Τo μυστήριο των βρεφικών σκελετών στο αρχαίο πηγάδι της αθηναϊκής Αγοράς

Οι αρχαιολόγοι ήταν έκπληκτοι και αμήχανοι όταν η σκαπάνη έφερε στο φως στη δεκαετία του 1930 πολύ περισσότερους από 400 σκελετούς βρεφών σε πηγάδι της αρχαίας Αγοράς. Το μακάβριο εύρημα δεν θύμιζε σε τίποτα ό,τι είχε αποκαλυφθεί ποτέ στον αρχαιοελληνικό κόσμο, προξενώντας ένα ιστορικό μυστήριο πρώτου μεγέθους. Τι ήταν όμως το «Πηγάδι των Βρεφών» της αθηναϊκής Αγοράς; Ένα μαζικό έγκλημα των αρχαίων Αθηναίων που ήθελαν πάση θυσία να κρατήσουν κρυφό ή μήπως κάτι άλλο συνέβαινε; Οι σκελετοί των 450 περίπου νεογνών, χρονολογημένων στο πρώτο μισό του 2ου αιώνα π.Χ., που ανακαλύφθηκαν μέσα σε ένα πηγάδι στο κέντρο της αρχαίας πόλης των Αθηνών, συνοδεύονταν μάλιστα από μια εξίσου μυστηριώδη ανακάλυψη: πλάι στα νεκρά μωρά κείτονταν περισσότεροι από 100 σκελετοί σκυλιών και κουταβιών. Ο μοναδικός στα αρχαιολογικά χρονικά μαζικός τάφος της αθηναϊκής Αγοράς έφερε όπως ήταν αναμενόμενο αναταραχές στην αρχαιολογική κοινότητα, καθώς οι ακαδημαϊκοί χωρίστηκαν σε δύο στρατόπεδα: αυτούς που πίστευαν ότι επρόκειτο για τα θύματα κάποιου πολέμου ή λοιμού και όσους τα έβλεπαν ως απόδειξη μαζικής βρεφοκτονίας. Σκότωναν και πετούσαν στα πηγάδια οι Αθηναίοι τα ανεπιθύμητα βρέφη τους; Και μάλιστα στην ίδια την αγορά τους, το εμπορικό κέντρο της πόλης; Δίπλα από τα περιβόητα αρχιτεκτονήματα και τα αριστουργηματικά αγάλματα που έκαναν την Αθήνα γνωστή στα πέρατα του κόσμου; Η αποκάλυψη ενός ακόμα πηγαδιού μόνο τετριμμένη μπορεί να ήταν για την αρχαιολογική κοινότητα. Μόνο που το σοκ καραδοκούσε εντός του. Ανθρώπινα και σκυλίσια απομεινάρια δεν ήταν κάτι το συνηθισμένο, αφήνοντας την ακαδημαϊκή κοινότητα σε πλήρες σάστισμα. Η αμηχανία των αρχαιολόγων ξεδιπλώθηκε σε αυτές τις δύο θεωρίες που κυκλοφόρησαν τελικά προσπαθώντας να απαντήσουν στο πρωτόγνωρο μυστήριο. Αρρώστια ή φόνος; Τόσοι πολλοί σκελετοί μωρών δεν είχαν εντοπιστεί πουθενά στην υφήλιο, πόσο μάλλον η κοινή ταφή τους με κουφάρια σκύλων. Μαζική βρεφοκτονία ή πανούκλα; Η απάντηση δεν θα άρχιζε να δίνεται παρά στις δυο τελευταίες δεκαετίες…

Ήταν το 1931 λοιπόν, σε άλλη μια ανασκαφή στην αρχαία Αγορά, που ήρθε στο φως το μακάβριο και ανατρεπτικό εύρημα: 450 περίπου απομεινάρια μωρών και περισσότερα από 100 κουφάρια σκυλιών και κουταβιών θαμμένα κάπου μεταξύ 165-150 π.Χ., στα τέλη της μέσης ελληνιστικής περιόδου δηλαδή. Όλα τα βρέφη φαίνονταν να είχαν πεθάνει μέσα στην πρώτη βδομάδα της γέννησής τους (εκτός από τρία), και τα περισσότερα είχαν καταλήξει πιθανότατα από φυσικά αίτια (εκτός από ένα). Το 1/3 των μωρών έμοιαζαν να έχουν χάσει τη ζωή τους χτυπημένα από μηνιγγίτιδα, μάλλον από μόλυνση μετά την τομή του ομφάλιου λώρου, και τα υπόλοιπα είχαν πεθάνει από μια πληθώρα παιδικών ασθενειών. Το πηγάδι περιβαλλόταν μάλιστα από αρκετά εγκαταλειμμένα σιδηρουργεία, στα οποία βρήκαν οι αρχαιολόγοι μια καλή ποσότητα χάλκινων υπολειμμάτων. Και ήταν αυτός ο χαλκός και οι ισχυρές αντιβακτηριδιακές του ιδιότητες που -βρέχοντας τα οστά όταν γέμιζε το πηγάδι με νερό- τα διατήρησε σε τέτοια «αξιοσημείωτη κατάσταση», όπως μας είπε η βιοανθρωπολόγος του Πανεπιστημίου του Οντάριο, Μαρία Λίστον

, η οποία είναι υπεύθυνη για τη νέα μελέτη που απάντησε επιτέλους στο επίμονο μυστήριο. Η Λίστον και η ομάδα της πέρασαν περισσότερες από δύο δεκαετίες αναλύοντας τα οστά με ό,τι πιο σύγχρονο διέθετε η τεχνολογία, καταρρίπτοντας τελικά τις δύο επικρατούσες μέχρι τότε υποθέσεις. Ήταν η δική της εκδοχή, που δημοσιεύτηκε στο επιστημονικό περιοδικό που εκδίδει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, που θα έριχνε ένα νέο και εξίσου μακάβριο φως στα άδυτα της αθηναϊκής κοινωνίας… Το πλέον αμείλικτο ερώτημα που ταλάνιζε τους αρχαιολόγους όλα αυτά τα χρόνια ήταν γιατί σε πηγάδι; Γιατί απίθωναν τα νεκρά βρέφη τους με ανίερο τρόπο μέσα σε ένα πηγάδι, ανάμεσα σε κουφάρια σκύλων; Γιατί δεν τα έθαβαν, όπως πρόσταζε το ταφικό εθιμικό τους; Η Λίστον θα σκιαγραφούσε μια νέα απάντηση, αφού ανέλυε όμως εξονυχιστικά όλα τα ευρήματα. Από τη δική της έρευνα καθορίστηκε ο ακριβής αριθμός τόσο των βρεφικών σκελετών (ήταν 450 τελικά), όσο και των σκύλων (150 ενήλικα ζώα και κουτάβια). Η Λίστον μάς είπε πως μέσα στον σωρό υπήρχε και ο σκελετός ενός ενήλικου άντρα με σοβαρής μορφής δυσμορφία. Ανάμεσα στα οστά, βρέθηκαν τόνοι κεραμικών θραυσμάτων, και ήταν και από τη δική τους χρονολόγηση (από το Πανεπιστήμιο Ουάσιγκτον στο Σεν Λούις του Μιζούρι) που αποκρυσταλλώθηκε η περίοδος κάπου μεταξύ 165-150 π.Χ., πριν από τη ρωμαϊκή εποχή της Αθήνας δηλαδή. Η Λίστον μάς είπε επίσης πως τα περισσότερα μωρά φαίνεται να έχουν καταλήξει από φυσικά αίτια, όχι στο πλαίσιο κάποιας θανάσιμης πανδημίας δηλαδή. Από την κοπιώδη ανάλυση των βρεφικών κρανίων καθορίστηκε πως τουλάχιστον το 1/3 των μωρών είχαν χτυπηθεί από βακτηριακή μηνιγγίτιδα, η οποία προκαλείται συνήθως από τη μη αποστειρωμένη τομή του ομφάλιου λώρου, κάτι που παραμένει δυστυχώς ακόμα και σήμερα κοινή αιτία βρεφικών θανάτων σε πολλές αναπτυσσόμενες χώρες. Η μηνιγγίτιδα αφήνει εξάλλου ευδιάκριτα ίχνη στο κρανίο. Τα άλλα παιδιά πέθαναν από κάποια άλλη από τις συχνές αιτίες βρεφικού θανάτου της εποχής, όπως η διάρροια και η αφυδάτωση, οι οποίες δεν αφήνουν ωστόσο αποτυπώματα στον σκελετό. Το ερώτημα όμως παρέμενε: αφού δεν μιλάμε κατά κανέναν τρόπο για μαζική βρεφοκτονία, γιατί τα παράχωσαν οι Αθηναίοι σε πηγάδι; «Περίπου το ένα τρίτο των βρεφών ήταν πρόωρα, και δεν θα μπορούσαν να επιβιώσουν εκείνη την εποχή. Σε άλλο ένα τρίτο βρήκαμε ενδείξεις παθολογίας, κυρίως βακτηριδιακής μηνιγγίτιδας, η οποία εξακολουθεί να αποτελεί συνήθη αιτία θανάτου νεογνών στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Τα υπόλοιπα πιθανότατα είχαν δολοφονηθεί ή αφεθεί να πεθάνουν, καθώς είχαν γεννηθεί με διάφορες δυσμορφίες -πολλά είχαν λαγωχειλία, ενώ ένα μωρό λίγων μηνών έπασχε από υδροκεφαλισμό», κατέληξε η πανεπιστημιακή έρευνα της Λίστον. Η εξήγηση θα περιστρεφόταν αναγκαστικά γύρω από την ουσιαστική άγνοιά μας για τον αρχαίο κόσμο και τις συνήθειές του. Ξέρουμε ότι ένας μεγάλος αριθμός μωρών πέθαιναν στην αρχαιότητα, κι όμως τα βρέφη δεν θάβονταν με τον ίδιο τρόπο, καταλαμβάνοντας πολύ λιγότερο χώρο στα τελετουργικά ταφικά έθιμα των αρχαίων. Η σκαπάνη έχει φέρει βέβαια στο φως τάφους μωρών εδώ κι εκεί, αλλά σε πολύ περισσότερες περιπτώσεις οι παιδικοί σκελετοί εντοπίζονταν κάτω από πατώματα, ακόμα και στις χωματερές της πόλης. Και ήταν στο πλαίσιο της δεύτερης αυτής κατηγορίας που εμπίπτει και το ανατριχιαστικό εύρημα της αρχαίας Αθήνας. Η Λίστον εμφανίζεται πεπεισμένη ότι και στην αρχαία Αθήνα όταν ένα μωρό έφευγε από τον κόσμο, δεν ενταφιαζόταν, παρά το σώμα του απορριπτόταν. Κι αυτό γιατί πιθανότατα οι αρχαίοι Έλληνες, όπως και οι Ρωμαίοι αργότερα που τόσο τους μιμήθηκαν, δεν θεωρούσαν το βρέφος πλήρες άτομο μέχρι την ηλικία των 7-10 ημερών, όταν μια ειδική τελετή λάμβανε χώρα που του έδινε την κοινωνική υπόστασή του. Ήταν σε εκείνη την τελετή όπου, πριν από την ονοματοδοσία, αποφάσιζε η κεφαλή της οικογένειας (ο πατέρας συνήθως) αν θα κρατήσει το παιδί ή όχι. Και αρκετοί ήταν οι λόγοι που μπορεί να ανάγκαζαν κάποιον να μη θέλει το νεογέννητό του, όπως η σοβαρή δυσμορφία του βρέφους, το πολυπληθές της φαμίλιας, ακόμα και το γεγονός ότι η μητέρα ήταν ανύπαντρη. Κάποιες φορές μάλιστα ένα ανεπιθύμητο μωρό αφηνόταν σε κάποιον δημόσιο χώρο με την ελπίδα να το υιοθετήσει κανείς. Και δεν ήταν καθόλου ασυνήθιστο τέτοια βρέφη να αναθρέφονταν ως δούλοι. Κι αν πέθαινε ένα τους πριν πάρει το καθεστώς του αθηναίου πολίτη σε κείνη την τελετή, τότε κατέληγε πιθανότητα στον πάτο του πηγαδιού. Η Λίστον και η ομάδα της εμφανίζονται μάλιστα πεπεισμένοι πως οι αθηναίες μαίες έριχναν αμέσως τα νεκρά παιδιά στο συγκεκριμένο πηγάδι, ένας χώρος ιδανικός για κάτι τέτοιο. Το πηγάδι εδραζόταν σε ένα τυφλό στενοσόκακο στο κέντρο της πόλης, εύκολα μεν προσβάσιμο από παντού, μακριά δε από δημόσια θέα. Υποθέτουν μάλιστα πως η απόρριψη του σώματος σε ένα αχρηστευμένο πηγάδι θα θεωρούνταν πιο σεβάσμια από την τοπική χωματερή. Και δεν ήταν ακριβώς όλα τα μωρά νεκρά από φυσικά αίτια. Ένας σκελετός ενός παιδιού 18 μηνών έφερε πάνω του τα σημάδια της συχνής κακοποίησής του, όπως πολλαπλά κατάγματα κατά μήκος του σώματος, ακόμα και στο κρανίο, αλλά και διαφορετικούς βαθμούς επούλωσής τους. Είναι πιθανότατα το παλαιότερο δείγμα παιδικής κακοποίησης που βρήκαμε ποτέ, όπως μας λέει με νόημα η Λίστον δείχνοντας το θρυμματισμένο πηγούνι του βρέφους. Και τα σκυλιά, τι ρόλο παίζουν τα σκυλιά; Την απάντηση μας δίνει εδώ η ζωο-αρχαιολόγος Λιν Σνάιντερ, λέγοντάς μας πως είναι εκεί πιθανότατα ως τελετουργικά σφάγια, για να εξαγνίσουν την πράξη. Και παρά το γεγονός ότι τα πουλιά και τα πρόβατα ήταν τα ζώα που θυσιάζονταν συνήθως, τα σκυλιά θεωρούνταν ιδανικά για να απαλύνουν την ηθική ρύπανση. Τόσο η γέννηση όσο και ο θάνατος ενός παιδιού, μας λέει πάντα η Λίστον, θεωρούνταν «μολυσματικές καταστάσεις» από τους αρχαίους Αθηναίους, κι έτσι πίστευαν πως αν θυσιάσουν σκυλιά θα «καθάριζαν» τους εαυτούς τους. Τα σκυλιά ήταν πιθανότατα αδέσποτα, το είδος του «σκύλου παρία» που συνεχίζουμε να βλέπουμε να περιπλανιέται στις πόλεις τρεφόμενο με ό,τι βρει, ισχυρίζεται η Σνάιντερ. Παραδόξως, τα οστά των σκυλιών δεν φέρουν ίχνη θανάσιμων τραυμάτων, αν και πολλά έχουν επουλωμένα κατάγματα, κάτι που υποδεικνύει πως πέρασαν δύσκολη ζωή. Δεν είναι σαφές πώς τα σκότωναν οι Αθηναίοι, δεν είναι απίθανο πάντως να τα έπνιγαν, καταλήγει η αρχαιολόγος. Οι Αθηναίοι απίθωναν λοιπόν τα νεκρά ή ανεπιθύμητα βρέφη τους μέσα σε μυστικά πηγάδια, καθώς δεν ήταν ακόμα «πολίτες με πλήρη δικαιώματα», όπως μας λένε οι επιστήμονες, διευκρινίζοντάς μας ότι η ταφή των νεκρών εντός των συνόρων της πόλης ήταν παράνομη στην ελληνιστική Αθήνα. Αν ο πατέρας δεν σήκωνε ψηλά το παιδί του στην τελετή ονοματοδοσίας, αυτό σήμαινε το τέλος του. Κι ένα σκυλί θα θυσιαζόταν μια στο τόσο για να εξαγνιστεί η αποτρόπαιη πράξη, λειτουργώντας καθαρτικά για τον φόνο ή το βεβιασμένο παράχωμα του μωρού. Το πηγάδι εντοπίστηκε σε έναν φυλλώδη λόφο της αθηναϊκής Αγοράς, μεταξύ του Μουσείου της Αρχαίας Αγοράς (Στοά Αττάλου), εκεί όπου περνούν καθημερινά εκατοντάδες τουρίστες για να αντικρίσουν τα θαύματα του αθηναϊκού πολιτισμού, και του Ναού του Ηφαίστου (Θησείο), που στέκεται μεγαλοπρεπής όπως και πριν από περισσότερα από 2.400 χρόνια. Ένα πηγάδι λειτουργεί όμως ως υπόμνηση για το πόσο διαφορετικές ήταν άλλοτε οι κοινωνίες. Ένα πηγάδι λυγμών και στεναγμών από το οποίο το μόνο που έχει απομείνει είναι αυτό το καχεκτικό πεύκο που θα συναντήσει κανείς σήμερα περνώντας από κει…