Το μοιραίο φαινόμενο «karoshi» με τους ανθρώπους να πεθαίνουν από την πολλή δουλειά

Οι Ιάπωνες έχουν το συνήθειο να επινοούν λέξεις και ορισμένες εξ αυτών κάθε εργαζόμενος που σέβεται τον εαυτό του θα πρέπει να τις έχει στο λεξιλόγιό του. Υπάρχει η λέξη «arigata-meiwaku» όταν κάποιος σου κάνει μια χάρη που εσύ δεν ζήτησες και σου προκαλεί τεράστια αμηχανία, αλλά είσαι από κοινωνικής άποψης υποχρεωμένος να τον ευχαριστήσεις. Είναι και η λέξη «majime» που περιγράφει έναν σοβαρό συνάδελφο που συνηθίζει να εξαρτάται από τους άλλους και δεν μπορεί να κάνει τίποτα χωρίς να προκαλέσει σαματά και να θυματοποιηθεί. Υπάρχει όμως κι ένας μοναδικός ιαπωνικός όρος με τον οποίο κανείς, εργαζόμενος ή μη, δεν θα ήθελε να σχετιστεί ποτέ: είναι ο όρος karoshi που σημαίνει «θάνατος από υπερβολική δουλειά». Αν ακούγεται τρελό, δεν είναι. Στην ιαπωνική κοινωνία οι εργαζόμενοι που πέφτουν νεκροί από την πολλή δουλειά έχουν τον δικό τους χώρο στα πρωτοσέλιδα του Τύπου εδώ και δεκαετίες.

Κάποιοι χαρακτήρισαν το φαινόμενο αστικό μύθο. Είναι όμως; Όχι, απαντά με το ρεπορτάζ του το BBC. Το κοινωνικό φαινόμενο αναγνωρίστηκε αρχικά το 1987 όταν το υπουργείο Υγείας της Ιαπωνίας άρχισε να κρατά αρχείο με τις υποθέσεις αιφνίδιων θανάτων υψηλόβαθμων στελεχών. Το ζήτημα είναι τόσο διαδεδομένο που στη χώρα αν πλέον ένας θάνατος «πιστοποιηθεί» ως karoshi, η οικογένεια του θύματος λαμβάνει αποζημίωση περίπου 20.000 δολαρίων από την κυβέρνηση -ετησίως!- και εταιρικές αμοιβές έως 1,6 εκατ. δολαρίων! Αρχικά η κυβέρνηση κατέγραφε περίπου διακόσιες τέτοιες υποθέσεις κάθε χρόνο. Αλλά το 2015 οι καταγεγραμμένες περιπτώσεις έφτασαν στο ιστορικό υψηλό των 2.310, σύμφωνα με έκθεση του ιαπωνικού υπουργείου Εργασίας. Κι αυτό ίσως να είναι μόλις η κορυφή του παγόβουνου.

Σύμφωνα με το National Defence Council for Victims of Karoshi, οργάνωση για τα θύματα της μοιραίας υπερεργασίας, ο αριθμός αυτός των karoshi μπορεί να φτάνει και τις 10.000- σχεδόν δηλαδή όσα είναι και τα θύματα τροχαίων στην Ιαπωνία κάθε χρόνο! Μπορείς όμως πραγματικά να πεθάνεις από την πολλή δουλειά; Ή μπορεί κανείς να μιλήσει απλώς για ηλικία και αδιάγνωστα προβλήματα υγείας; Στο σύγχρονο κόσμο, που είμαστε διαρκώς συνδεδεμένοι (με την τεχνολογία) οι ώρες εργασίας διαρκώς διογκώνονται. Μπορεί το karoshi να συμβαίνει γενικά και να μην το έχουμε ταυτοποιήσει; Η απάντηση για το πώς είναι μια τυπική υπόθεση karoshi δίνεται με την ιστορία του Kenji Hamada. Ήταν εργαζόμενος σε εταιρεία ασφαλείας στο Τόκιο, είχε την αγαπημένη του σύζυγό και εξαιρετικό «πρόσωπο» στη δουλειά του. Η τυπική του εβδομάδα περιλάμβανε ημέρες με 15ωρη εργασία και 4ωρη (!) διάρκεια μετακίνησης από και προς τη δουλειά του. Μια μέρα βρέθηκε πεσμένος πάνω στο γραφείο του και οι συνάδελφοί του θεώρησαν πως είχε αποκοιμηθεί. Όταν όμως παρατήρησαν πως παρέμενε ακούνητος και πολλές ώρες αργότερα συνειδητοποίησαν πως ήταν νεκρός. Είχε πεθάνει από καρδιακή προσβολή. Ήταν 42 χρόνων. Ο θάνατος του Hamada ήταν το 2009 αλλά το karoshi κατέγραφε το πρώτο του θύμα 40 χρόνια νωρίτερα, όταν ένας υγιής 29χρονος έπαθε εγκεφαλικό ύστερα από «τιμωρητικές» βάρδιες στη μεγαλύτερη εφημερίδα της Ιαπωνίας. «Μετά την ήττα της χώρας τους στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο οι Ιάπωνες δούλευαν τις περισσότερες ώρες στον κόσμο μακράν- ήταν εργασιομανείς σε αδιανόητο βαθμό», σχολιάζει ο Cary Cooper, ειδικός του άγχους στο Πανεπιστήμιο του Λάνκαστερ. Στη μεταπολεμική περίοδο η δουλειά παρείχε στους άνδρες την αίσθηση πως είχαν έναν σκοπό. Το κίνητρο δεν ήταν μόνο οικονομικό αλλά και ψυχολογικό. Οι επιχειρήσεις καλοδέχτηκαν αυτή τη νέα κατάσταση και άρχισαν να χρηματοδοτούν εργατικά συνδικάτα, ομάδες πολιτισμού και εταιρική στέγαση, μεταφορές, ψυχαγωγικές δραστηριότητες, κλινικές και κέντρα φύλαξης παιδιών. Πολύ σύντομα η δουλειά ήταν στο επίκεντρο ολόκληρης της ζωής τους. Δεκαετίες αργότερα στα μέσα της δεκαετίας του 1980 όλο αυτό πήρε μια σκοτεινή τροπή. Οι αρρυθμίες στο οικονομικό σύστημα της Ιαπωνίας πυροδότησαν γρήγορη και μη βιώσιμη  κλιμάκωση στις τιμές των μετοχών και των ακινήτων. Η έκρηξη της οικονομικής ανάπτυξης που ακολούθησε, η «οικονομική φούσκα», έσπρωξε τους εργαζόμενους στην Ιαπωνία στα όριά τους. Στην κορύφωση της οικονομικής φούσκας σχεδόν επτά εκατομμύρια άνθρωποι- περίπου το 5% του πληθυσμού της χώρας δούλευαν 60 ώρες την εβδομάδα. Εντωμεταξύ σε άλλες χώρες όπως οι ΗΠΑ, το Ηνωμένο Βασίλειο και η Γερμανία κυριαρχούσε το ωράριο εργασίας 9-5, το περίφημο «nine to five». Σύμφωνα με έρευνα του 1989, σε ποσοστό 45,5% οι επικεφαλής τομέων και σε ποσοστό 66,1% οι επικεφαλής τμημάτων σε μεγάλες εταιρείες πίστευαν πως και οι ίδιοι θα πεθάνουν από την υπερεργασία. Στα τέλη της δεκαετίας του ’80 η πολλή δουλειά σκότωνε τόσο πολλούς υψηλόβαθμους εργαζόμενους κάθε χρόνο που η κυβέρνηση της Ιαπωνίας έστρεψε στο φαινόμενο την προσοχή της. Τότε το Karoshi έγινε ζήτημα επείγοντος δημοσίου ενδιαφέροντος και το ιαπωνικό υπουργείο Εργασίας άρχισε να δημοσιεύει στατιστικά στοιχεία. Μην φανταστεί κανείς πως ο προσδιορισμός του karoshi ήταν κάτι αφηρημένο και ρευστό. Για την Ιαπωνία μιλάμε, τα μεγέθη πρέπει να είναι μετρήσιμα και καταγεγραμμένα. Έτσι για να καταχωρηθούν ως karoshi, τα θύματα έπρεπε να έχουν εργαστεί περισσότερες από 100 ώρες υπερωρία το μήνα πριν το θάνατό τους- ή 80 ώρες υπερωρία σε δύο ή περισσότερους διαδοχικούς μήνες του εξαμήνου που προηγήθηκε του θανάτου τους. Όταν η φούσκα της οικονομίας κατέρρευσε στις αρχές της δεκαετίας του 1990, η κουλτούρα της υπερεργασίας όχι απλά δεν υποχώρησε αλλά επιδεινώθηκε. Στα χρόνια που ακολούθησαν, που έχουν χαρακτηριστεί «χαμένη δεκαετία» το karoshi έλαβε μεγέθη επιδημίας. Οι θάνατοι ανθρώπων σε θέσεις ευθύνης και όχι μόνο εκτοξεύτηκαν κι αυτό δεν καταγράφηκε ποτέ. Οι θάνατοι ανθρώπων μέσης ηλικίας με κάποια υποβόσκοντα προβλήματα υγείας, όπως καρδιοπάθειες ή διαβήτης, είναι ένα πράγμα. Οι θάνατοι νέων και υγιών ανθρώπων στο ξεκίνημά τους- γιατροί, καθηγητές πανεπιστημίου, μηχανικοί- είναι κάτι άλλο, διαφορετικό και πολύ πιο ανησυχητικό.

Μπορεί η υπερεργασία να αποβεί μοιραία;

Μελετώντας κανείς χιλιάδες τέτοιες υποθέσεις, δύο πιθανοί παράγοντες ξεχωρίζουν: το στρες και η έλλειψη ύπνου. Μπορούν αυτά τα δύο να σε σκοτώσουν; Και πόσες ώρες μπορείς να μείνεις στο γραφείο σου πριν καταρρεύσεις; Οποιοσδήποτε έχει πάει στη δουλειά κατευθείαν ύστερα από ξενύχτι ξέρει πως η κατάσταση αυτή σε κάνει να νιώθεις διαλυμένος. Όμως είναι άλλο πράγμα να θεωρήσει κανείς την έλλειψη ύπνου θανάσιμο παράγοντα. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις πως μπορεί να σε σκοτώσει εμμέσως- δηλαδή μέσω του αυξημένου κινδύνου για καρδιοπάθειες, διαταραχές του ανοσοποιητικού, διαβήτη και κάποιες μορφές καρκίνου. Ωστόσο κανένας θάνατος ανθρώπου δεν έχει αποδοθεί στην εκούσια αϋπνία του θύματος. Προφανώς δεν θα σε ωφελήσει μακροπρόθεσμα αλλά δεν δείχνει πολύ πιθανό να αφήσεις την τελευταία σου πνοή επειδή πέρασες όλη τη νύχτα δουλεύοντας- και συνεχίζεις και τη μέρα. Το Ρεκόρ Γκίνες για τις περισσότερες άγρυπνες ώρες ανήκει στον Randy Gardner που δεν ενέδωσε στον Μορφέα επί 264 ώρες (11 ημέρες) το 1964. Την τελευταία ημέρα της αϋπνίας του εμφανίστηκε σε συνέντευξη Τύπου όπου μίλησε χωρίς καν να μπερδεύει τα λόγια του. Μετά κοιμήθηκε συνεχόμενα επί 14 ώρες και 40 λεπτά. Εξακολουθεί να ζει και να βασιλεύει στο Σαν Ντιέγκο. Κι αντίθετα από ό,τι ίσως πιστεύουμε, δεν υπάρχει καμία απόδειξη πως το άγχος- τουλάχιστον από μόνο του- μπορεί να προκαλέσει καρδιακή προσβολή ή καρδιοπάθειες. Ασφαλώς μπορεί βέβαια να σε οδηγήσει σε κακές συνήθειες όπως το κάπνισμα, το αλκοόλ ή την κακή διατροφή, που με τη σειρά τους μπορούν να σε βλάψουν με τρόπο θανάσιμο. Τι γίνεται όμως αν συμπεριλάβεις και τους θανάτους από ασθένειες όπως ο καρκίνος; Είναι κοινή πεποίθηση πως «το στρες σκοτώνει» αλλά πέρσι ομάδα επιστημόνων από το Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης αποφάσισε να εξετάσει ενδελεχώς τι πραγματικά αυτό σημαίνει. Η αποκαλούμενη Million Women Study παρακολούθησε την υγεία περίπου 700.000 γυναικών για περίπου μια δεκαετία. Σε αυτό το διάστημα 48.314 έφυγαν από τη ζωή. Όταν οι επιστήμονες ανέλυσαν τις πληροφορίες, διαπίστωσαν πως οι γυναίκες που περιέγραφαν τους εαυτούς τους ως πιο στρεσαρισμένες και λιγότερο χαρούμενες, υγιείς και με έλεγχο των πάντων, είχαν μεγαλύτερες πιθανότητες να πεθάνουν. Αλλά ήταν εξαρχής λιγότερο υγιείς, είχαν στρες ακριβώς επειδή είχαν κάποιο πρόβλημα υγείας. Όταν έβαλαν στην εξίσωση και αυτό μαζί με παράγοντες κινδύνου όπως το κάπνισμα, ο σύνδεσμος χάθηκε. Το στρες και η έλλειψη ευτυχίας δεν συσχετίζονταν πια, με σχέση αιτίου και αποτελέσματος, με τον κίνδυνο του θανάτου. Αυτό που φαίνεται είναι πως ακόμα και μια πολύ, πάρα πολύ πιεσμένη μέρα στη δουλειά- ή ακόμα και μήνες ή και χρόνος, δεν πρόκειται να στείλει ένα κατά τα άλλα υγιές άτομο στον τάφο νωρίτερα. Κι αυτό είναι που έχει ενδιαφέρον με το karoshi, ότι δηλαδή ενδέχεται να μην προκαλείται από το στρες ή την έλλειψη ύπνου αλλά από το χρόνο που περνά κανείς στη δουλειά του. Αναλύοντας τις συνήθειες και τα ιστορικά υγείας περισσότερων από 600.000 ατόμων οι επιστήμονες διαπίστωσαν πέρσι πως εκείνοι που εργάζονταν 55 ώρες την εβδομάδα αντιμετώπιζαν 33% περισσότερες πιθανότητες να πάθουν εγκεφαλικό σε σχέση με εκείνους που δούλευαν 40 ώρες. Δεν είναι πολύ ξεκάθαρο το γιατί αλλά οι ερευνητές διατύπωσαν την υπόθεση πως ίσως αυτό είναι απλώς το αποτέλεσμα των πολλών ωρών που περνάμε καθισμένοι στα γραφεία μας. Όπως επισημαίνει το BBC, οι Ιάπωνες δεν δουλεύουν πια τις περισσότερες ώρες στον κόσμο. Από το 2015 ο μέσος Ιάπωνας εργάζεται 1.719 ώρες το χρόνο, πολύ λιγότερο από τον μέσο Μεξικανό που έχει την πρωτιά των περισσότερων ωρών εργασίας με 2.246 το χρόνο. Με 2.230 ακολουθεί η Κόστα Ρίκα ενώ στην πρώτη τετράδα είναι και η Ελλάδα με 2.043 ώρες εργασίας το χρόνο. Άλλωστε όπως θα περίμενε κανείς με όλα τα προαναφερθέντα, οι αριθμοί του karoshi εκτός Ιαπωνίας έχουν πάρει την ανιούσα. Η Κίνα θρηνεί ετησίως περίπου 600.000 ανθρώπους λόγω «guolaosi», όπως το λένε εκεί- αυτό σημαίνει πάνω από 1600 ανθρώπους την ημέρα. Ινδία, Νότια Κορέα, Ταϊβάν, Κίνα- σε όλη την «επόμενη γενιά» των αναδυόμενων οικονομιών συμβαίνει το ίδιο, καθώς ακολουθούν, μερικές δεκαετίες αργότερα, τη μεταπολεμική τάση που καταγράφηκε στην Ιαπωνία για  περισσότερες ώρες εργασίας, εξηγεί στο βρετανικό δίκτυο ο Richard Wokutch, καθηγητής στο Virginia Tech. «Δεν είχαμε περιπτώσεις και στο Λονδίνο; Απλώς δεν έχουμε ειδική λέξη», λέει ο Cooper κι έχει δίκιο. Τον Αύγουστο του 2013 ο Moritz Erhardt, εκπαιδευόμενος στη Bank of America Merrill Lynch, βρέθηκε νεκρός στο ντους του ύστερα από 72 συνεχόμενες ώρες εργασίας! Ο θάνατος του 21χρονου (!) αποδόθηκε σε επιληψία που μπορεί να είχε προκληθεί από τη σκληρή δουλειά. Μετά το θάνατό του, η εταιρεία «περιόρισε» τις ημερήσιες ώρες εργασίας των εκπαιδευόμενων στις…17. Σύμφωνα με τον Cooper σε πολλές χώρες μεγαλύτερο μέρος του προβλήματος αποτελεί όχι μόνο η κουλτούρα της σκληρής δουλειάς αλλά και αντίστοιχο «φαίνεσθαι». Δηλαδή η ανάγκη η παρουσία του εργαζόμενου να φαίνεται. «Σήμερα το ζήτημα είναι περισσότερο να φαινόμαστε στη δουλειά, να φτάνουμε νωρίς και να μένουμε ως αργά. Είναι όμως στην πραγματικότητα αντιπαραγωγικό», τονίζει. Στην Ιαπωνία πολλοί νέοι εργαζόμενοι δεν νιώθουν άνετα να φύγουν πριν τον προϊστάμενό τους. «Όταν εργαζόμουν εκεί οι εργαζόμενοι διάβαζαν εφημερίδα στο τέλος της εργάσιμης ημέρας. Δεν έφευγαν αλλά ούτε και ασχολούνταν αμιγώς με τη δουλειά τους», παρατηρεί ο Wokutch. Σε κάθε περίπτωση μόνο θλίψη μπορεί να προκαλέσει ο απολογισμός των 2.310 νεκρών karoshi πέρσι- κι αυτές είναι μόνο οι επίσημα καταχωρισμένες περιπτώσεις. Αν επιβεβαιώνονται τα στοιχεία για περίπου 10.000 νεκρούς το χρόνο, αποτελούν έναν σαφή και θλιβερό δείκτη για τη σχέση μας με τη δουλειά μας, τον πολύτιμο χρόνο μας και την ακόμα πιο πολύτιμη ζωή μας. Δείτε όλα τα θέματα του Weekend