Ο διαπρεπής επιστήμονας Αντρέι Ζαχάροφ που δεν τον άφησαν να παραλάβει το Νόμπελ του

Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο απονέμει κάθε Δεκέμβριο στο Στρασβούργο σε πανηγυρική εκδήλωση το σημαντικότατο «Βραβείο Ζαχάροφ» για την ελευθερία της σκέψης και την υπεράσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Κάτοχοι του βαρύτιμου θεσμού, που καθιερώθηκε το 1988, είναι βαριά ονόματα της διεθνούς σκηνής που λειτουργούν ως σύμβολα του κόσμου μας, όπως ο Νέλσον Μαντέλα και ο Αλεξάντερ Ντούμπτσεκ. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο τιμά λοιπόν λαμπρές προσωπικότητες για «την ελευθερία του πνεύματος» και τη μαχητικότητά τους στην προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου μνημονεύοντας παράλληλα τον κορυφαίο Αντρέι Ζαχάροφ, τον ρώσο πυρηνικό φυσικό που μετατράπηκε σε ορόσημο πολιτικού ακτιβισμού. Με τη βιογραφία του να αντιπροσωπεύει και να αντανακλά ένα καλό μέρος της ιστορίας του 20ού αιώνα, ο Ζαχάροφ λειτουργεί ως διαχρονικός φάρος αλλά και ένα από τα καλύτερα παραδείγματα προς μίμηση. Κι αυτό γιατί ο επιφανής σοβιετικός επιστήμονας δεν δίστασε να συγκρουστεί με το παντοδύναμο ολοκληρωτικό καθεστώς της ΕΣΣΔ ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του ’50, βάζοντας την προσωπική του ζωή σε μεγάλες περιπέτειες. Παρά το γεγονός ότι είχε καταφέρει να ανέλθει μέσω της καινοτόμας έρευνάς του στη ρωσική εκδοχή της υδρογονοβόμβας στην ανώτερη και προνομιούχα τάξη του καθεστώτος, δεν θα το σκεφτόταν δεύτερη φορά να αφήσει πίσω ανέσεις, προνόμια και προσωπική βολή για να υπερασπιστεί την καταπάτηση των ανθρώπινων δικαιωμάτων αλλά και των πολιτικών ελευθεριών στη χώρα του. Η εξέχουσα μορφή της σοβιετικής επιστημονικής κοινότητας μετατράπηκε έτσι σε κατ’ εξοχήν εχθρό του καθεστώτος, καθώς ο πολιτικός και κοινωνικός του αγώνας ήταν ένα άκρως επικίνδυνο εγχείρημα σε συνθήκες απολυταρχίας. Ο Ζαχάροφ είδε τη ζωή του να ανατρέπεται άρδην και να τίθεται στο στόχαστρο του σταλινισμού, παρά το γεγονός ότι τον αποκαλούσαν πια «ηθική συνείδηση της Ρωσίας». Ο αποφασισμένος για όλα κοινωνικός ακτιβιστής ήταν ένας μετρημένος άνθρωπος αρχών που υπερασπίστηκε όλους τους κατατρεγμένους ανεξαιρέτως, μην κάνοντας διακρίσεις χρώματος, φυλής και τάξης. Από εθνοτικές ομάδες και θρησκευτικές μειονότητες μέχρι και μεμονωμένα άτομα, όλοι βρήκαν μια μεγάλη αγκαλιά στον παθιασμένο ακτιβισμό του Ζαχάροφ, ο οποίος στάθηκε απαρέγκλιτα στο πλάι της ελευθερίας, των δημοκρατικών ιδεωδών, της ανεκτικότητας και του ανθρωπισμού. Με προσωπικό σλόγκαν «ούτε η νίκη διαρκεί για πάντα στη ζωή, αλλά ούτε και η ήττα», ο πάντοτε αισιόδοξος για τα ανθρώπινα πράγματα Αντρέι έκανε υπολογίσιμους εχθρούς, καθώς τον αντιστρατεύονταν όλοι, από τον θηριώδη κομματικό μηχανισμό και το πανταχού παρόν κράτος μέχρι τους φλογερούς κομμουνιστές αλλά και τους σκληροπυρηνικούς «πατριώτες» που ονειρεύονταν τη Μεγάλη Ρωσία. Προδότης στην ίδια του τη χώρα, «δυτικόφρονας φιλελεύθερος» και «απάτριδας κοσμοπολίτης», όπως τον χαρακτήριζαν μειωτικά, ο Ζαχάροφ εμποδίστηκε από την ηγεσία της ΕΣΣΔ να παραλάβει το Νόμπελ Ειρήνης το 1975, απαγορεύοντάς του την έξοδο από τη χώρα για λόγους «εθνικής ασφαλείας»! Λίγα χρόνια αργότερα, το 1980, μετά τη δημόσια διαμαρτυρία του εναντίον της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν, θα τον συλλάβουν και μαζί με τη σύζυγό του και επίσης ακτιβίστρια Ελένα Μπόνερ θα τον εξορίσουν στο Γκόρκι, μια πόλη απαγορευμένη στους ξένους κάπου 400 χιλιόμετρα μακριά από τη Μόσχα. Η εξορία τους θα τερματιστεί μόνο τον Δεκέμβριο του 1986, σε μια από τις πρώτες μάλιστα αποφάσεις του Μιχαήλ Γκορμπατσόφ! Η μεγάλη παρακαταθήκη που μας άφησε ο αγώνας ζωής του οικουμενικού Ζαχάροφ είναι ότι τα ανθρώπινα δικαιώματα είναι το θεμέλιο του πολιτισμένου κόσμου, που αν θέλει να είναι και να λέγεται «πολιτισμένος» οφείλει να σέβεται τις πολιτικές και κοινωνικές ελευθερίες του πολίτη. Παρά τις οριακές καταστάσεις και τις διώξεις που υπέστη, δεν μετακινήθηκε ούτε εκατοστό από τις θέσεις του, επιδεικνύοντας μια μαχητική συνέπεια που δύσκολα θα βρει όμοιό της…

Πρώτα χρόνια

Ο Αντρέι Ντιμιτρίεβιτς Σάχαροφ (ή Ζαχάροφ, όπως έμεινε γνωστός στη χώρα μας) γεννιέται στις 21 Μαΐου 1921 στη Μόσχα ως γιος ενός σχολικού καθηγητή φυσικής, που θα αποκτούσε αργότερα την έδρα Φυσικής στο Κρατικό Πανεπιστήμιο της Μόσχας. Η μητέρα του ήταν η Αικατερίνα Αλεξέγιεβα Σαχάροβα, δισέγγονη του ελληνικής καταγωγής στρατιωτικού διοικητή Αλεξέι Σεμενόβιτς Σοφιάνο. Με αριστοκρατική καταγωγή και από τις δυο πλευρές, ο Αντρέι μεγαλώνει σε ένα φιλελεύθερο σπιτικό όπου οι οικουμενικές και ανθρωπιστικές ιδέες είχαν βαθιές ρίζες. Παρά το γεγονός ότι ο προπάππους του ήταν παπάς της ορθόδοξης εκκλησίας και η μητέρα του τον βάφτισε, ο νεαρός Αντρέι απορρίπτει από νωρίς στη ζωή του την ιδέα του θεού, αν και συνεχίζει να πιστεύει σε μια «ρυθμιστική αρχή» που κυβερνά Σύμπαν και όντα. Αφού ολοκλήρωσε το σχολείο, ο Ζαχάροφ έγινε δεκτός, όπως ακριβώς και ο πατέρας του, στο τμήμα Φυσικών Επιστημών του Κρατικού Πανεπιστημίου της Μόσχας το 1938, αν και θα τον προλάβει ο Β’ Παγκόσμιος το 1941, αναγκάζοντάς τον να μετακομίσει στο Ασγκαμπάτ του σημερινού Τουρκμενιστάν, απ’ όπου θα πάρει τελικά το πτυχίο του στη φυσική. Αφού δουλέψει για λίγα χρόνια σε ερευνητική εγκατάσταση, επιστρέφει στη Μόσχα το 1945 για να κάνει τη διατριβή του στο Ινστιτούτο Φυσικής της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών, την οποία ολοκληρώνει με επαίνους το 1947. Ο Ζαχάροφ παντρεύτηκε το 1943 την πρώτη του σύζυγο, με την οποία απέκτησε δύο κόρες και έναν γιο πριν πεθάνει η Κλάβδια το 1969…

Οι σοβιετικές θερμοπυρηνικές βόμβες και τα ανθρώπινα δικαιώματα

Γνωστός από την καινοτόμα μεταπολεμική έρευνά του στις κοσμικές ακτίνες, θα ενταχθεί το 1948 στο σοβιετικό πυρηνικό πρόγραμμα που έψαχνε να κατασκευάσει την πρώτη «κόκκινη» πυρηνική βόμβα. Όταν δοκιμάστηκε με επιτυχία η παρθενική ατομική βόμβα της ΕΣΣΔ στις 29 Αυγούστου 1949, ο Ζαχάροφ ήταν πια ένα από τα πιο προβεβλημένα μέλη της τοπικής ακαδημαϊκής κοινότητας! Ο ίδιος έβλεπε μάλιστα την ανάπτυξη του σοβιετικού πυρηνικού οπλοστασίου ως αντίβαρο στο αντίστοιχο των ΗΠΑ, για τη διατήρηση της πυρηνικής ισορροπίας στον πλανήτη. Το 1950 θα διαδραματίσει επίσης σημαίνοντα ρόλο στην πρώτη σοβιετική υδρογονοβόμβα, εφαρμόζοντας μια πρωτοποριακή πειραματική αρχή που θα μείνει γνωστή ως «Τρίτη Ιδέα του Ζαχάροφ». Ο σχεδιασμός του Ζαχάροφ δοκιμάστηκε το 1955 και το 1961 η νέα θερμοπυρηνική συσκευή του, η διαβόητη «Βόμβα-Τσάρος», θα γινόταν η πλέον ισχυρή και φονική ατομική βόμβα που δοκιμάστηκε ποτέ. Η «ισομερής αυτή κατανομή του πυρηνικού τρόμου», θα πει πολύ αργότερα ο Ζαχάροφ στην αυτοβιογραφία του, «βοήθησε στην αποτροπή του Γ’ Παγκοσμίου Πολέμου». Ήδη από το 1951, ο διαπρεπής φυσικός, ο «Ρώσος Τέλερ» όπως τον έλεγαν στη Δύση, εργαζόταν πυρετωδώς στην ανάπτυξη τεχνολογιών ιδανικών για πυρηνικούς αντιδραστήρες και οι πρώτοι πυρηνικοί σταθμοί παραγωγής ενέργειας της ΕΣΣΔ έφεραν και πάλι τη σφραγίδα του. Παρά την καινοτόμα θεωρητική και πρακτική έρευνά του όμως, ήδη από τα τέλη της δεκαετίας του 1950 ο Ζαχάροφ άρχισε να έχει ενστάσεις για το πυρηνικό οπλοστάσιο, καλώντας ταυτοχρόνως όχι μόνο σε περιορισμό της φονικής πυρηνικής ενέργειας αλλά και σε μεγαλύτερο έλεγχο στις πυρηνικές εγκαταστάσεις παραγωγής ενέργειας. Οι πολιτικές επιπτώσεις της δουλειάς του άρχισαν τώρα να τον απασχολούν πολύ και πλέον ήταν κάθετα αντίθετος στον πολλαπλασιασμό των πυρηνικών δομών. Η περιβόητη Συνθήκη Απαγόρευσης των Πυρηνικών Δοκιμών που υπογράφηκε το 1963 στη Μόσχα μεταξύ ΗΠΑ και ΕΣΣΔ ήταν σαφώς προσωπική του νίκη! Οι ίδιες ηθικές επιπτώσεις της δουλειάς του θα τον κάνουν μάλιστα να παραιτηθεί από το πυρηνικό πρόγραμμα και να επιστρέψει στο εργαστήριο του θεωρητικού. Τώρα (μετά το 1965) ασχολούνταν με τη μοριακή φυσική και την κοσμολογία, προσπαθώντας να εξηγήσει τις ενοχλητικές επιστημονικά ασυμμετρίες του Διαστήματος. Ο διαπρεπής φυσικός πρότεινε εναλλακτικά μοντέλα λειτουργίας του Σύμπαντος και άφησε μεγάλη κληρονομιά σε επιμέρους τομείς της φυσικής και της αστρονομίας. Αν και πια όλοι τον ξέρουν ως παθιασμένο πολέμιο της πυρηνικής ενέργειας και της αντιπυραυλικής άμυνας, καθώς εκφράζει ανοιχτά τους φόβους του στο απαγορευμένο δοκίμιο «Σκέψεις για την πρόοδο, την ειρηνική συνύπαρξη και την πνευματική ελευθερία», όπου δηλώνει περίτρανα ότι «η ελευθερία της σκέψης είναι η μόνη εγγύηση ότι μια επιστημονική και δημοκρατική προσέγγιση στην πολιτική, την οικονομία και τον πολιτισμό είναι δυνατή». Μέλος της Σοβιετικής Ακαδημίας Επιστημών από το 1964, ο Ζαχάροφ ασκεί κριτική στην πυρηνική πολιτική της ΕΣΣΔ και μετατρέπεται εν αγνοία του σε εχθρό του καθεστώτος…

Ο ακτιβιστής Ζαχάροφ που τόσο πολέμησε η ΕΣΣΔ

Με διαβαθμισμένη επιστολή του στις 21 Ιουλίου 1967, ο προβεβλημένος διεθνώς επιστήμονας καλεί την ηγεσία της ΕΣΣΔ να συνεργαστεί με τους Αμερικανούς στον διμερή αφοπλισμό των αντιβαλλιστικών πυραύλων. Στην ίδια επιστολή ζητά την άδεια να δημοσιεύσει το περιβόητο δοκίμιό του «Σκέψεις για την πρόοδο…» ώστε να καταστήσει φανερούς τους κινδύνους που εγκυμονεί η πυρηνική τεχνολογία. Παρά την άρνηση της σοβιετικής ηγεσίας, ο Ζαχάροφ φυγαδεύει το πόνημά του στη Δύση και δημοσιεύεται τελικά τον Μάιο του 1968, ανατρέποντας άρδην τη ζωή του: τα επόμενα 12 χρόνια θα τα περάσει ως πολιτικός αντιφρονών του καθεστώτος, μέχρι να τον στείλουν δηλαδή τον Ιανουάριο του 1980 στην εξορία του στο Γκόρκι. Τώρα συχνάζει σε δικαστικές αίθουσες για να υπερασπιστεί κάθε κατατρεγμένο από το απολυταρχικό καθεστώς, γράφει ανοιχτές επιστολές προάσπισης βασικών ατομικών ελευθεριών και συντάσσεται με τουλάχιστον 200 καταδίκους στις νέες εκδικάσεις των υποθέσεών τους. Εννοείται ότι η ακτιβιστική του δράση θα του στερήσει κάθε προνόμιο, την ίδια ώρα που θα τον αποκλείσει από κάθε ερευνητική θέση σε κρατική δομή. Παρά τις διώξεις και τη συνεχή παρακολούθηση, ο Ζαχάροφ δεν θα καθίσει στα αυγά του και το 1970 θα συστήσει με δύο ακόμα ακτιβιστές την Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της ΕΣΣΔ, ώστε να γίνει ακόμα πιο επίσημος και δυναμικός ο δημοκρατικός αγώνας και η υπεράσπιση των βασικών πολιτικών ελευθεριών. Η KGB τον έχει πια στο στόχαστρο και οι παρενοχλήσεις είναι καθημερινές. Το 1972 θα παντρευτεί τη δεύτερη σύζυγό του, την Ελένα Μπόνερ, επίσης παθιασμένη κήρυκα της δικαιοσύνης και της δημοκρατίας, και από την επόμενη χρονιά θα συναντιέται ανοιχτά με εκπροσώπους της Δύσης, υπονομεύοντας ακόμα περισσότερο την ευαίσθητη θέση του στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ. Τώρα είναι στόχος για όλους: από τους συναδέλφους του στην Ακαδημία των Επιστημών και τον Τύπο μέχρι ανώνυμες απειλές αλλά και πραγματικές επιθέσεις. Στο πλευρό του έχει βέβαια όλη την κοινότητα των αντιφρονούντων και πολλοί σπεύδουν να τον υπερασπιστούν, όπως ο συγγραφέας Σολζενίτσιν. Προδότης της πατρίδας του, ο Ζαχάροφ προτάθηκε για το Νόμπελ Ειρήνης το 1973, απέσπασε την επόμενη χρονιά ένα ακόμα βραβείο διεθνούς βεληνεκούς και το 1975 θα έρθει η πολυπόθητη πρόταση από τη Νορβηγική Ακαδημία, αποκαλώντας τον «εκπρόσωπο της συνείδησης της ανθρωπότητας». Η πατρίδα του θα έδειχνε ωστόσο τις ρεβασνιστικές της τάσεις απαγορεύοντάς του την έξοδο από τη χώρα. Η Ελένα Μπόνερ παρέλαβε το Νόμπελ στο Όσλο και διάβασε τον ευχαριστήριο λόγο του συζύγου της, άλλο ένα σφοδρό κατηγορώ για την ανεξέλεγκτη πυρηνική ενέργεια και τον ολοκληρωτισμό. Τη μέρα της βράβευσής του, ο Ζαχάροφ βρισκόταν σε άλλη μια δικαστική αίθουσα υπερασπιζόμενος άλλον έναν αντιφρονούντα. Το 1976, ο επικεφαλής της KGB, Γιούρι Αντρόποφ, τον χαρακτήρισε «Νο 1 Δημόσιο Κίνδυνο» της ΕΣΣΔ! Από την απειλή που συνιστούσε ο Ζαχάροφ για το καθεστώς θα μπορούσαν να απαλλαγούν μόνο αν τον ξαπέστελναν στις ερημιές της ρωσικής στέπας, όπως και έγινε το 1980, όταν τον εξόρισαν στο σημερινό Νίζνι Νόβγκοροντ μέχρι το 1986. Ο επιστήμονας συνελήφθη στις 22 Ιανουαρίου 1980 μετά τη δημόσια καταδίκη του κατά της σοβιετικής εισβολής στο Αφγανιστάν την προηγούμενη χρονιά.

Τώρα ζούσε σε καθεστώς απόλυτου τρόμου, αν και τα διεθνή βραβεία και οι διακρίσεις έπεφταν βροχή. Η Αμερικανική Ανθρωπιστική Ένωση τον ονόμασε «Ανθρωπιστή της Χρονιάς» το 1980. Όταν έπιασαν τη γυναίκα του το 1984, ο Αντρέι έκανε απεργία πείνας, αν και τον έτρεφαν με το ζόρι καθηλωμένο στο κρεβάτι του νοσοκομείου. Τον Αύγουστο της ίδιας χρονιάς η Μπόνερ καταδικάστηκε σε πέντε χρόνια εξορίας και στάλθηκε κι αυτή στο Γκόργκι. Την επόμενη χρονιά κατέβηκε πάλι σε απεργία πείνας ώστε να επιτραπεί στη σύζυγό του να πάει στις ΗΠΑ για εγχείριση ανοιχτής καρδιάς και αυτή τη φορά τα κατάφερε. Τον Δεκέμβριο του 1985, το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο θέσπισε το «Βραβείο Ζαχάροφ» προς τιμή του (δόθηκε για πρώτη φορά το 1988), αναγκάζοντας τον μεταρρυθμιστή Μιχαήλ Γκορμπατσόφ της Περεστρόικα και του Γκλάσνοστ να καλέσει στις 19 Δεκεμβρίου 1986 τον επιστήμονα για να του ανακοινώσει την επιστροφή του στη Μόσχα…

Τελευταία πολιτικά χρόνια

Το 1988 θα φέρει στον Ζαχάροφ άλλο ένα βαρύτιμο έπαθλο, το Διεθνές Ανθρωπιστικό Βραβείο, που θα τον κάνει να βγει από το επιβεβλημένο λίγο πολύ ησυχαστήριό του για να γίνει προβεβλημένο μέλος της πολιτικής ζωής της χώρας! Ο φυσικός συμβάλει τα μέγιστα στην ίδρυση των πρώτων πολιτικών φορέων και μετατρέπεται σε αιχμή του δόρατος των ακτικυβερνητικών, φτάνοντας τον Μάρτιο του 1989 να εκλεγεί μέλος του νέου σοβιετικού Κοινοβουλίου! Η δημοκρατική αντιπολίτευση είχε φωνή και δεν ήταν άλλη από του Αντρέι Ζαχάροφ. Αυτή η νέα δράση δεν έμελλε δυστυχώς να μακροημερεύσει, καθώς στις 14 Δεκεμβρίου 1989, γράφοντας τον κοινοβουλευτικό λόγο του για την επόμενη μέρα, ο καταπονημένος Ζαχάροφ θα αφήσει την τελευταία του πνοή στο γραφείο της οικίας του. Ήταν 68 ετών όταν έπαθε τη μοιραία καρδιακή προσβολή. Ο ογκόλιθος του αγώνα κατά της μισαλλοδοξίας, του φανατισμού και της καταπίεσης έδειξε με την περιπετειώδη ζωή του πόσο θάρρος και αυταπάρνηση απαιτείται για την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της ελευθερίας της έκφρασης… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr