Η άγνωστη Αθήνα των αφανών θησαυρών, των ιστοριών και της παρακμής

Πόσοι πραγματικά μπορούμε να ισχυριστούμε ότι γνωρίζουμε κάθε γωνιά της Αθήνας, της πόλης όπου έχουμε μεγαλώσει και ζούμε; Η Αθήνα κρύβει αφανείς θησαυρούς, αθέατες όψεις και μυστικά περάσματα, στοές που βγαίνουν σε κλειστές αυλές, ταράτσες τριώροφων που δίνουν απρόβλεπτες οπτικές και πόρτες που σφραγίζουν ακμαία, άλλοτε, εμπορικά μαγαζιά. Την εικόνα αυτή της πόλης παρουσιάζει ο συγγραφέας του βιβλίου «Περπατώντας στην Αθήνα» και δημοσιογράφος της «Καθημερινής», Νίκος Βατόπουλος. Την αρχιτεκτονική ιστορία της πόλης που αλλάζει, την ιστορία μιας γειτονιάς, το τι έχει υποστεί ο αστικός οικιστικός ιστός, ιδιαίτερα σπίτια και την ιστορία που κρύβουν. Κι όλα αυτά, μέσα από μοναχικές περιπλανήσεις στους δρόμους της πόλης. Η πρώτη του μνήμη από την Αθήνα που άλλαζε, γράφει ο συγγραφέας, «όταν και εγώ μεγάλωνα μαζί της ήταν μια κατεδάφιση στην οδό Πατησίων, στο ύψος του Αγίου Μελετίου. Ήταν ένα από τα “αγαπημένα” μου σπίτια , παρότι ήμουν δεν ήμουν πέντε ετών. Μου έκαναν εντύπωση τα μαρμάρινα λιοντάρια που φαίνονταν στο βάθος του κήπου, στη βάση της εξωτερικής σκάλας με τους φοίνικες παραστάδες. Με είχε κλονίσει η θέα της μπουλντόζας και τα σύννεφα της σκόνης». Με αφορμή την πρόσφατη κυκλοφορία του βιβλίου του, ο Νίκος Βατόπουλος μιλάει στο newsbeast.gr για όλα αυτά που είδε και έμαθε στις περιπλανήσεις του στην ξεχωριστή αυτή πόλη… – Κυκλοφορήσατε πρόσφατα το βιβλίο σας με τον τίτλο «Περπατώντας στην Αθήνα» και έχετε γράψει αμέτρητα άρθρα για την πόλη αυτή. Πώς προέκυψε αυτή η αγάπη και το ενδιαφέρον για την Αθήνα; Από μικρό παιδί είχα ένα έμφυτο ενδιαφέρον για το αστικό περιβάλλον. Παρατηρούσα τα πάντα γύρω μου και οι πρώτες αναμνήσεις από την Αθήνα είναι πολύ ζωηρές. Γεννήθηκα και μεγάλωσα στην Αθήνα – στην Πατησίων – σε μια εποχή που η κοινωνική συνοχή ήταν πυκνή και η ίδια η πόλη ξεχείλιζε από δυναμισμό. Οπότε θεωρώ ότι δεν προέκυψε η αγάπη μου για την Αθήνα. Απλώς καλλιέργησα το ενδιαφέρον που είχα από μικρός και δεν το άφησα να εξανεμιστεί. Διάβασα και διαβάζω πολύ για την ιστορία της Αθήνας, αναζητώ παλιές φωτογραφίες και ακούω αφηγήσεις. Η πόλη, κάθε πόλη, είναι γεμάτη ιστορίες. – Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που καθιστούν την Αθήνα μια πόλη ξεχωριστή; Η Αθήνα είναι η ξεχωριστή περίπτωση μιας πρωτεύουσας που αναγεννήθηκε τον 19ο αιώνα ως εφαρμογή μιας διαδικασίας εθνογένεσης αλλά και ως κομμάτι του ευρωπαϊκού ρομαντισμού. Είναι συναρπαστικό να σκεφτεί κανείς ότι το αρχαίο παρελθόν της Αθήνας συνυπάρχει με την πόλη των τελευταίων 180 ετών, αλλά εκείνο που έχει πραγματικά σημασία είναι να αναλογιστεί κανείς την πυκνή στρωματογραφίας της μνήμης στη διάρκεια και όλων των ενδιάμεσων αιώνων. – Αν μπορούσατε να ξεχωρίσετε τρεις γωνιές της Αθήνας, ποιες θα ήταν αυτές; Από την αστική Αθήνα, τη βαθιά χωνεμένη στη μνήμη, θα ξεχώριζα όλον τον άξονα της Πατησίων από το ύψος του Πολυτεχνείου ως το Τέρμα Πατησίων. Οι παράλληλες περιοχές κάτω από την Πατησίων προς την Αχαρνών συνθέτουν τη συμπυκνωμένη ιστορία της αστικής Αθήνας. Επίσης, θα εστίαζα στους πανέμορφους δρόμους της συνοικίας Μακρυγιάννη, κάτω από το Ηρώδειο, όπου βλέπει κανείς μία ευγενή Αθήνα. Η τρίτη μου επιλογή θα ήταν το παλιό εμπορικό κέντρο, στην Ευριπίδου, την Πραξιτέλους, την Αιόλου… Συνοπτικά αυτές οι τρεις επιλογές εκπροσωπούν: α) τη μεγάλη πόλη και την υψηλή πυκνότητα αστικής αρχιτεκτονικής, στην Πατησίων, β) την κλίμακα της γαλήνιας αστικής συνοικίας, στου Μακρυγιάννη και γ) τον παλμό της αγοράς και την ιστορικά κατοχυρωμένη στη μνήμη της Αθήνας επιχειρηματικότητας μικρού και μεσαίου μεγέθους, στους δρόμους μεταξύ Σταδίου και Αθηνάς. – Μιλάτε στο βιβλίο σας για κάποια ιδιαίτερα σπίτια της Αθήνας και την ιστορία που κρύβουν. Μπορείτε να μας αναφέρετε κάποια παραδείγματα; Πολλές φορές μιλάω για σπίτια προσπαθώντας απλώς να τα τοποθετήσω σε ένα αρχιτεκτονικό και ιστορικό πλαίσιο με έμφαση στην επίδραση που έχουν στο φαντασιακό της πόλης και στο ψυχικό της απόθεμα. Και έχουν υπάρξει περιπτώσεις μετά τη δημοσίευση, που μου έρχονται πληροφορίες από απογόνους. Και αυτό είναι κάτι που έχει ιδιαίτερη βαρύτητα. Από τις αναφορές μου στο βιβλίο, θυμάμαι τα σπίτια της οδού Παμίσου, μιας μικρής οδού κοντά στην Αγίου Μελετίου, που διασώζει σχεδόν στο σύνολό της σπίτια της δεκαετίας του 1930. Οταν τη φωτογράφιζα μια μέρα, μία κυρία στο μπαλκόνι μου είπε την ιστορία του πατρικού της και ότι όλα τα σπίτια του δρόμου χτίστηκαν γύρω στο 1935. Συχνά μου λένε για το δυσβάσταχτο της συντήρησης των παλιών σπιτιών και άλλοι αναφέρονται στα καλύτερα χρόνια του πρόσφατου χθες. Αλλά θυμάμαι ιδιαιτέρως το σπίτι της οδού Χατζηχρήστου, πίσω από το Μουσείο Ακρόπολης. Το είχα φωτογραφήσει στη σημερινή ερειπωμένη κατάστασή του και μετά τη δημοσίευση με πήρε μια κυρία που είχε μεγαλώσει σε αυτό το σπίτι. Μου είπε ότι το κλειστό κατάστημα στο ισόγειο ήταν ο φούρνος της γειτονιάς και μου περιέγραψε λεπτομερώς το εσωτερικό του σπιτιού. – Υπάρχουν ακόμη γειτονιές με την παλιά έννοια στην Αθήνα, όπου οι άνθρωποι συνεχίζουν να αλληλεπιδρούν και να συμβιώνουν ή έχουμε αποξενωθεί πλέον από τους γείτονές μας; Δεν νομίζω ότι υπάρχουν πλέον αυτές οι γειτονιές. Αυτές οι καταστάσεις που αναφέρετε συνέβαιναν σε γειτονιές με χαμηλή κινητικότητα και υψηλή συνοχή. Αυτό άρχισε να αλλάζει ήδη από τη δεκαετία του ΄70. Αλλά σαφώς υπάρχουν περιοχές με πιο φιλική κλίμακα, όχι τόσο στο κέντρο, όσο σε κοντινούς δήμους. – Κάνετε επίσης λόγο για την «πολυκατοικία ως θερμοκοιτίδα». Τι εννοείτε με τον όρο αυτό και ποια είναι η δική σας εικόνα για την πολυκατοικία στην Αθήνα; Η πολυκατοικία έχει δαιμονοποιηθεί υπέρμετρα και κατά τη γνώμη μου με ισοπεδωτικά κριτήρια. Υπάρχει το οξύμωρο να έχουμε οι περισσότεροι μεγαλώσει σε διαμέρισμα και παράλληλα να θεωρούμε ότι η πολυκατοικία ευθύνεται για την κακή κατάσταση της πόλης. Οταν λέω «θερμοκοιτίδα» εννοώ ότι η αστική πολυκατοικία είναι «τροφός» για γενιές Αθηναίων. Και επιπλέον θεωρώ ότι είναι ένα εξαιρετικά σύνθετο φαινόμενο στην ιστορία της Αθήνας, που δεν χωρά απλουστεύσεις και γενικεύσεις. Υπάρχουν κάκιστες πολυκατοικίες και υπάρχουν πολυκατοικίες που είναι κομμάτι της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. – Ποιες είναι οι περιοχές της Αθήνας που έχουν υποστεί τις μεγαλύτερες αλλαγές με το πέρασμα του χρόνου; Σχεδόν όλες. Αν δει κανείς φωτογραφίες από κεντρικές συνοικίες πριν από το 1965 θα διαπιστώσει τις τεράστιες μεταβολές. Η πλατεία Συντάγματος κατεδαφίστηκε σχεδόν ολόκληρη την πενταετία 1958-1963. Συνοικίες όπως η Νεάπολη άλλαξαν συθέμελα στη δεκαετία 1965-1975. Η περιοχή γύρω από το Χίλτον επί της ουσίας ενώθηκε με την Αθήνα μετά την ανέγερση του ξενοδοχείου. Η κάλυψη του Ιλισσού άλλαξε όλη την γεωγραφία της πόλης από την Καλλιρόης ως τη Μιχαλακοπούλου. Η Αθήνα συντίθεται από κύματα διαρκών μεταβολών. – Ποιες είναι οι βασικές διαφορές στην πόλη του σήμερα με την Αθήνα των παιδικών σας χρόνων; Τελείωσα το σχολείο το 1978 και ήμουν μαθητής σε όλη τη διάρκεια της δικτατορίας. Ηταν σαφώς μια άλλη Αθήνα, και αυτό είναι απολύτως φυσικό λόγω της απόστασης του χρόνου. Η βασική διαφορά είναι τότε το κέντρο της Αθήνας ήταν ο απόλυτος προορισμός. Υπήρχαν πολλές περιοχές για διασκέδαση ή περίπατο, αλλά στο κέντρο κατέβαιναν όλοι για τις δουλειές τους. Τα προάστια δεν είχαν οργανωμένη αγορά. Αυτό άρχισε στα μέσα της δεκαετίας του ’70 και εντάθηκε την επόμενη δεκαετία. Η Αθήνα είχε γειτονιές ομοιογενείς λίγο – πολύ και μεγάλες οδοί όπως η Πατησίων ή η Αλεξάνδρας συγκέντρωναν πολλά θέατρα και κινηματογράφους. – Πιστεύετε ότι η Αθήνα σήμερα έχει αλλάξει προς το χειρότερο και, αν ναι, πότε τοποθετείτε χρονικά αυτή τη μεγάλη αλλαγή; Η Αθήνα περνάει περίοδο παρακμής και αν σταθούμε στα πρόσφατα χρόνια θεωρώ ότι ο «Δεκέμβρης» του 2008 μπορεί να είναι η συμβολική αρχή αυτής της κατάρρευσης. Η πυρπόληση του κτιρίου του «Αττικόν» τον Φεβρουάριο του 2012 (και η εγκληματική ενέργεια στη Μarfin, τον Μάιο του 2010) ορίζουν τα απολύτως αρνητικά γεγονότα της εποχής μας. Αυτό που δείχνει τη βαθιά παρακμή είναι ότι η βία κατά της πόλης δεν έχει προκαλέσει γενική κατακραυγή αλλά περιορισμένες διαμαρτυρίες. Αν υπήρχαν τα φαινόμενα ανομίας και βιαιοπραγίας της Αθήνας σε άλλες πόλεις της Ευρώπης θεωρώ ότι θα είχε υπάρχει πρώτον μαζική λαϊκή διαμαρτυρία και δεύτερον, θα είχε λειτουργήσει η Προστασία του Πολίτη. – Ήταν καταστροφική για την πόλη η λογική της «αντιπαροχής», γκρεμίζοντας τα πάντα για να φτιαχτούν πολυκατοικίες; Η αντιπαροχή είναι από τα σύνθετα και ενδιαφέροντα φαινόμενα της μεταπολεμικής Ελλάδας. Η αντιπαροχή ήταν ένας αυτοματισμός της κοινωνίας απέναντι στο οξύτατο στεγαστικό πρόβλημα μετά τον Εμφύλιο αλλά και μία ευκαιρία για αύξηση των εισοδημάτων, για δημιουργία θέσεων εργασίας, για διεύρυνση των ποσοστών μικροϊδιοκτησίας, για βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης για ένα μεγάλο τμήμα του πληθυσμού… Από την άλλη η ευρύτατη και μαζική ανοικοδόμηση κόστισε στην Αθήνα την απώλεια του ιστορικού χαρακτήρα της. Και μακροπρόθεσμα χρεώθηκε με τις απολύτως αρνητικές συνθήκες του συνωστισμού, της συμφόρησης και της τυποποίησης. Κύριοι υπεύθυνοι όμως ήταν οι Γενικοί Οικοδομικοί Κανονισμοί που έδιναν κίνητρα για την καταστροφή της παλαιάς μορφής της πόλης. Είναι ένα ανοικτό θέμα η αντιπαροχή. Αναφέρομαι στην προσέγγισή της και στην ερμηνεία της. Είναι ένα πολύ δυναμικό κεφάλαιο της Ελλάδας των πρώτων μεταπολεμικών δεκαετιών. – Κάθε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα έχει μια ταυτότητα. Η ταυτότητα της σύγχρονης Αθήνας ποια είναι; H Aθήνα είναι μια μεσογειακή πρωτεύουσα. Εχει γοητεία η πολυμορφία της, έχει μοναδικότητα και τεράστιες δυνατότητες. Βρίσκεται σαφώς σε ένα πολιτισμικό μεταίχμιο Δύσης, Βαλκανίων και Εγγύς Ανατολής, αλλά πάνω από όλα είναι μια πόλη ελληνική. Αυτό είναι το μεγάλο της πλεονέκτημα. Θεωρώ ότι αν αναδειχθεί η σύγχρονη πόλη με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση και πίστη στο μέλλον της, μπορεί να εξελιχθεί σε μία ιδιαιτέρως ελκυστική πόλη, παρά τα προφανή μειονεκτήματα. Για να απογειωθεί η Αθήνα χρειάζεται πρωτίστως οικονομική ελευθερία για να ζωντανέψει το εμπόριο και διασφάλιση της προστασίας των πολιτών. – Τι συστήνετε στους πολίτες της Αθήνας που έχουν μεγαλώσει και ζουν σε αυτή αλλά ουσιαστικά δεν τη γνωρίζουν; Η κατανόηση του αστικού περιβάλλοντος έχει άμεση σχέση με την κατανόηση του εαυτού. Η δική μας αυτογνωσία, η δική μας αυτοσυνειδησία, η δική μας θέση στον κόσμο, συμβάλλουν στην ακτινογράφηση του περιβάλλοντος. Συστήνω λοιπόν να ζουν συνειδητά, μέρος μιας ιστορίας και οι ίδιοι, που συντίθεται μέρα με τη μέρα. Υπάρχουν γενιές που έζησαν και χάρηκαν αυτήν την πόλη και μας την παρέδωσαν. Η σκυταλοδρομία των γενεών είναι κάτι εξ ορισμού συναρπαστικό. Είναι σημαντικό να περπατάμε την πόλη σε κάθε της γωνιά και να ανακαλύπτουμε τις σκιές της και όσα δεν φαίνονται με την πρώτη ματιά…