Τα 36 ανθρώπινα πειραματόζωα που δέχτηκαν να λιμοκτονήσουν για χάρη της επιστήμης

Βρισκόμαστε στις αρχές του 1945. Τριάντα έξι Αμερικανοί, στην πραγματικότητα 36 ανθρώπινα πειραματόζωα, βρίσκονται σε ένα δωμάτιο δίχως παράθυρα και προσπαθούν να αποκοιμηθούν για να ξεχάσουν την πείνα που θερίζει τα σωθικά τους. Πριν μερικές εβδομάδες ήταν υγιείς και εύρωστοι άντρες με προθυμία να βοηθήσουν την πατρίδα τους. Ήταν φιλειρηνιστές εθελοντές που επέλεξαν να λιμοκτονήσουν για χάρη της επιστημονικής έρευνας!

Έτσι ξεκίνησαν όλα

Η έρευνα που οδήγησε τους άντρες να λιμοκτονήσουν ξεκίνησε το 1944. Ένα χρόνο νωρίτερα, όμως, το 1943, κι ενώ η πολεμική προσπάθεια των ΗΠΑ, στον Β’ Παγκόσμιο εντεινόταν, μαζί της αναπτυσσόταν και η επιστημονική έρευνα ώστε να ενισχυθεί η υποστήριξη της αμερικανικής πολεμικής μηχανής. Την ίδια στιγμή, η καριέρα του δόκτορα Άνσελ Κις απογειωνόταν. Όχι μόνο είχε αναλάβει επικεφαλής νέο-ιδρυθέντος εργαστηρίου για την υγιεινή και τη φυσιολογία στο Πανεπιστήμιο της Μινεσότα, αλλά επιπλέον χρηματοδοτούσε την έρευνά του άκρως γενναιόδωρα ο αμερικανικός στρατός.

Η χρηματοδότηση προέκυψε μετά την ανάπτυξη της «μερίδας Κ», ενός μικρού πακέτου φαγητού των 2.830 θερμίδων, των 33 γραμμαρίων πρωτεΐνης και των περισσότερων βιταμινών που ένας στρατιώτης θα χρειαζόταν ημερησίως. Η «μερίδα Κ» ικανοποίησε τόσο τους αξιωματούχους του στρατού που τίμησαν τον Κις με τον τίτλο του ειδικού βοηθού της γραμματείας, ενθαρρύνοντας την έρευνα του για τα αποτελέσματα της διατροφής και της στέρησης φαγητού στο ανθρώπινο σώμα. Εκτός από χρήματα, ο στρατός παρείχε στον Κις και νέους υγιείς εθελοντές που δεν υπηρετούσαν καθώς ήταν αντιρρησίες συνείδησης. Οι άντρες αυτοί ήταν φιλειρηνιστές και είχαν επιλέξει να υπηρετήσουν την πατρίδα τους με άλλους τρόπους, όπως σαν πυροσβέστες.

Τέτοιοι άντρες χρησιμοποιήθηκαν σαν ανθρώπινα πειραματόζωα (τον όρο χρησιμοποιούσαν και οι ίδιοι) από τον Κις προκειμένου να μελετήσει τις συνέπειες της ανεπάρκειας βιταμινών, της δίψας και της υπερβολικής ζέστης. Δεν ήταν εύκολο για τους ερευνητές να διατηρήσουν το ηθικό των αντρών, καθώς είχαν προσφερθεί εθελοντικά να υποβάλουν τους εαυτούς τους σε δυσάρεστες ή ακόμη και εξαιρετικά επώδυνες διαδικασίες προκειμένου ο επιστημονικός κόσμος να κατανοήσει καλύτερα τον τρόπο λειτουργίας του ανθρώπινου σώματος. Μεταξύ άλλων, είχαν κληθεί να υπομείνουν ακραίες συνθήκες ψύχους, ζέστης, υγρασίας, δίψας, ακόμη και παραμονής στο κρεβάτι για έναν ολόκληρο μήνα! Όλα αυτά με πρωταρχικό στόχο την εξασφάλιση πιο ισχυρών και πιο ικανών αμερικανών στρατιωτών που θα μπορούσαν να μάχονται για όσο καιρό χρειαστεί! Κάτι τέτοιο ερχόταν σε αντίθεση με τη δηλωμένη πολεμική απέχθεια των ανθρώπων που έπρεπε να υπομείνουν τις δοκιμασίες ώστε η έρευνα να προχωρήσει. Ωστόσο, η ανταρσία αποφεύχθηκε. Κάτι είχε αρχίσει να τριβελίζει το μυαλό του Κις. Κάτι μεγαλύτερο από την απλή ισχυροποίηση των στρατιωτών…

Το μεγαλεπήβολο σχέδιο του Κις

Ενώ η δουλειά του Κις ήταν εστιασμένη στην ενίσχυση της πολεμικής προσπάθειας, ο ίδιος άρχισε κάποια στιγμή να αναρωτιέται εάν η έρευνά του θα μπορούσε να υπηρετήσει έναν μεγαλύτερο σκοπό: την αντιμετώπιση της διαφαινόμενης επισιτιστικής κρίσης στην Ευρώπη. Καθώς ο πόλεμος συνεχιζόταν, η Γηραιά Ήπειρος μετατρεπόταν σε μια… κατεστραμμένη ήπειρο. Σοδειές είχαν αφανιστεί και μεγάλες εκτάσεις γης ήταν πλέον ακατάλληλες για καλλιέργεια. Σύντομα, όπως όλα έδειχναν, θα ερχόταν λιμός. Ακόμη και οι Σύμμαχοι να κέρδιζαν τον πόλεμο, η ανάγκη για τη σίτιση τόσων ανθρώπων θα έπεφτε στους ώμους του αμερικανικού στρατού. Η διατροφολογία δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένη. Για την ακρίβεια, οι επιστήμονες λίγα πράγματα γνώριζαν για τη λιμοκτονία: Τι συνέπειες είχε η έλλειψη θερμίδων στην καρδιά, τα κόκαλα, την ψυχολογική κατάσταση; Επιπλέον, πώς θα αρχίσεις ξανά να δίνεις τροφή σε κάποιον υποσιτισμένο, σταδιακά ή σε μεγάλη ποσότητα; Και τι πρέπει να γίνει με την πρόσληψη βιταμινών; Ξάφνου, ο Κις συνειδητοποίησε ότι μπορούσε να αναζητήσει την απάντηση σε όλα αυτά τα ερωτήματα, ενώ οι ενδεχόμενες ενστάσεις από τη μεριά των αρνητών στράτευσης θα αμβλύνονταν.

«Θα πεινάσετε ώστε εκείνοι να τραφούν καλύτερα;»

Ο στρατός έδωσε στα τέλη του 1944 το «πράσινο φως» στον Κις για μια ετήσια έρευνα στη λιμοκτονία. Ο επιστήμονας έπιασε αμέσως δουλειά, αναζητώντας αρχικά εθελοντές. Διένειμε ένα φυλλάδιο σε αντιρρησίες συνείδησης σε όλη τη χώρα με τον τίτλο: «Θα πεινάσετε ώστε εκείνοι να τραφούν καλύτερα;» Πάνω από 200 άνθρωποι δήλωσαν πρόθυμοι να πάρουν μέρος! Ο Κις επέλεξε 36 ανύπαντρους άντρες, μέσου βάρους και σε εξαιρετική φυσική και ψυχική κατάσταση, καθώς δεν ήθελε σε καμία περίπτωση απογοητευμένους και δίχως κίνητρα εθελοντές που ενδεχομένως να του τίναζαν το πείραμα στον αέρα. Στις 19 Νοεμβρίου του 1944, οι 36 άντρες προσήλθαν στο εργαστήριο του Κις. Θα έμεναν όλοι μαζί σε έναν κοινό στρατώνα δίχως παράθυρα, έχοντας όμως το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα στην πόλη ή ακόμη και να παρακολουθούν πανεπιστημιακά μαθήματα. Ήταν υποχρεωμένοι, ωστόσο, να περπατούν τουλάχιστον 35 χιλιόμετρα την εβδομάδα. Υπήρχε μόνο ένας κανόνας: θα μπορούσαν να τραφούν μόνο με ό,τι τους έδινε το εργαστήριο, αφού βεβαίως πρώτα κάθε τροφή είχε ζυγιστεί και καταγραφεί.

Η πρώτη φάση του πειράματος

Κατά τη διάρκεια των πρώτων 12 εβδομάδων του πειράματος, στη «φάση του ελέγχου», οι συμμετέχοντες μετρήθηκαν, ζυγίστηκαν και εξετάστηκαν ώστε να διευκρινιστεί η υγεία τους, το βάρος τους και η πρόσληψη θερμίδων. Ένιωθαν καλά. Ήταν περήφανοι. Με χαρά διένυαν την απόσταση των 35 χιλιομέτρων και των άλλων εξαντλητικών δοκιμασιών, όπως τρέξιμο σε ανηφόρα. Πολλοί παρακολουθούσαν και πανεπιστημιακά μαθήματα. Όλα αυτά μέχρι να αρχίσει το επόμενο στάδιο του πειράματος, η «φάση της λιμοκτονίας». Και τότε τα πράγματα άλλαξαν…

Η φάση της λιμοκτονίας ξεκινά

Για τις επόμενες 24 εβδομάδες, οι θερμίδες που οι εθελοντές λάμβαναν μειώθηκαν στο μισό. Όλοι ήταν υπό συνεχή επιτήρηση για την υγεία, το βάρος και την ψυχολογική τους κατάσταση. Οι συνέπειες δεν ήταν -ως επί το πλείστον- οι αναμενόμενες. Έχασαν τόσο σωματικό λίπος που πλέον το να κάτσουν σε σκληρή ξύλινη ή μεταλλική καρέκλα ήταν επώδυνο. Πολλοί πλέον πήγαιναν στις πανεπιστημιακές παραδόσεις με μαξιλάρια, ενώ συχνά τους έπαιρνε και ο ύπνος. Εκτός βέβαια κι αν ο καθηγητής ανέφερε κάτι για τροφή, όποτε και οι πεινασμένοι φοιτητές ξυπνούσαν και άκουγαν. Η απώλεια λίπους είχε ακόμη σαν συνέπεια να κρυώνουν συνεχώς. Η θερμοκρασία τους έπεσε, ενώ οι παλμοί τους μειώθηκαν στους 35 το λεπτό. Οι άντρες έχασαν το ενδιαφέρον τους για τις γυναίκες, ενώ άρχισαν να διαβάζουν… βιβλία μαγειρικής. Όλη τη μέρα περίμεναν για τη στιγμή της σίτισης, με τη μερίδα φυσικά να μετριέται προσεκτικά. Το γεύμα περιελάμβανε υλικά όπως πατάτες, λάχανο και ψωμί. Σταδιακά, οι εθελοντές άρχισαν να αδιαφορούν για τον έξω κόσμο. Τα χειρότερα, όμως, δεν είχαν ακόμη έρθει.

Οι απώλειες και ο άντρας που έκοψε τα δάχτυλά του

Οι χειρότερες επιπτώσεις ήταν οι ψυχολογικές. Δύο άντρες εκδιώχθηκαν από το πείραμα επειδή έκλεψαν τροφή, ένας εγκατέλειψε εξαιτίας ιατρικής αιτίας, ένας λόγω ψυχιατρικού προβλήματος, ενώ ένας άλλος έκοψε με τσεκούρι 3 από τα δάχτυλά του, μόνο και μόνο για να φύγει από το πείραμα χωρίς την ταμπέλα του ρίψασπι. Την ώρα όμως που ο αριθμός των πειραματόζωων μειωνόταν, ο πόλεμος τελείωνε και οι πύλες στρατοπέδων συγκέντρωσης άνοιγαν τις πόρτες τους για να βγουν έξω πλήθη πεινασμένων κρατούμενων. Το πείραμα δεν είχε ακόμη ολοκληρωθεί και ο Κις αντιλαμβανόταν πως δεν θα είχε πλέον νόημα να δημοσιεύσει τη μελέτη αφότου η κρίση τελείωνε.

Η φάση της αποκατάστασης

Έτσι, κατά τις τελευταίες 12 εβδομάδες, ξεκίνησε τη φάση της αποκατάστασης. Όσοι άντρες είχαν απομείνει χωρίστηκαν σε 4 ομάδες και σε κάθε μία η ποσότητα των θερμίδων αυξανόταν κατά 400, 600, 800, ή 1.200 θερμίδες. Σε ορισμένους δίνονταν βιταμίνες ή συμπληρώματα πρωτεϊνών προκειμένου να διαπιστωθεί η αποτελεσματικότητα διαφορετικών τεχνικών επανασίτισης. Ορισμένοι μάλιστα έμειναν για επιπλέον 8 εβδομάδες, κατά τη διάρκεια των οποίων μπορούσαν να φάνε όσο επιθυμούσαν την ώρα βέβαια που οι επιστήμονες κατέγραφαν λεπτομερώς τις αλλαγές πάνω τους. Όσο για τα ευρήματα της εξαντλητικής αυτής μελέτης; Ένα από τα σημαντικότερα ήταν η περιορισμένη χρησιμότητα των βιταμινών και των συμπληρωμάτων διατροφής. Αντιθέτως, ο πιο σημαντικός παράγοντας στην επανασίτιση ήταν ο αριθμός των προσλαμβανόμενων θερμίδων. Επιπλέον, ο Κις βρήκε ότι παρά την αδυναμία, όσοι έχουν λιμοκτονήσει μπορούν να λάβουν θερμίδες από το στόμα, χωρίς σωλήνες σίτισης ή άλλον εξοπλισμό.

Ο επίλογος και η ειρωνεία της τύχης

Το πείραμα έλαβε τέλος το Δεκέμβριο του 1945, με 32 άντρες-πειραματόζωα να έχουν απομείνει (συμπεριλαμβανομένου και του άντρα που έκοψε τα δάχτυλά του, καθώς είχε ικετέψει να παραμείνει). Ο βοηθός του Κις, ψυχολόγος, Harold Guetzkow, δημοσίευσε αρχικά τον Ιανουάριο του 1946 ένα βιβλίο 70 σελίδων με τα πρώιμα ευρήματα, καθώς ο επικεφαλής του πειράματος έπρεπε να καταγράψει και να αναλύσει τα επίσημα αποτελέσματα. Τελικά, το 1950 δημοσίευσε ένα δίτομο έργο, 1.385 σελίδων, υπό τον τίτλο «The Biology of Human Starvation», έργο εξαιρετικά χρήσιμο ακόμη και σήμερα για την αντιμετώπιση διατροφικών διαταραχών, πριν η ψυχολογική προέλευση του προβλήματος αναγνωριστεί και τύχει διαχείρισης. Η ειρωνεία στο πείραμα του Άνσελ Κις ήταν ότι τα αίτια που στάθηκαν αφορμή να ξεκινήσει, ήταν κι αυτά που οδήγησαν στο τέλος κάθε είδους απάνθρωπης διαδικασίας. Την ώρα που ο επιστήμονας μελετούσε και κατέγραφε τα αποτελέσματα της μελέτης, η δίκη των γιατρών στη Νυρεμβέργη έφερνε στο φως τα όσα φρικιαστικά διέπρατταν ναζιστές ερευνητές πάνω σε κρατούμενους. Η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα συμφώνησε ότι τέτοιες θηριωδίες δεν επιτρεπόταν να επαναληφθούν, στηρίζοντας και τα ανάλογα ψηφίσματα για τον ηθικό κώδικα των πειραμάτων. Παρά λοιπόν την εθελοντική φύση του πειράματος του Κις, τέτοιες μελέτες είναι μάλλον απίθανο να επαναληφθούν ξανά κι ως εκ τούτου το δίτομο έργο θα παραμείνει το κλασσικότερο σύγγραμμα πάνω στη λιμοκτονία των ανθρώπων. Δείτε όλα τα θέματα του Weekend