Τι είναι η Υπόθεση της Προσομοίωσης που ανατρέπει τα πάντα για όλους μας

Ήταν το 1956 όταν γεννήθηκε μέσα σε μια μέρα ουσιαστικά αυτό που θα ονομαζόταν τελικά «τεχνητή νοημοσύνη». Το περιβόητο Dartmouth College διακήρυξε μεγαλόστομα εκείνη τη χρονιά πως «κάθε πτυχή της γνώσης ή κάθε άλλο χαρακτηριστικό της νοημοσύνης μπορεί να αναλυθεί με τέτοια ακρίβεια ώστε να φτιαχτεί μια μηχανή που να μπορεί να την προσομοιώνει». Σε κείνο το συνέδριο-ορόσημο τέθηκε τόσο το αρχιμήδειο σημείο της τεχνητής νοημοσύνης όσο και τα προγραμματιστικά πρωτόκολλα που θα καθόριζαν μια ολόκληρη γενιά έρευνας. Είχαν προηγηθεί εξάλλου οι καινοτόμες εξελίξεις του Manchester College ήδη από το 1951, που απέδωσαν ένα πρόγραμμα που μπορούσε να παίξει ντάμα και ένα δεύτερο που τα πήγαινε καταπληκτικά στο σκάκι. Παρά την αισιοδοξία της επιστήμης και τις ραγδαίες εξελίξεις που περίμενε στον τομέα της τεχνητής νοημοσύνης, η οποία σύντομα θα άγγιζε υποτίθεται την ανθρώπινη ευστροφία, τα πράγματα δεν προχώρησαν όσο γρήγορα υπολόγιζαν κάποιοι. Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 1970, διανύαμε ήδη αυτό που ονομάστηκε χαρακτηριστικά «πρώτος χειμώνας της τεχνητής νοημοσύνης». Φιλόδοξες θεωρίες δηλαδή που προδίδονταν ωστόσο από την ανετοιμότητα των υπολογιστών. Κάθε χειμώνας ακολουθείται όμως από άνοιξη, κι έτσι -περνώντας κυριολεκτικά από χίλια κύματα- μέχρι το 1997 η κατάσταση είχε αλλάξει δραστικά. Εκείνη τη χρονιά ο περιβόητος πια Deep Blue της IBM νίκησε τον κορυφαίο σκακιστή Γκάρι Κασπάροφ, όπως θα έκανε σκόνη και το 2016 ο φοβερός Deep Mind της Google τον πρωταθλητή του Go, αλλά και τέσσερις από τους καλύτερους ποκεράδες στην πράσινη τσόχα. Εκπορευόμενα και χρηματοδοτούμενα από ακαδημαϊκά ιδρύματα, κυβερνήσεις και τον πανταχού παρόντα ιδιωτικό τομέα, τα εμβληματικά αυτά ορόσημα επιτάχυναν την αυτοματοποίηση και τη γνώση των μηχανών σε τρομακτικό βαθμό μέσα σε λίγα χρόνια. Όλοι πια, από την αγορά της υγείας και τις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες μέχρι τις συγκοινωνίες, τα ταξίδια και τα σπορ, επενδύουν στην τεχνητή νοημοσύνη. Το Facebook, η Google και η Amazon χρησιμοποιούν ήδη εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης για καταναλωτικά αγαθά, την ίδια ώρα που μια σειρά από εργαστήρια και οραματιστές διαγωνίζονται για τις αποτελεσματικότερες τεχνολογίες στον τομέα. Κανείς πλέον, ή έστω πολύ λίγοι, δεν αμφιβάλλουν πως το μέλλον της ανθρωπότητας θα βασίζεται ουσιωδώς στις έξυπνες μηχανές και η συζήτηση περιστρέφεται αναγκαστικά γύρω από τις ηθικές συνιστώσες ενός τέτοιου μέλλοντος. Όπως, ας πούμε, οι υπαρξιακές απειλές για τον άνθρωπο και το οντολογικό χάος που μπορεί να γεννήσει μια τέτοια προοπτική. Μεταξύ των τρομακτικών κινδύνων της σούπερ-νοημοσύνης, όπως αποκαλούν χαρακτηριστικά την επόμενη γενιά της τεχνητής νοημοσύνης, αυτής δηλαδή με τα ανθρωπομορφικά χαρακτηριστικά και συναισθήματα, έχουν προταθεί πολλά και διάφορα. Όπως το γεγονός ότι μια έξυπνη μηχανή μπορεί κάλλιστα να προκρίνει τον προγραμματιστικό της στόχο πάνω από την ανθρώπινη ανάγκη, διαστρεβλώνοντας την ίδια της τη λειτουργία. Υπάρχει όμως και ένα σενάριο που συγκεντρώνει ολοένα και περισσότερους θιασώτες, κάτι που μοιάζει σαφώς ανατριχιαστικότερο…

Τι γίνεται με κείνο το απαλό αεράκι που κάνει τα μαλλιά μας να ανεμίζουν; Πόσο πραγματικό είναι άραγε; Ολότελα, θα απαντήσει κάποιος εντελώς διαισθητικά. Ο αντίκτυπός του πιστοποιείται εξάλλου με τις αισθήσεις μας, οπότε κουβέντα δεν χωρά, σωστά; Αν όμως, αν, ήταν μέρος μιας προσομοίωσης κοσμικής κλίμακας; Η πεποίθηση ότι όλο το Σύμπαν -ή ό,τι προσλαμβάνει ο άνθρωπος ως Υπερπέραν τουλάχιστον- και οτιδήποτε ενυπάρχει εντός του μπορεί να είναι μια κάλπικη πραγματικότητα που μας ταΐζει ένας εξωγήινος πολιτισμός ήρθε στη ζωή πριν από μια δεκαετία και κάτι παραπάνω. Εντάξει, τα φουτουριστικά «Matrix» (1999) και «Inception» (2010)­ τα είδαν όλοι και πυροδότησαν κι αυτά με τη σειρά τους αναρίθμητες θεωρίες συνωμοσίας, αν και δεν ήταν παρά σενάρια γι’ αγρίους που αφορούσαν αποκλειστικά σε ανθρώπους που είχαν προαποφασίσει να πιστέψουν κάτι τέτοιο. Η Υπόθεση της Προσομοίωσης, παρά το μυστικιστικό της άρωμα, δεν είναι κάτι τέτοιο, ή κάτι τόσο εύπεπτο και απλοϊκό τουλάχιστον. Συζητιέται άλλωστε από τα μεγαλύτερα μυαλά της επιστήμης και της διανόησης, αναγκάζοντάς μας να σταθούμε με σεβασμό απέναντί της. Και τη δέουσα επιφυλακτικότητα, καμιά αμφιβολία. Στη φιλοσοφική επιθεώρηση «Philosophical Quarterly», για παράδειγμα, ο καθηγητής φιλοσοφίας της Οξφόρδης, Nick Bostrom, μας λέει πως ό,τι πιστεύουμε πως είναι η πραγματικότητά μας μπορεί κάλλιστα να είναι μια σατανική αναπαράσταση που σχεδιάστηκε από κανέναν άλλο παρά από τους μακρινούς απογόνους μας! «Μπορεί να είναι μια προγονική προσομοίωση», διακηρύσσει ο ακαδημαϊκός, «μια προσομοίωση που στοχεύει να είναι μια αρκετά ευλογοφανής απόδοση των πραγματικών ιστορικών προγόνων ή κοντινών εκδοχών των ανθρώπων που δημιούργησαν την προσομοίωση». Αυτά έλεγε ο καθηγητής ήδη από το 2003 και πλέον τρεις φυσικοί από το Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον επεξεργάζονται και ελέγχουν την ιδέα του. Η πειραματική εμπλοκή και μόνο με την Υπόθεση της Προσομοίωσης της χαρίζει αυτομάτως καθεστώς επιστημονικού ερωτήματος που καλεί σε απάντηση. «Ρωτάμε απλώς αν είμαστε πράγματι μια προσομοίωση», μας λέει ο θεωρητικός αστροφυσικός Martin Savage του Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον, «και τι αποτυπώματα θα είχε κάτι τέτοιο στο Σύμπαν μας;». Η μελέτη του υποδεικνύει πως θεωρητικά τουλάχιστον, μπολιάζοντας σύγχρονη αστροφυσική, κβαντομηχανική και υπερυπολογιστές, κάτι τέτοιο θα ήταν μπορετό από έναν «μετα-ανθρώπινο πολιτισμό», που θα είχε την τεχνογνωσία να προσομοιώσει ολόκληρο το Διάστημα και ό,τι περιλαμβάνεται εντός του. Για την ώρα, διατείνεται ο Savage, προσπαθούμε να προσομοιώσουμε ολοένα και μεγαλύτερες φέτες χωροχρόνου αλλά και πιο περίπλοκα αντικείμενα όπως το ανθρώπινο μυαλό. Και μάλιστα, μας λέει, εκτός κι αν σκοντάψουν σε κάποιο όριο που δεν γνωρίζουν ακόμα, θα τα καταφέρουν κάποια στιγμή να προσομοιώσουν την ίδια την ανθρώπινη εξέλιξη. Ο κόσμος μας είναι πλέον γεμάτος από ολογραφικές πραγματικότητες, τεχνητές πραγματικότητες και άλλα τέτοια υπέροχα που σκοπό έχουν την ψυχαγωγία ακόμα και την έρευνα, είμαστε λοιπόν εξοικειωμένοι με ένα τέτοιο σενάριο. Το αναπαράγουμε άλλωστε ως ανθρωπότητα με καταπληκτικά αποτελέσματα. Ο Bostrom μας λέει πως ακόμα κι αν ζούμε όντως σε ένα προσομοιωμένο Σύμπαν, αυτό δεν σημαίνει κατ’ ανάγκη πως είμαστε «λιγότερο πραγματικοί» από τις βιολογικές οντότητες ενός μη-προσομοιωμένου κόσμου. «Όλα θα παραμείνουν αληθινά», γράφει ο Bostrom στο εμβληματικό πια σήμερα βιβλίο του

«Are you living in a computer simulation?» (2003), «αν και το δικό μας κομμάτι της πραγματικότητας θα τυγχάνει να εντοπίζεται μέσα σε έναν (πραγματικό) υπολογιστή». Ποιος είναι όμως αυτός που έχει στήσει μια τέτοια κολοσσιαία πλεκτάνη σε βάρος μας; Ένας προωθημένος πολιτισμός που ακολούθησε την εποχή του ανθρώπου, μας λέει ο Bostrom. Η τεχνολογία που απαιτείται για τη δημιουργία τέτοιων κατακλυσμιαίας κλίμακας προσομοιώσεων είναι τόσο προχωρημένη, μας εξηγεί, ώστε ο πολιτισμός που μπορεί να την παράγει θα την έχει ήδη χρησιμοποιήσει για τη βελτίωση της δικής του νοημοσύνης. Και τι κίνητρα μπορεί να κρύβονται πίσω από μια τέτοια πλαστή πραγματικότητα για την ανθρωπότητα; Ο Savage ισχυρίζεται πως μέσα στο τοπίο των παράλληλων Συμπάντων και των διαφορετικών πραγματικοτήτων, κάθε κόσμος κυριαρχείται από τις δικές του δυνάμεις και σταθερές. Η επιστημοσύνη του ερευνητικού εγχειρήματός του εδράζεται μάλιστα στις υποθέσεις που έχει υποστηρίξει ο αστροφυσικός και η ομάδα του και μένουν να επιβεβαιώσουν ή να καταρρίψουν οι αστρονόμοι του μέλλοντος. Αν το πλέγμα των κοσμικών ακτινών που υποθέτει ο Savage επιβεβαιωθούν πειραματικά, τότε η Υπόθεση της Προσομοίωσης θα αποκτήσει ακόμα ισχυρότερα ερείσματα στην πραγματικότητα. Ή την «πραγματικότητα», μιας και περί αυτού ακριβώς πρόκειται! «Δεν νομίζω πως μπορούμε να αποδείξουμε ότι ζούμε σε μια προσομοίωση», καταλήγει ο Savage, «μπορούμε όμως να βρούμε ενδείξεις συνεπείς με ένα τέτοιο σενάριο»… Δεν είναι πάντως μερικά μόνο δυνατά μυαλά που μπορούν να συλλάβουν τέτοιες εξόχως εξώκοσμες έννοιες. Μια σειρά από τους επαναστατικότερους ανθρώπους του καιρού μας, όπως ο πολυβραβευμένος αστροφυσικός Neil deGrasse Tyson και ο ίδιος ο ιδρυτής της Tesla και της Space X, ο «πολύς» Elon Musk, επιμένουν να την υποστηρίζουν! Η ιδέα έχει αναπαραχθεί εξάλλου μαζικά στην επιστημονική φαντασία, τα βιντεοπαιχνίδια και το ίδιο το «Matrix» φυσικά, αν και για κάποιους δεν είναι απλώς ένα ψυχαγωγικό σενάριο που κόβει εισιτήρια, αλλά μια νέα υπερπραγματικότητα. Αν η επιστήμη και η τεχνολογία συνεχίσουν να ωριμάζουν με τέτοιους καταιγιστικούς ρυθμούς, τότε σε κάποιο στάδιο θα είμαστε σε θέση να δημιουργούμε λεπτομερέστατες ηλεκτρονικές προσομοιώσεις μεγάλης κλίμακας. Το κάνουμε εξάλλου πανεύκολα σε παιχνίδια ρόλων και το αναπαράγουμε ακόμα πιο εντυπωσιακά στην επικράτεια της τεχνητής πραγματικότητας ή της επαυξημένης ξαδέλφης της. Πώς θα ξεχωρίζει τότε ο διασυνδεδεμένος ανθρώπινος νους την πραγματική πραγματικότητα από την τεχνητή πραγματικότητα; Αλλά και το ίδιο το γεγονός ότι διακρίνουμε πια μεταξύ δύο πραγματικοτήτων, μας λένε οι οπαδοί, υποδεικνύει ότι αυτό που θεωρούσαμε ως τώρα ακλόνητη πραγματικότητα απλώς δεν υφίσταται. Πόση προγραμματιστική δύναμη θα χρειαζόταν όμως για να δημιουργήσουμε μια προσομοίωση που να παραμοιάζει με την πραγματική ζωή; Όπως έχει υπολογιστεί από την ακαδημαϊκή κοινότητα που συζητά σοβαρά την υπόθεση, ένας υπολογιστής που θα μπορούσε να εκτελέσει 1 εξάκις εκατομμύρια υπολογισμούς το δευτερόλεπτο θα ήταν επαρκής να φτιάξει πλανήτες, ουράνια σώματα και γήινες απεικονίσεις χωρίς κόπο! Την ίδια ώρα, οι παραδοσιακοί νευροεπιστήμονες έχουν υπολογίσει πως ο ανθρώπινος εγκέφαλος, με βάση τον αριθμό των συνάψεών του, εκτελεί 10-100 τετράκις εκατομμύρια υπολογισμούς το δευτερόλεπτο. Ξέρουμε πια πως έχουμε κάπου μεταξύ 80-100 δισ. νεύρα και το 2013 μάλιστα ιάπωνες ερευνητές κατάφεραν να προσομοιώσουν ένα ολόκληρο δευτερόλεπτο ανθρώπινης εγκεφαλικής δράσης. Η επιχείρηση χρειάστηκε βέβαια 40 λεπτά της ώρας, 82.944 επεξεργαστές και έφαγε πάνω από 1 petabyte μνήμης! Το γεγονός είναι πως κάτι τέτοιο είναι θεωρητικά δυνατό. Όχι ακόμα, αλλά στο εγγύς μέλλον θα είναι αναμφίβολα μπορετό να φτιάξεις για έναν άνθρωπο μια κατάσταση αυξημένης πραγματικότητας που να μην μπορεί να τη διαχωρίζει από την άλλη την πραγματικότητα που νομίζαμε άλλοτε ακλόνητη. «Βλέπετε πού πάνε τα πράγματα με την τεχνητή πραγματικότητα [virtual reality] και την επαυξημένη πραγματικότητα [augmented reality]», μας λέει ο Elon Musk, παραθέτοντάς μας το «απλό» πεδίο των videogames και της αλματώδους ανάπτυξής τους τα τελευταία χρόνια. Πάρτε για παράδειγμα το «No Man’s Sky» του 2016, ένα παιχνίδι επιβίωσης στον γαλαξία που γεννά περισσότερους από 18 πεντάκις εκατομμύρια πλανήτες (18.446.744.073.709.551.616, για να είμαστε ακριβείς!) και θα χρειαζόταν κάποιος ακριβώς 584 δισ. χρόνια για να επισκεφτεί καθέναν από δαύτους. Το γεγονός ότι οι developers του κατάφεραν να προσομοιώσουν το ίδιο το Σύμπαν με τέτοια λεπτομέρεια στην εποχή που ζούμε μοιάζει σενάριο επιστημονικής φαντασίας, μόνο που είναι απτή πραγματικότητα. Σε περσινό συνέδριο, ο Elon Musk παρατήρησε πως «οι πιθανότητες είναι ένα δισεκατομμύριο προς μία να ζούμε σε μια ακλόνητη πραγματικότητα [μια μη προσομοίωση δηλαδή]»! Υπαινίχθηκε μάλιστα πως επειδή έχει μιλήσει τόσο διεξοδικά για την Υπόθεση της Προσομοίωσης, το θέμα έχει σχεδόν λογοκριθεί στα πάνελ που συμμετέχει.

Αλλά και το γεγονός ότι όλα πια στον κόσμο φαίνονται να έχουν όρια ή να είναι μετρήσιμα λειτουργεί για κάποιους ως άλλη μια ένδειξη για την πλαστή πραγματικότητα που ζούμε. Ογκόλιθος εδώ είναι ο Rich Terrile, υπεύθυνος επιστήμονας της NASA στο πρωτοποριακό Jet Propulsion Laboratory, ο οποίος είπε στον «Guardian»: «Ακόμα και τα πράγματα που προσλαμβάνουμε ως συνεχή, όπως ο χρόνος, η ενέργεια, το Διάστημα, όλα έχουν ένα πεπερασμένο όριο στο μέγεθός τους. Και με βάση αυτό, το Σύμπαν μας είναι ταυτοχρόνως και υπολογίσιμο και πεπερασμένο. Αυτές οι ποιότητες επιτρέπουν στο Σύμπαν να προσομοιωθεί»…

Το «New Yorker» αποκάλυψε πέρυσι πως δύο δισεκατομμυριούχοι του κόσμου της τεχνολογίας έχουν χρηματοδοτήσει μυστικά επιστήμονες για να μας βγάλουν από την πλάνη της προσομοιωμένης πραγματικότητας! Έχουν όντως αποδείξεις πως ζούμε σε ένα ψέμα ή είναι άλλη μια εκκεντρικότητα του πλούτου; Ο ίδιος ο Neil deGrasse Tyson δίνει πάντως τις πιθανότητες στο 50-50 να είναι η ύπαρξή μας ένα πρόγραμμα στον σκληρό δίσκο κάποιου άλλου. «Νομίζω πως η πιθανότητα μπορεί να είναι πολύ υψηλή», είπε, υποδεικνύοντας το χάσμα μεταξύ της ανθρώπινης νοημοσύνης και της αντίστοιχης του χιμπαντζή, παρά το γεγονός ότι μοιραζόμαστε περισσότερο από το 98% του ίδιου γενετικού υλικού. Γιατί να μην υπάρχει εκεί έξω, αναρωτιέται ο κορυφαίος αστροφυσικός, ένα ον με πολύ πιο ανεπτυγμένη νοημοσύνη από τη δική μας; «Αν αυτό συμβαίνει, τότε είναι εύκολο για μένα να φανταστώ πως τα πάντα στις ζωές μας είναι μια απλή δημιουργία μιας άλλης ύπαρξης για τη διασκέδασή της». Είναι όμως και το άλλο: όσα περισσότερα μαθαίνουμε για το Σύμπαν μας, τόσο πιο πρόδηλο γίνεται ότι βασίζεται σε μαθηματικούς νόμους. Μπορεί λοιπόν ένα τέτοιο κοσμικό περιβάλλον να μην είναι καθόλου φυσικό, παρά να υπακούει στη λειτουργία εκείνου που το έχει σκαρώσει. «Αν ήμουν χαρακτήρας σε ένα παιχνίδι υπολογιστή, θα ανακάλυπτα κάποια στιγμή πως οι κανόνες μοιάζουν εντελώς άκαμπτοι και μαθηματικοί», είπε ο κοσμολόγος του MIT, Max Tegmark, «ότι αντανακλούν απλώς τον υπολογιστικό κώδικα με τον οποίο έχουν φτιαχτεί». Αξιώματα της υπολογιστικής επιστήμης τείνουν πια να εμφανίζονται ολοένα και πιο συχνά στην ίδια τη φυσική: «Στην έρευνά μου, βρήκα αυτό το περίεργο πράγμα», αποκάλυψε ο θεωρητικός φυσικός του Πανεπιστήμιου του Μέριλαντ, James Gates, «οδηγήθηκα σε κώδικες διόρθωσης σφαλμάτων, είναι αυτοί που κάνουν τα προγράμματα περιήγησης στο ίντερνετ να δουλεύουν. Γιατί λοιπόν εμφανίζονταν και στις εξισώσεις που μελετούσα για τα κουάρκ και τα ηλεκτρόνια και την υπερσυμμετρία;». Γιατί δηλαδή φτιαχτοί ανθρώπινοι αλγόριθμοι ενυπάρχουν στα ίδια τα συστατικά του Σύμπαντος; Είναι πράγματι η πραγματικότητα μια ψηφιακή αναπαράσταση; Κάτι που θα έμοιαζε παλιότερα σκανδαλώδης θεωρία συνωμοσίας συγκεντρώνει πια ολοένα και περισσότερους επιστήμονες και στοχαστές στο πλευρό της και τη συζητά τώρα σοβαρά η ακαδημαϊκή κοινότητα, ονόματα όπως και του ίδιου του Stephen Hawking. Δεν είναι φυσικά η πρώτη φορά που η ανθρωπότητα υποθέτει κάτι τέτοιο. Ήδη από την πλατωνική αλληγορία του σπηλαίου, ο άνθρωπος ένιωσε πως κάτι περισσότερο υπήρχε από όσα του αποκάλυπταν οι φευγαλέες αισθήσεις του. Μόνο που τώρα έχει την εγκυρότητα της επιστήμης και την τεχνολογία αιχμής να το ψάξει. Και το ψάχνει…