Ο καθηγητής που παρατήρησε κάτι στα ελληνικά αγάλματα που δεν είχε δει κανείς εδώ και 2.500 χρόνια

«Η επιστήμη είναι σαν το σεξ», συνήθιζε να λέει ο κορυφαίος θεωρητικός φυσικός Ρίτσαρντ Φάινμαν, «κάποιες φορές κάτι χρήσιμο προκύπτει, αλλά δεν είναι αυτός ο λόγος που την κάνουμε». Στο πλαίσιο της επιστήμης για την επιστήμη, κάποιος παρατήρησε κάτι που διέφευγε από την ανθρωπότητα εδώ και τουλάχιστον 2.500 χρόνια! Για το μέγεθος και πάλι ο λόγος λοιπόν, αν και τώρα κομματάκι διαφορετικός. Τα αρχαιοελληνικά αγάλματα της κλασικής εποχής, της στιγμής-ορόσημο για την εξέλιξη της τέχνης, απεικόνιζαν το ανθρώπινο σώμα με έναν εξιδανικευμένο μεν, πιστότατο δε τρόπο. Κάθε τμήμα του συμπλέγματος υπάκουγε σε μια μαθηματική αρμονία, χαρίζοντας αισθητικά άρτιες εικόνες που βασίζονταν σε κανόνες που μόνο αιώνες αργότερα θα εξηγούνταν από τον άνθρωπο. Και βέβαια, για να δείξουν το ιδεώδες ανδρικό σώμα σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια, τα περισσότερα αγάλματα ήταν αναγκαστικά γυμνά. Κάτι που επέτρεψε φυσικά σε αναλυτές, μελετητές, ακαδημαϊκούς, ιστορικούς τέχνης και κάθε μελλοντικό καλλιτέχνη να παρατηρήσει κάθε πιθανή και απίθανη λεπτομέρεια της δουλειάς των ελλήνων γλυπτών και των ρωμαίων αντιγραφέων τους. Κι εδώ ακριβώς μπαίνει στην ιστορία μας ο δρ Κρις ΜακΜάνους, ο οποίος μαγεύτηκε από την ασυμμετρία των όρχεων των αγαλμάτων της κλασικής αρχαιότητας, όπως ακριβώς και η πραγματική ανδρική ανατομία δηλαδή. Οι άντρες έχουν τον έναν όρχι πιο κάτω από τον άλλο μέσα στο όσχεο, την ίδια ώρα που οι δύο όρχεις διαφέρουν σε μέγεθος. Στις περισσότερες περιπτώσεις, αυτός που βρίσκεται ψηλότερα είναι ο δεξιός, ο οποίος είναι και ο μεγαλύτερος από τους δύο. Στα αρχαιοελληνικά αγάλματα όμως, την ώρα που ο δεξιός όρχις παραμένει πράγματι ψηλότερα από τον αριστερό, είναι ουσιαστικά ο αριστερός αυτός που είναι μεγαλύτερος! Πώς θα μπορούσαν να κάνουν ένα τέτοιο λάθος οι έλληνες γλύπτες, παροιμιώδεις για την έμφαση και την επιμονή τους στη σωστή απόδοση του ανθρώπινου σώματος; Οι αρχαίοι φιλόσοφοι, επιστήμονες και καλλιτέχνες που εξύμνησαν τον άνθρωπο όσο κανείς και απέδωσαν με πάσα τελειότητα τη μορφή του να κάνουν ένα τέτοιο ατόπημα; Μάλλον κάτι άλλο πρέπει να συμβαίνει…

Ο Κρίστοφερ ΜακΜάνους, καθηγητής ψυχολογίας στο University College London, παρατήρησε σε ένα ταξίδι του στην Ιταλία, φοιτητής ιατρικής ακόμα, ότι ενώ ο δεξιός όρχις παρουσιαζόταν ψηλότερα από τον αριστερό στα αρχαιοελληνικά αγάλματα, ήταν αντιθέτως ο αριστερός αυτός που εμφανιζόταν μεγαλύτερος, λες και ήταν το μέγεθός του αυτό που τον τραβούσε προς τα κάτω. Γνώστης της ανθρώπινης ανατομίας, ο ακαδημαϊκός μελέτησε 187 αρχαιοελληνικά αγάλματα και ρωμαϊκά αντίγραφά τους, επιβεβαιώνοντας αυτό που υποψιαζόταν. Σύντομα είχε έτοιμη μια επιστημονική εργασία πάνω στην ασυμμετρία του θύλακα που φιλοξενεί τους όρχεις, με χαρακτηριστικό τίτλο «Ασυμμετρία όσχεος στον άνδρα και στα αρχαία αγάλματα», η οποία δημοσιεύτηκε σε έγκριτη επιθεώρηση το 1976, όταν ο ΜακΜάνους ήταν ακόμα φοιτητής. Στην εποχή της πέρασε όπως ήταν φυσικό -έτσι έλεγαν πικρόχολα οι φαρμακόγλωσσες- στα «ψιλά» της επιστήμης, μέχρι να του αποδοθεί το 2002 το ιδιαίτερο βραβείο Ig Nobel Βιολογίας και να αρχίσει το ερευνητικό ενδιαφέρον να ασχολείται με την μπερδεμένη ανατομία των ανδρικών αγαλμάτων της κλασικής ελληνικής αρχαιότητας. Να κάνουμε μια μικρή παρένθεση εδώ για να μιλήσουμε για το διεθνές βραβείο Ig Nobel, με το οποίο τιμήθηκε ο ΜακΜάνους το 2002 σε τελετή στο Harvard University, έχοντας επιστρέψει μόλις στο θέμα με μια νέα εργασία: «Αριστερός-δεξιός και το όσχεο στα ελληνικά αγάλματα». Έχοντας περάσει ώρες και ώρες παρατηρώντας γυμνά μαρμάρινα ανδρικά συμπλέγματα, ο καθηγητής δημοσίευσε τη νέα του έρευνα στην έγκριτη επιστημονική επιθεώρηση «Nature», η οποία του εξασφάλισε ένα από τα δέκα ετήσια βραβεία Ig Nobel που δίνονται για έρευνες που «δεν μπορούν, ή δεν πρέπει, να επαναληφθούν»! Τα βραβεία απονέμονται την ίδια εβδομάδα με τα πραγματικά Nobel και δίνονται μάλιστα στους βραβευθέντες από αληθινούς νομπελίστες, καθώς ο σκοπός των Ig Nobel είναι να αποδείξουν πως δεν υπάρχουν όρια στα τρίσβαθα της ανθρώπινης ευφυΐας. Αναφέρουμε χαρακτηριστικά μερικούς ακόμα βραβευθέντες του 2002 για να γίνει σαφές για τι βραβεία μιλάμε: ο Τσαρλς Πάξτον του St Andrews University τιμήθηκε για τη «σεξουαλική διέγερση στις στρουθοκαμήλους», ενώ ο Θίο Γκρέι του Wolfram Research επειδή έφτιαξε έναν τρισδιάστατο περιοδικό πίνακα που μπορεί να λειτουργήσει και ως τραπεζάκι του καφέ! Όσο για το Ig Nobel Φυσικής, πήγε στον Αρντ Λάικε του Πανεπιστημίου του Μονάχου που απέδειξε ότι οι μικρότερες φυσαλίδες στον αφρό της μπίρας εξαφανίζονται πιο γρήγορα από τις μεγάλες. Επιστρέφοντας στο θέμα μας, ο ΜακΜάνους ήταν ο πρώτος που παρατηρούσε κάτι που φαινόταν να έχει διαφύγει από εκατοντάδες γενιές γιατρών, ότι οι αριστεροί όρχεις των αρχαιοελληνικών αγαλμάτων είναι πάντα μεγαλύτεροι από τους δεξιούς. Αντίθετα δηλαδή από τους πραγματικούς άντρες, εκεί που το δεξί «μπαλάκι» είναι πιο ρωμαλέο. Ο καθηγητής παρέθεσε και επίσημα ιατρικά ντοκουμέντα για να αποδείξει τον ισχυρισμό του, δύο σημαντικές έρευνες στον τομέα δηλαδή που κυμαίνονται στο ίδιο μήκος κύματος. Στους περισσότερους άντρες, μας λένε οι ανατόμοι, ο δεξιός όρχις βρίσκεται σε ψηλότερη θέση και είναι μεγαλύτερος από τον αριστερό (στο 62,1% των αντρών ή το 65,1%, ανάλογα με ποια από τις δύο μελέτες θα παραθέσει κανείς), με το μέσο βάρος τους να αποκρυσταλλώνεται στα 9,95 γραμμάρια and 9,36 γραμμάρια, αντίστοιχα. Γιατί λοιπόν, αναρωτήθηκε ευλόγως ο καθηγητής, οι έλληνες γλύπτες, τόσο σχολαστικοί στις δημιουργίες τους και εξίσου παρατηρητικοί στην ανθρώπινη ανατομία, έκαναν ένα τέτοιο κολοσσιαίο λάθος όταν απαθανάτιζαν το ανδρικό αναπαραγωγικό όργανο; Μελετώντας 187 αγάλματα, ο ΜακΜάνους διέκρινε πως ενώ οι αρχαίοι τοποθετούσαν τον δεξιό όρχι ψηλότερα (σωστά δηλαδή), έκαναν τον αριστερό μεγαλύτερο (λανθασμένα). Ο ακαδημαϊκός υπέθεσε πως δεν υπήρχε περίπτωση να έκαναν τέτοιο ολίσθημα οι έλληνες γλύπτες από απροσεξία ή πλημμελή μελέτη της ανδρικής ανατομίας. Ξακουστοί για την τελειότητα της ανθρώπινης απόδοσης, κάποιος άλλος έπρεπε να είναι ο λόγος. Κάτι ιδεολογικό ή συμβολικό, ένα εγγενές στοιχείο της κοινωνίας τους που δεν τους άφηνε να αναπαραστήσουν σωστά αυτό που αναμφίβολα γνώριζαν από πρώτο χέρι. Δύο είναι οι επικρατούσες πλέον θεωρίες για τη λάθος ανδρική ανατομία των αρχαιοελληνικών αγαλμάτων. Η μία έχει να κάνει με τη φυσιολογία. Μιας και ο δεξιός όρχις είναι ψηλότερα στο όσχεο, η λογική υπόθεση είναι πως είναι ελαφρύτερος (άρα και μικρότερος) από τον αριστερό. Είναι το μεγαλύτερο βάρος του αριστερού που τον τραβάει προς τα κάτω, έτσι πιστεύει τουλάχιστον μια μερίδα αναλυτών πως υπέθεσαν οι αρχαίοι, κάνοντας δυστυχώς λάθος. Η δεύτερη θεωρία βασίζεται σε πιο συμβολικούς λόγους και έχει συγκεντρώσει περισσότερους πιστούς. Σύμφωνα με αυτή τη γραμμή σκέψης, οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι ο ένας όρχις απέδιδε αρσενικούς απογόνους και ο άλλος θηλυκούς. Παρουσιάζοντας λοιπόν τον έναν ψηλότερα από τον άλλο, οι καλλιτέχνες υπαινίσσονταν πως ο πρόδηλος ανδρισμός του εικονιζόμενου άντρα θα παρήγε μόνο άρρενες απογόνους. Τόσο ο Πυθαγόρας όσο και ο Αριστοτέλης είχαν παγιωμένες απόψεις πάνω στο θέμα του ποιος όρχις ήταν αυτός που απέδιδε αγόρια. Όχι ότι συμφωνούσαν πάντα ή αποδέχονταν άκριτα την πρόταση του Αναξαγόρα πως ο αρσενικός σπόρος παράγεται από τον δεξιό όρχι, ενώ ο θηλυκός από τον αριστερό, το συζητούσαν πάντως σοβαρά. Οι γλύπτες τοποθετούσαν λοιπόν ψηλότερα τον δεξιό όρχι που απέδιδε αρσενικά, καθώς η ψηλότερη θέση ήταν πάντα η καλύτερη και πιο προνομιούχα. Αν όμως ο δεξιός ήταν ψηλότερα, ο αριστερός θα έπρεπε να είναι πιο κάτω. Λογικά όντα καθώς ήταν οι αρχαίοι πρόγονοί μας, θεώρησαν εύλογα πως ο αριστερός θα έπρεπε να είναι μεγαλύτερος (άρα και βαρύτερος), ώστε να κρέμεται πιο κάτω από τον δεξιό. Η άποψη πάντως πως ένας από τους δύο όρχεις (όποιος κι αν είναι αυτός) είναι υπεύθυνος για το φύλο του παιδιού επιβίωσε λάθρα στη Δύση μέχρι και αρκούντως πρόσφατα. Υπήρξαν μάλιστα και ιατρικοί οδηγοί που έδιναν εντελώς άβολες συμβουλές για τη σύλληψη: στα «Βασικά της σύλληψης» του 1891, η Ida Ellis ισχυριζόταν πως «ο άντρας είναι αυτός που μπορεί να αποδώσει αρσενικό ή θηλυκό παιδί κατά βούληση, φορώντας έναν ελαστικό επίδεσμο γύρω από τον όρχι που δεν θέλει να χρησιμοποιήσει»! Το συμβολικό εκτόπισμα εξάλλου του αριστερά-δεξιά ενυπάρχει σε πάμπολλους πολιτισμούς, ακόμα και στον σημερινό δικό μας («να σου πάνε όλα δεξιά», λέει ο λαός, εννοώντας καλά), και οι αρχαίοι δεν θα μπορούσαν να ξεφύγουν από τις προλήψεις και τις δεισιδαιμονίες. Όπως κι αν έχει, ο ΜακΜάνους παρατήρησε κάτι που κανείς δεν είχε προσέξει ποτέ, παρά τα 2.500 χρόνια που μας χωρίζουν από την κλασική αρχαιότητα και τη ρωμαϊκή αντιγραφή της. Γιατί το έκαναν οι αρχαίοι, αυτό θα παραμείνει πιθανότατα άγνωστο, καθώς μόνο εικασίες και υποθέσεις μπορούν να διατυπωθούν για έναν λαό που μελέτησε ενδελεχώς την ανθρώπινη ανατομία και πέρασε στα κιτάπια της ιστορίας της τέχνης για την πιστότητά του στην απόδοση του ανθρώπινου σώματος. Έστω και με το μικρό αυτό λαθάκι…