Οι μαθητές είναι καθισμένοι στα θρανία με τις τσάντες τους μπροστά τους, ανυπομονώντας να γυρίσουν στο σπίτι τους έπειτα από επτά μαθήματα των 50 λεπτών. Ακούν υπομονετικά τον δάσκαλό τους που τους ενημερώνει για κάποια πράγματα αναφορικά με το πρόγραμμα της επόμενης ημέρας. Και, όπως κάθε μέρα, τα τελευταία λόγια του αφορούν την καθαριότητα. «Ωραία, η σημερινή κατανομή των δουλειών» λέει. «Οι σειρές 1 και 2 καθαρίζουν την τάξη, οι σειρές 3 και 4 τον διάδρομο και τις σκάλες. Η σειρά 5 τις τουαλέτες».

Από τα τελευταία θρανία, αυτά της 5ης σειράς, ακούγονται γκρίνιες. Αλλά τα παιδιά σηκώνονται, παίρνουν ξεσκονόπανα, κουβάδες, σκούπες και σφουγγαρίστρες από το ντουλάπι στο πίσω μέρος της τάξης και φεύγουν για τις τουαλέτες.

Η εικόνα αυτή είναι συνηθισμένη στα σχολεία της Ιαπωνίας, όπως εξηγεί το BBC.

Οι περισσότεροι επισκέπτες, που βρίσκονται για πρώτη φορά στη χώρα, εντυπωσιάζονται από το πόσο καθαρή είναι. Μετά συνειδητοποιούν την απουσία κάδων απορριμμάτων. Και πως δεν βλέπουν οδοκαθαριστές να παλεύουν όλη μέρα με την ανευθυνότητα πεζών και οδηγών. Οπότε, το ερώτημα είναι πώς καταφέρνει η Ιαπωνία και διατηρείται τόσο καθαρή;

Η εύκολη απάντηση είναι πως είναι οι κάτοικοί της που τη διατηρούν καθαρή. «Στα 12 χρόνια της σχολικής ζωής, από το δημοτικό έως το λύκειο, η καθαριότητα είναι μέρος του καθημερινού προγράμματος των μαθητών» εξηγεί η Maiko Awane, υποδιευθύντρια στο γραφείο του Τόκιο της Περιφερειακής Διεύθυνσης της Χιροσίμα. «Όπως και στο σπίτι μας, οι γονείς μας μας διδάσκουν πως δεν είναι κακό να έχουμε τα πράγματά μας και τον χώρο μας καθαρό».

Το ότι αυτό το στοιχείο κοινωνικής συμπεριφοράς εντάσσεται στο σχολικό πρόγραμμα βοηθά τα παιδιά να αναπτύξουν ενδιαφέρον αλλά και υπερηφάνεια για όσα τα περιβάλλουν. Ποιος θέλει να λερώσει ή να καταστρέψει ένα σχολείο το οποίο στη συνέχεια ο ίδιος θα καθαρίσει;

«Μερικές φορές δεν ήθελα να καθαρίσω το σχολείο» θυμάται η μεταφράστρια Chika Hayashi. «Αλλά το αποδεχόμουν επειδή ήταν μέρος της καθημερινής μας ρουτίνας. Πιστεύω πως είναι πολύ καλό το να καθαρίζεις το σχολείο σου, επειδή μαθαίνεις πως είναι σημαντικό να αναλαμβάνεις την ευθύνη για να είναι καθαρά τα πράγματα που χρησιμοποιείς».

Φτάνοντας στο σχολείο, οι μαθητές τοποθετούν τα παπούτσια τους στα ειδικά ντουλαπάκια και φορούν αθλητικά. Στο σπίτι το ίδιο, οι άνθρωποι βγάζουν τα παπούτσια που φορούσαν στον δρόμο μόλις μπαίνουν. Ακόμα και κάποιος που μπαίνει σε ένα σπίτι για να κάνει κάποια δουλειά, ένας τεχνίτης για παράδειγμα, βγάζει τα παπούτσια του και περπατά μέσα στο σπίτι με τις κάλτσες. Και καθώς τα παιδιά του σχολείου μεγαλώνουν, η αντίληψή τους για το τι αποτελεί τον «δικό τους χώρο» επεκτείνεται έξω από την τάξη τους και περιλαμβάνει τη γειτονιά τους, την πόλη τους και τη χώρα τους.

Κάποια παραδείγματα του συστηματικού τρόπου με τον οποίο οι Ιάπωνες έχουν μετατρέψει την καθαριότητα σε επιστήμη κάνουν πάντα εντύπωση σε όλο τον υπόλοιπο κόσμο- όπως το 7λεπτο «τελετουργικό» καθάρισμα των τρένων υψηλής ταχύτητας Shinkansen, που έχει αναδειχθεί σε τουριστικό αξιοθέατο από μόνο του!

Ακόμα και οι Ιάπωνες ποδοσφαιρόφιλοι δεν ξεχνούν το θέμα της καθαριότητας. Στα Παγκόσμια Πρωταθλήματα της Βραζιλίας, το 2014, και της Ρωσίας, το 2018, η φίλαθλοι της εθνικής ομάδας της Ιαπωνίας έκαναν μεγάλη εντύπωση σε όλο τον κόσμο καθώς έμειναν πίσω για να μαζέψουν τα σκουπίδια από το στάδιο, όπου είχε αγωνιστεί η ομάδα τους. Το ίδιο και οι Ιάπωνες ποδοσφαιριστές, που άφηναν τα αποδυτήριά τους σε άριστη κατάσταση. «Τι παράδειγμα για όλες τις ομάδες!» είχε σχολιάσει τότε η γενική συντονίστρια της FIFA Priscilla Janssens.

«Εμείς οι Ιάπωνες είμαστε πολύ ευαίσθητοι στο θέμα της εικόνας μας στα μάτια των άλλων» εξηγεί η Awane. «Δεν θέλουμε οι άλλοι να νομίζουν πως είμαστε κακοί άνθρωποι που δεν έχουν σωστή παιδεία ή ανατροφή αναφορικά με την καθαριότητα».

Παρόμοιες σκηνές εκτυλίσσονται και σε ιαπωνικά μουσικά φεστιβάλ- προκαλώντας από αιφνιδιασμό έως πολιτισμικό σοκ. Στο Fuji Rock festival, το μεγαλύτερο και παλαιότερο μουσικό φεστιβάλ της Ιαπωνίας, οι θεατές κρατούν τα σκουπίδια τους πάνω τους μέχρι να βρουν κάδο. Οι καπνιστές καλούνται να έχουν μαζί τους φορητά τασάκια και να επιδείξουν αυτοσυγκράτηση στο κάπνισμα επειδή «αυτό μπορεί αν επηρεάζει κι άλλους ανθρώπους», σύμφωνα με την ιστοσελίδα του φεστιβάλ.

Παραδείγματα κοινωνικής ευαισθητοποίησης αναφορικά με την καθαριότητα υπάρχουν πολλά και στην καθημερινή ζωή. Περίπου στις 8 το πρωί, εργαζόμενοι σε γραφεία και προσωπικό καταστημάτων καθαρίζουν τους δρόμους γύρω από τους χώρους εργασίας τους. Παιδιά συμμετέχουν εθελοντικά στη μηνιαία «εξόρμηση καθαριότητας» των δήμων, μαζεύοντας τα σκουπίδια από τους δρόμους γύρω από το σχολείο τους. Εκστρατείες καθαριότητας διοργανώνονται τακτικά από κάθε γειτονιά. Όχι πως υπάρχουν και πολλά να καθαριστούν, αφού οι πολίτες παίρνουν τα σκουπίδια τους στο σπίτι…

Τα χαρτονομίσματα βγαίνουν κολλαριστά και πεντακάθαρα σαν φρεσκοπλυμένο ρούχο από τα ΑΤΜ. Αλλά στη συνέχεια βρομίζουν. Και γι’ αυτό στην Ιαπωνία δεν δίνεις ποτέ λεφτά χέρι με χέρι. Στα καταστήματα, τα ξενοδοχεία και ακόμα και τα ταξί υπάρχει ένας μικρός δίσκος για να τοποθετηθούν τα χαρτονομίσματα. Και ο παραλήπτης τους τα παίρνει από εκεί.

Η «αόρατη» βρομιά- μικρόβια και βακτήρια- είναι ακόμα μία πηγή ανησυχίας. Όταν ένας άνθρωπος είναι άρρωστος φορά χειρουργική μάσκα για να μην κολλήσει τους υπόλοιπους. Αυτή η απλή κίνηση που δείχνει κοινωνική ευαισθητοποίηση περιορίζει την εξάπλωση ιών. Και υπάρχει και το οικονομικό της αποτύπωμα, καθώς λιγοστεύουν και τα ιατρικά έξοδα και οι χαμένες ημέρες εργασίας.

Η κουλτούρα της καθαριότητας

Το ενδιαφέρον των Ιαπώνων για την καθαριότητα αναμφίβολα δεν είναι καινούριο. Το είχε διαπιστώσει ήδη από το 1600 ο ναυτικός Will Adams, ο πρώτος Άγγλος που πάτησε πόδι σε ιαπωνικό έδαφος.

Στη βιογραφία του Adams, με τίτλο «Samurai William», ο Giles Milton επισημαίνει πως «οι ευγενείς ήταν εξαιρετικά καθαροί» και απολάμβαναν πεντακάθαρα αποχωρητήρια και υπονόμους αλλά και ατμόλουτρα με αρωματικά ξύλα σε μία εποχή που οι δρόμοι της Αγγλίας «συχνά ξεχείλιζαν από περιττώματα». Οι Ιάπωνες ένιωθαν αποτροπιασμό για την αδιαφορία των Άγγλων για την ατομική υγιεινή.

Αυτή η νοοτροπία έχει τις ρίζες της εν μέρει και σε πρακτικά ζητήματα. Σε ένα ζεστό και υγρό περιβάλλον, όπως αυτό της Ιαπωνίας, το φαγητό σαπίζει εύκολα. Τα βακτήρια βασιλεύουν. Τα έντομα αφθονούν. Οπότε καλή υγιεινή σημαίνει καλή υγεία.

Αλλά φτάνει και ακόμα βαθύτερα. Η καθαριότητα είναι κεντρικό στοιχείο του Βουδισμού, ο οποίος έφτασε στη χώρα από την Κίνα και την Κορέα μεταξύ 6ου και 8ου αιώνα. Στην πραγματικότητα, στην εκδοχή Zen του βουδισμού, που έφτασε στη χώρα από την Κίνα τον 12ο και τον 13ο αιώνα, καθημερινές δουλειές όπως το καθάρισμα και το μαγείρεμα θεωρούνται πνευματικές ασκήσεις, παρόμοιες με τον διαλογισμό.

«Στη σχολή Zen, όλες οι δραστηριότητες της καθημερινότητας, όπως τα γεύματα και το καθάρισμα, πρέπει να θεωρούνται ευκαιρίες άσκησης του Βουδισμού. Το να διώχνει κανείς τη βρομιά, τόσο σωματικά όσο και πνευματικά, παίζει σημαντικό ρόλο στην καθημερινή πρακτική» εξηγεί ο Eriko Kuwagaki από τον ναό Shinshoji στη Φουκουσίμα.

Στο κλασικό «The Book of Tea», όπου περιγράφεται η τελετουργία του τσαγιού και η φιλοσοφία Zen που τη διαπνέει, ο Ιάπωνας λόγιος Okakura Kakuro τονίζει πως στο δωμάτιο όπου γίνεται το τελετουργικό του τσαγιού «όλα είναι απολύτως καθαρά. Δεν βρίσκεται ούτε ένα μόριο σκόνης στην πιο σκοτεινή γωνία, γιατί εάν υπάρχει τότε ο οικοδεσπότης δεν είναι tea master».

Ο Okakura έγραψε τα λόγια αυτά στα 1906, αλλά είναι διαχρονικά. Πριν την τελετουργία του τσαγιού στο Seifukan tea house του Shukkeien Garden στη Χιροσίμα, η βοηθός του tea master, ντυμένη με κιμονό, πέφτει στα γόνατα πάνω στο παραδοσιακό τατάμι και με ένα ρολό αυτοκόλλητης ταινίας απομακρύνει κάθε πιθανό μόριο σκόνης.

Ο Σιντοϊσμός και η ιαπωνική ταυτότητα

Γιατί όμως δεν ασχολούνται όλα τα βουδιστικά έθνη με την καθαριότητα με τον ίδιο ζήλο που ασχολούνται οι Ιάπωνες; Πολύ πριν την άφιξη του βουδισμού, η Ιαπωνία είχε ήδη τη δική της εγχώρια θρησκεία, το Shinto- Σιντοϊσμό– (που σημαίνει «Ο τρόπος των Θεών»), που διαφυλάσσει τον πυρήνα της ιαπωνικής ταυτότητας. Και η καθαριότητα βρίσκεται στον πυρήνα του Σιντοϊσμού. Οπότε ο Βουδισμός δίνει ακόμα μεγαλύτερη έμφαση στην καθαριότητα που για τους Ιάπωνες είχε ήδη μεγάλη σημασία.

Σημαντική έννοια στον Σιντοϊσμό είναι το kegare, η μη αγνότητα, το ακάθαρτο, η βρομιά- το αντίθετο της αγνότητας. Παραδείγματα του kegare καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα από θάνατο και ασθένεια έως σχεδόν οτιδήποτε δυσάρεστο. Συχνά τελετουργικά κάθαρσης και εξαγνισμού θεωρούνται απαραίτητα για να κρατούν το kegare μακριά.

«Εάν ένα άτομο χτυπηθεί από kegare, μπορεί να προκαλέσει κακό συνολικά στην κοινωνία» εξηγεί ο Noriaki Ikeda, σιντοϊστής ιερέας στον ναό Kanda της Χιροσίμα. «Οπότε είναι ζωτικό να υπάρχει καθαριότητα. Αυτό σε εξαγνίζει και βοηθά να αποφευχθούν και οι κίνδυνοι προς την κοινωνία ως σύνολο. Γι’ αυτό η Ιαπωνία είναι μια τόσο καθαρή χώρα».

Αυτή η ανησυχία για τους άλλους είναι κατανοητή στην περίπτωση, ας πούμε, μεταδοτικών ασθενειών. Αλλά είναι σημαντική και σε πιο τετριμμένα θέματα, όπως το να μαζεύεις τα σκουπίδια σου. Όπως το θέτει η Awane «εμείς οι Ιάπωνες πιστεύουμε πως δεν θα έπρεπε να ενοχλούμε τους άλλους όντας τεμπέληδες και παρατώντας τα σκουπίδια που παράγουμε».

Παραδείγματα πνευματικού εξαγνισμού αφθονούν στην καθημερινή ζωή. Πριν να μπουν σε ένα σιντοϊστικό ναό, οι πιστοί πλένουν τα χέρια τους και το στόμα τους σε μία πέτρινη βρύση στην είσοδο.

Πολλοί Ιάπωνες που αγοράζουν καινούριο αυτοκίνητο το πηγαίνουν σε κάποιον ναό για να εξαγνιστεί από ιερέα, που χρησιμοποιεί ένα ραβδί με φτερά, σαν ξεσκονιστήρι, το οποίο ονομάζεται onusa, το οποίο γυρνά γύρω από το αυτοκίνητο. Στη συνέχεια ανοίγει τις πόρτες, το καπό και το πορτ μπαγκάζ για να εξαγνίσει και το εσωτερικό. Ο ιερέας εξαγνίζει και τους ανθρώπους περνώντας το onusa από πάνω τους. Θα το χρησιμοποιήσει ακόμα και για να «καθαρίσει» τη γη, στην οποία πρόκειται να αναγερθεί ένα νέο κτίριο.

Όπως περιγράφει το BBC, αν είσαι ένας ξένος που μένει στην Ιαπωνία, αρχίζεις έπειτα από λίγο να προσαρμόζεσαι και να υιοθετείς αυτόν τον πολύ καθαρό τρόπο ζωής. Δεν φυσάς πια τη μύτη στου δημόσια, χρησιμοποιείς τα ειδικά απολυμαντικά σαπούνια στα μαγαζιά και τα γραφεία. Και μαθαίνεις να χωρίζεις τα οικιακά απορρίμματα σε δέκα διαφορετικά είδη για να διευκολύνεις την ανακύκλωση.

Και, όπως συνέβη με τον Will Adams και το πλήρωμά του πριν από αιώνες, διαπιστώνεις πως η ποιότητα της ζωής σου βελτιώνεται.

Μετά, όταν επιστρέψεις στη χώρα σου, παθαίνεις πολιτισμικό σοκ με τους «βάρβαρους» που φτερνίζονται και βήχουν μέσα στο πρόσωπό σου. Ή μπαίνουν μέσα στο σπίτι σου με τα βρόμικα παπούτσια τους από τον δρόμο- κάτι αδιανόητο στην Ιαπωνία…