτε με τη συνεργασία απέναντι σε αυτές τις κρίσεις είτε με τον ανταγωνισμό. Και αυτό που βλέπουμε από τους Νεάντερταλ και τους Homo sapiens είναι ότι οι ομάδες που συνεργάστηκαν καλύτερα ήταν αυτές που τα κατάφεραν».
