Ο «Ελέφαντας» που εξηγεί την άνοδο της Ακροδεξιάς, τη νίκη του Τραμπ και το Brexit

Τόνοι μελάνης έχουν χυθεί και θα χυθούν τα επόμενα χρόνια προκείμενου να ερμηνευτεί η στροφή των μεσαίων στρωμάτων της Δύσης προς τον εθνικισμό και τον προστατευτισμό μέσα στα ασφαλή όρια που το έθνος-κράτος μπορεί να προσφέρει. Το Brexit, η εκλογή του Ντόναλντ Τραμπ, η δυναμική ανάδυση δεξιών και ακροδεξιών μορφωμάτων σε ολόκληρη την Ευρώπη: Η Μαρίν Λεπέν στη Γαλλία, ο Φάρατζ και το UKIP στη Βρετανία, ο Χόφερ στην Αυστρία και ο Βίκτορ Όρμπαν στην Ουγγαρία με το γνωστό ξενοφοβικό του λόγο. Η Ευρώπη και η Αμερική στρέφονται προς πολιτικούς που υπόσχονται μια επιστροφή σε καταφύγια από τις επιπτώσεις της σαρωτικής παγκοσμιοποίησης των τελευταίων δεκαετιών. Τι συνέβη; Τι μεσολάβησε και άλλαξε το τοπίο μετά την «ένδοξη» δεκαετία του ’90 και του ’00, οπότε και μεσουρανούσαν πολιτικοί που υπόσχονταν όλο και μεγαλύτερη απελευθέρωση των αγορών και άνοιγμα των συνόρων; «Είναι η οικονομία ηλίθιε» που θα ‘λεγε και ο Κλίντον ή μήπως κρύβονται βαθύτερα αίτια πίσω από τη δεξιά αυτή στροφή των δυτικών κοινωνιών; Μετά το Brexit, πολλά οικονομικά κυρίως Μέσα, αλλά και οργανισμοί όπως η Deutsche Bank, θυμήθηκαν ένα περίεργο στην εμφάνιση διάγραμμα. Είχε δημοσιευτεί σε μια μελέτη του 2012 της Παγκόσμιας Τράπεζας και έφερε την υπογραφή του οικονομολόγου Branko Milanovic. Κάποιος εγκέφαλος με μάλλον ελεύθερη σκέψη, βλέποντας την εικόνα της καμπύλης σκέφτηκε ότι μοιάζει… με ελέφαντα με σηκωμένη προβοσκίδα! Αυτό ήταν! Η ονομασία «Διάγραμμα του Ελέφαντα» κατοχυρώθηκε και ο «Ελέφαντας» ξεκίνησε το ταξίδι του στα διεθνή ΜΜΕ, με τη βεβαιότητα ότι είχαμε πλέον στα χέρια μας την απάντηση για τις αδιανόητες πριν μερικά χρόνια, πολιτικές εξελίξεις. Εντελώς κωμικά, βέβαια, τότε εμφανίστηκαν και οι πρώτες(!) θεωρίες που το αντικρούουν (θυμίζουμε, είχε παρουσιαστεί ήδη από το 2012)!

Τι είναι τελικά το «Διάγραμμα του Ελέφαντα»

Κατά τη διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών, ο κόσμος γνώρισε ένα άνευ προηγουμένου κύμα ανοίγματος των οικονομικών συνόρων. Το χρήμα ήταν ελεύθερο να ταξιδέψει παντού, να χτίσει εργοστάσια στην Κίνα για παραγωγή προϊόντων που σχεδιάστηκαν στις ΗΠΑ και ταυτόχρονα να φορολογείται για τα κέρδη του στην Ιρλανδία. Αναδυόμενες αγορές, BRICS και κινεζική μεσαία τάξη, ήταν τα αποτελέσματα του νέου οικονομικού τοπίου. Πόσοι κέρδιζαν πράγματι όμως από τη νέα συνθήκη; Αυτό επιχείρησε να διαπιστώσει ο οικονομολόγος Branko Milanovic. Το διάγραμμά του παρουσιάζει ποια τμήματα του παγκόσμιου πληθυσμού είδαν αύξηση στο πραγματικό τους εισόδημα από το 1988 έως το 2008, την εποχή που η παγκοσμιοποίηση άνθιζε. Ο κάθετος άξονας δείχνει την ποσοστιαία μεταβολή στο πραγματικό εισόδημα, υπολογισμένο σε δολάρια του 2005. Ο οριζόντιος άξονας δείχνει τα διαφορετικά σημεία της διανομής του παγκόσμιου εισοδήματος σε εκατοστημόρια. Από το «5» ξεκινά το φτωχότερο παγκόσμιο 20-μόριο, για να φτάσουμε στο «100» που είναι και το πλουσιότερο 100-μόριο. Με άλλα λόγια, λοιπόν, η γραφική παράσταση δείχνει το επί τοις εκατό κέρδος στο κατά κεφαλήν εισόδημα, σε διαφορετικά σημεία της διανομής του παγκόσμιου εισοδήματος. «Η παγκοσμιοποίηση αποτέλεσε ένα τεραστίων διαστάσεων σοκ προσφοράς εργασίας, επιτρέποντας στις επιχειρήσεις να εκμεταλλευτούν φτηνότερους εργαζομένους. Το όφελος των καταναλωτών στις προηγμένες οικονομίες έλαβε τη μορφή πίεσης προς τα κάτω των τιμών στα αγαθά. Στην πορεία, όμως, οι μεσαίες τάξεις στα ανεπτυγμένα έθνη απέτυχαν να δουν ότι αυτό το φουσκωμένο κύμα παρέσυρε τις βάρκες τους», γράφει το Bloomberg σχολιάζοντας το διάγραμμα. Διότι, όπως μπορούμε να δούμε, ένα σημείο του οριζόντιου άξονα φαίνεται να τριγυρνά στη μηδενική αύξηση ή και μείωση του εισοδήματός του. Και μαντέψτε ποιο κομμάτι του πληθυσμού αντιπροσωπεύει… «Οι μεγαλύτεροι χαμένοι (πέραν του πολύ φτωχού 5%) ή έστω οι ‘μη-κερδισμένοι’ της παγκοσμιοποίησης ήταν αυτοί μεταξύ του 75στού εκατοστημορίου και του 90στού, στην παγκόσμια διανομή του εισοδήματος, των οποίων τα κέρδη σε πραγματικό εισόδημα ήταν κατ’ ουσίαν μηδενικά. Αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι μπορούν να ονομαστούν μια ‘παγκόσμια ανώτερη-μεσαία τάξη’, περιλαμβάνει πολλούς από πρώην κομμουνιστικές χώρες και τη Λατινική Αμερική, καθώς κι αυτούς τους πολίτες πλούσιων χωρών που τα εισοδήματά τους παρέμειναν στάσιμα», σύμφωνα με τον ίδιο τον Milanovic.

Το κεφάλι, η προβοσκίδα και οι χαμένοι μεσαίοι Δυτικοί

Ας δούμε αναλυτικά και κάποια σημαντικά σημεία στην καμπύλη. Στο σημείο Α, το υψηλότερη σημείο στο κεφάλι του ελέφαντα, συγκεντρώνονται τα άτομα που είχαν την ψηλότερη αύξηση του πραγματικού εισοδήματος, κάπου 80% στην εικοσαετή περίοδο. Η αύξηση ήταν υψηλή, ωστόσο, όχι μόνο για τα ευρισκόμενα κοντά στη διάμεσο, αλλά για μεγάλο εύρος ατόμων, από το 40στό παγκόσμιο εκατοστημόριο μέχρι το 60στό. Πρόκειται για το ένα πέμπτο του παγκόσμιου πληθυσμού. Στα εννιά δέκατα των περιπτώσεων είναι άτομα από τις αναδυόμενες ασιατικές οικονομίες, κυρίως την Κίνα, αλλά επίσης την Ινδία, Ταϋλάνδη, Βιετνάμ και Ινδονησία. Στο σημείο Β, στο χαμηλότερο σημείο της προβοσκίδας, συγκεντρώνονται αυτοί με την μηδαμινή αύξηση του πραγματικού τους εισοδήματος. Τα άτομα σε αυτή την ομάδα προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από τις πλούσιες οικονομίες των χωρών του ΟΟΣΑ, περίπου τα τρία τέταρτα προέρχονται από τη Δυτική Ευρώπη, Βόρειο Αμερική, Ωκεανία και Ιαπωνία. Όπως η Κίνα κυριαρχεί στο σημείο Α, έτσι οι ΗΠΑ, Γερμανία και Ιαπωνία δεσπόζουν στο σημείο Β. Τα άτομα στο σημείο Β γενικά ανήκουν στο κατώτερο μισό της διανομής του εισοδήματος των χωρών τους. Απλουστεύοντας, οι άνθρωποι αυτοί θα μπορούσαν να αποκληθούν «μεσαία τάξη του πλούσιου κόσμου». Και ασφαλώς δεν ήταν οι νικητές της παγκοσμιοποίησης. Τέλος, έχουμε το σημείο C, στην άκρη της προβοσκίδας. Εδώ έχουμε να κάνουμε με τους ανθρώπους που είναι παγκοσμίως πολύ πλούσιοι (το παγκόσμιο 1%) και των οποίων τα πραγματικά εισοδήματα αυξήθηκαν ουσιαστικά μεταξύ 1988 και 2008. Είναι επίσης οι νικητές της παγκοσμιοποίησης, σχεδόν όσο και οι ασιατικές μεσαίες τάξεις. Οι ανήκοντες στο παγκόσμιο 1% προέρχονται κυρίως από τις πλούσιες οικονομίες. Το μισό των ατόμων είναι Αμερικανοί. Το υπόλοιπο προέρχεται σχεδόν εξ ολοκλήρου από τη Δυτική Ευρώπη, την Ιαπωνία και την Ωκεανία.

Τι δείχνει τελικά ο «Ελέφαντας»

Περιληπτικά, το διάγραμμα δείχνει πέραν αμφιβολίας ότι οι χαμηλότερες μεσαίες τάξεις του πλούσιου κόσμου είδαν τα μικρότερα κέρδη κατά τη διάρκεια της εντονότερης φάσης της παγκοσμιοποίησης μέχρι σήμερα. Έτσι, ενώ οι άνθρωποι περιορισμένων οικονομικών δυνατοτήτων στις πλούσιες χώρες μπορεί να έχουν περισσότερα κεκτημένα από αυτούς του αναπτυσσόμενου κόσμου, είναι ακριβώς αυτοί οι χαμηλού εισοδήματος Δυτικοί Ευρωπαίοι, Αμερικανοί και Ιάπωνες που είδαν την παγκόσμια θέση τους να υποβαθμίζεται. Αυτό συνέβη μάλιστα την ώρα που οι ίδιοι έβλεπαν τους πλουσιότερους συμπατριώτες τους να αποκομίζουν κέρδη ανάλογα με εκείνα οικονομικά αναδυόμενων χωρών όλου του κόσμου. Και κάπως έτσι οδηγούμαστε σε φαινόμενα όπως η εκλογή Τραμπ, το Brexit, η άνοδος της ακροδεξιάς…

Ο «Ελέφαντας»… στο δωμάτιο των Δυτικών

Το γράφημα αγκαλιάστηκε από πληθώρα οικονομολόγων, με ορισμένους να κάνουν λόγο ακόμη και για «το πιο δυνατό διάγραμμα της τελευταίας δεκαετίας». Την ίδια στιγμή, το Bloomberg μετέδιδε τον Ιούλιο, λίγο μετά το Brexit, ότι ο «Ελέφαντας» έκανε τον γύρο της Wall Street καθώς αναζητούταν μια οικονομική εξήγηση για το αποτέλεσμα του βρετανικού δημοψηφίσματος, την επιτυχία των αμερικανών λαϊκιστών (σ.σ. τότε δεν γνωρίζαμε ακόμη για τη νίκη Τραμπ) και την ανάδυση αποσχιστικών κινημάτων στην Ευρώπη, πολλά εκ των οποίων είναι στην πραγματικότητα υπέρ του απομονωτισμού. «Εξισώνουμε τη δυσφορία στο Ηνωμένο Βασίλειο με αυτήν στις ΗΠΑ καθώς και στην υπόλοιπη Ευρώπη, η οποία αντικατοπτρίζεται στις λαϊκιστικές τάσεις του εκλογικού σώματος», έγραφε ο Dominic Konstam, εξέχον στέλεχος και ερευνητής στην Deutsche Bank. «Αυτό απαιτεί μια ριζική αναθεώρηση των πολιτικών από τις κατεστημένες πολιτικές τάξεις και σε αυτό το στάδιο, υπάρχουν περιορισμένες επιλογές, όλες όμως έχουν ένα κοινό στοιχείο: την ανάγκη αναδιανομής της αγοραστικής δύναμης από αυτούς που έχουν σε εκείνους που έχουν λιγότερα». Όταν άνθρωποι από οργανισμούς σαν την Deutsche Bank κάνουν σχόλια που θυμίζουν τα αιτήματα αριστερών κομμάτων, αυτό είναι από μόνο του εντυπωσιακό. «Όταν άνθρωποι σαν την Deutsche Bank αρχίζουν να λένε “ίσως ο καπιταλισμός να χρειάζεται ένα είδους επανεφεύρεσης” ίσως είναι καιρός να αρχίσουμε να το ακούμε», είχε δηλώσει ο Duncan Weldon, επικεφαλής ερευνών του επενδυτικού Οίκου Resolution Group. Δεδομένου λοιπόν ότι στα επίμαχα εκατοστημόρια συνωστίζονται οι μεσαίοι και φτωχοί Δυτικοί οι οποίοι φαίνεται πως χάνουν από το παιχνίδι της παγκοσμιοποίησης, αναλυτές κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. «Ενώ η παγκοσμιοποίηση, η μετανάστευση και η ελεύθερη αγορά λαμβάνουν την ισχυρή υποστήριξη από τους νικητές αυτών των πολιτικών -τους πλουτοκράτες κι αυτούς με υψηλή μόρφωση-, κατά τη γνώμη μας οι ίδιοι μοιάζουν να υποτιμούν την αγανάκτηση των μεσαίων και εργατικών τάξεων στις ανεπτυγμένες αγορές», γράφουν χαρακτηριστικά οι αναλυτές Ajay Singh Kapur and Ritesh Samadhiya.

Η (τεχνοκρατική) κριτική στον «Ελέφαντα»

Όπως είπαμε και νωρίτερα, ο «Ελέφαντας» ήταν αυτό που πολλοί περίμεναν προκειμένου να ερμηνεύσουν τα φαινόμενα των καιρών. Έτσι το διάγραμμα βρέθηκε στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος όχι μόνο από ανθρώπους που έσπευσαν να υιοθετήσουν την έρευνα και τα πορίσματα αυτής, αλλά κι από επιστήμονες που επιχείρησαν να το καταρρίψουν. Σφάλματα στο διάγραμμα επισημάνθηκαν από το βρετανικό think tank Resolution Foundation. Εν συντομία, το πρώτο πρόβλημα είναι ότι σύμφωνα με τον ερευνητή Adam Corlett, το διάγραμμα δεν προσαρμόζεται ανάλογα για τον πληθυσμό. Ο διαμοιρασμός του εισοδήματος στα διάφορα εκατοστημόρια διαφοροποιείται σημαντικά, εξαιτίας της αύξησης του πληθυσμού. Εάν οι φτωχές χώρες μεγαλώνουν ταχύτερα από τις πλούσιες, αυτό δημιουργεί μια ψευδαίσθηση αυξανόμενης ανισότητας. Το Resolution Foundation δείχνει σε ένα διάγραμμα τι θα συμβεί εάν προσαρμόσεις το γράφημα ανάλογα με την αύξηση του πληθυσμού, ενώ επιπλέον δείχνει τι θα συμβεί εάν αφαιρέσεις μόλις 2 ή 3 χώρες: Ο «Ελέφαντας» εξαφανίζεται! Η κορυφή στο κεφάλι του «Ελέφαντα» (το σημείο Α) φαίνεται πως οφείλεται λοιπόν κυρίως στην Κίνα. Όσον αφορά πάλι στην προβοσκίδα με τους «μεγάλους χαμένους» (το σημείο Β), οι απώλειες φαίνεται πως οφείλονται κυρίως στην κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης. Σύμφωνα με το Bloomberg, το οικονομικό σοκ της κατάρρευσης του υπαρκτού Σοσιαλισμού αν και τραγωδία για τους κατοίκους, δεν σχετίζεται με τη στασιμότητα των εισοδημάτων των μεσαίων τάξεων σε ΗΠΑ και Αμερική. Το μεγαλύτερο από το υπολειπόμενο τμήμα της καθίζησης των εισοδημάτων στο επίμαχο σημείο, φαίνεται πως οφείλεται στην στασιμότητα που παρουσιάστηκε στην Ιαπωνία το ’90. Ωστόσο, κι αυτό είναι αξιοσημείωτο, παρά τα ενδεχόμενα σφάλματα του «Ελέφαντα», σφάλματα που βέβαια ούτε και ο ίδιος ο Κρούγκμαν δεν είδε όταν επαινούσε το διάγραμμα, η ιστορία της παγκοσμιοποίησης που παρουσιάζει είναι αληθινή και υπαρκτή, κάτι που παραδέχεται και το ίδιο το Bloomberg στο οποίο επισημαίνονται τα παραπάνω προβληματικά σημεία. Όπως παραδέχεται το άρθρο, η καμπύλη «δείχνει ότι τα οφέλη από την παγκοσμιοποίηση πήγαν κυρίως στους πλούσιους ανθρώπους στον ανεπτυγμένο κόσμο και τους φτωχούς και μεσαίους από χώρες όπως η Κίνα, η Ινδία και η Αφρική, ενώ οι μεσαίες και εργατικές τάξεις στις ανεπτυγμένες χώρες έχασαν. Αποδεικνύεται ότι παρόλο που η γενική ιστορία είναι λίγο ή περισσότερο αληθινή, αυτό το γράφημα δεν το δείχνει ακριβώς». Δείτε όλα τα θέματα του Weekend