Τσαρλς Ρίχτερ, ο άνθρωπος που άλλαξε τον τρόπο που βλέπουμε τους σεισμούς

Οσάκις εκδηλώνεται σε όλη του τη μεγαλοπρέπεια το ισχυρότερο ίσως γεωφυσικό φαινόμενο και προστίθεται το νούμερο μπροστά από τους βαθμούς Ρίχτερ, η ανθρωπότητα θυμάται αναγκαστικά τον σεισμολόγο που τα άλλαξε όλα. Η ιστορία της σεισμολογίας λέει ότι ήταν οι Τσαρλς Ρίχτερ και Μπένο Γκούτενμπεργκ αυτοί που ανέπτυξαν την περίφημη Κλίμακα Ρίχτερ για τη μέτρηση του μεγέθους των σεισμών. Και βέβαια ο μεγάλος πιονέρος της σεισμολογικής έρευνας ήταν ο Ρίχτερ, σε μια εποχή μάλιστα που τα δεδομένα για το μέγεθος και το επίκεντρο των σεισμών και διάσπαρτα ήταν και σχετικά διαισθητικά. Παρά την ομώνυμη κλίμακα ταξινόμησης του μεγέθους των σεισμικών δονήσεων με την οποία θα γινόταν ευρύτερα γνωστός, στο εσωτερικό της επιστήμης που τόσο επηρέασε είναι πρωτίστως γνωστός για τα δύο εγχειρίδια που έγραψε, τα οποία είναι πλέον σταθερές αναφορές της σεισμολογίας και η μεγαλύτερη ίσως συνεισφορά του στην παγκόσμια σεισμολογική μελέτη. Ταγμένος επιστήμονας και παθιασμένος ερευνητής καθ’ όλη τη διάρκεια του βίου του, ο Ρίχτερ ήταν ένας άνθρωπος που δεν σταματούσε ποτέ τη μελέτη, ούτε όταν κοιμόταν. Γι’ αυτό και εγκατέστησε κάποια στιγμή έναν σεισμογράφο στο σαλόνι του, για να ερευνά τους σεισμούς ακόμα και όταν λαγοκοιμόταν στον καναπέ…

Πρώτα χρόνια

Ο Τσαρλς Φράνσις Ρίχτερ γεννιέται στις 26 Απριλίου 1900 στην οικογενειακή φάρμα κοντά στο Χάμιλτον του Οχάιο, στα βόρεια του Σινσινάτι. Ήταν γιος μιας οικογένειας γερμανικής καταγωγής, οι γονείς του χώρισαν ωστόσο όταν ήταν ακόμα μικρός και η γιαγιά του, νέος πατριάρχης της φαμίλιας, μεταφέρει το 1909την οικογένεια στο Λος Άντζελες. Μέχρι να συμβεί βέβαια αυτό, το 1906 θα μείνει ανεξίτηλα χαραγμένο στη μνήμη του παιδιού, όπως θα αποκαλύψει χρόνια αργότερα. Γιατί εκείνη τη χρονιά θα λάβουν χώρα τρεις πελώριοι σεισμοί, ο 8,3 Ρίχτερ του Σαν Φρανσίσκο, ο 8,9 Ρίχτερ της Κολομβίας-Ισημερινού και ο 8,9 Ρίχτερ της Χιλής! Ο Ρίχτερ φοίτησε σε ένα πειραματικό προπαρασκευαστικό σχολείο του Πανεπιστημίου της Νότιας Καλιφόρνια και διέπρεψε στις σχολικές του υποχρεώσεις. Κι έτσι θα γίνει δεκτός με τιμές στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Καλιφόρνια, όπου και θα περάσει το πρώτο έτος των σπουδών του. Τότε θα πάρει μεταγραφή για το φημισμένο Πανεπιστήμιο Στάνφορντ, απ’ όπου θα αποφοιτήσει το 1920 με το πτυχίο του φυσικού ανά χείρας. Φωτεινό πνεύμα, αποφάσισε να συνεχίσει τις σπουδές του και το 1928 θα ολοκληρώσει το διδακτορικό του στη θεωρητική φυσική στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια (το επίσης φημισμένο Καλτέκ). Την ώρα που θα ξεκινούσε την περιπέτειά του με την ερευνητική επιστήμη, θα προλάβει να παντρευτεί την εκλεκτή της καρδιάς του, τη δασκάλα δημιουργικής γραφής Λίλιαν Μπραντ…

Η γέννηση της Κλίμακας Ρίχτερ

Ο μεγάλος Ρόμπερτ Άντριους Μίλικαν, ο νομπελίστας πειραματικός φυσικός και πρόεδρος του Ινστιτούτου Τεχνολογίας της Καλιφόρνια, προσφέρει στον φέρελπι επιστήμονα μια θέση εργασίας στο νεοϊδρυθέν Σεισμολογικό Ινστιτούτο της Πασαντίνα, γράφοντας άθελά του ιστορία. Ο Μίλικαν ήθελε να εφαρμόσει ο Ρίχτερ τις γνώσεις του στη θεωρητική φυσική πάνω στη μελέτη της Γης, καλλιεργώντας του σιγά-σιγά το μικρόβιο της σεισμολογίας. Ο νεαρός ερευνητής θα κάνει μάλιστα το όνομά του γνωστό από πολύ νωρίς, όταν θα ξεκινήσει τη μακροχρόνια συνεργασία του με τον διευθυντή του Σεισμολογικού Ινστιτούτου, Μπένο Γκούτενμπεργκ. Είμαστε πια στις αρχές της δεκαετίας του 1930, όταν πολυάριθμες ερευνητικές ομάδες είχαν σηκώσει το γάντι της σεισμολογικής πρόκλησης προσπαθώντας να δημιουργήσουν μια ασφαλή μέθοδο μέτρησης αλλά και σύγκρισης των σεισμικών δονήσεων. Το Ινστιτούτο ήθελε εξάλλου να τηρήσει τις ιδρυτικές δεσμεύσεις του και να εκδίδει συχνότατα ανακοινωθέντα αλλά και προβλέψεις για τους σεισμούς που θα χτυπούσαν την Καλιφόρνια. Η έρευνα των Γκούτενμπεργκ και Ρίχτερ είναι λοιπόν ιδιαιτέρως ευαίσθητη και νευραλγική, καθώς πρέπει τώρα να σκαρώσουν μια αποτελεσματική κλίμακα κατηγοριοποίησης των μερικών εκατοντάδων σεισμών που λαμβάνουν χώρα κάθε χρόνο στην Καλιφόρνια. Στα χρόνια του Ρίχτερ, η μόνη κλίμακα μέτρησης των δονήσεων ήταν αυτή που είχε αναπτυχθεί το 1902 από τον ιταλό πάστορα και ηφαιστειολόγο Τζουζέπε Μερκάλι. Η Μερκάλι κατηγοριοποιούσε τους σεισμούς από το 1-12 με βάση τις επιπτώσεις του σεισμού στα κτίρια και τους ανθρώπους. Δεν μετρούσε λοιπόν την ενέργεια που απελευθερώνεται από έναν σεισμό, όπως ήθελε να κάνει ο Ρίχτερ, αλλά μόνο τα αποτελέσματα των δονήσεων σε πυκνοκατοικημένες περιοχές (ήταν πρακτικά ανεφάρμοστη σε αραιοκατοικημένους ή ακατοίκητους τόπους). Το οφθαλμοφανές πρόβλημα με την Κλιμακα Μερκάλι ήταν λοιπόν ότι βασιζόταν σε υποκειμενικές εκτιμήσεις οικοδομικών ζημιών και σε ακόμα πιο υποκειμενικές αναφορές του πώς αισθάνθηκε ο πληθυσμός τη δόνηση. Και βέβαια για τις ακατοίκητες περιοχές της καλιφορνέζικης ερήμου ήταν εντελώς ακατάλληλη, αφού ο σκοπός των Γκούτενμπεργκ και Ρίχτερ ήταν να εκδίδουν τακτικές αναφορές για την πλούσια σεισμική δόνηση της πολιτείας. Ο Ρίχτερ έψαχνε λοιπόν μια μέθοδο απόλυτης εκτίμησης του μεγέθους του σεισμού, της ισχύος του δηλαδή, που θα βασιζόταν στα παρατηρησιακά δεδομένα της καθαρής επιστήμης. Πατώντας πάνω στην καινοτόμα έρευνα του ιάπωνα πιονέρου της σεισμολογίας Κίγοο Βαντάτι, ο οποίος είχε δημοσιεύσει το 1928 έναν τρόπο υπολογισμού των σεισμών με βάση το βάθος των επίκεντρών τους, ο Ρίχτερ χρησιμοποίησε τη βοήθεια του δικής του έμπνευσης σεισμογράφου στις δικές του έρευνες. Παρατηρώντας λοιπόν τις πραγματικές γήινες δονήσεις κατά τη διάρκεια του Εγκέλαδου, ο Ρίχτερ κατέληξε σε μια μέθοδο που λάμβανε υπόψη την απόσταση του σεισμογράφου από το επίκεντρο του σεισμού, ρίχνοντας το βάρος στα δεδομένα της δόνησης. Ο Γκούτενμπεργκ έκανε την πρωταρχική αυτή κλίμακα λογαριθμική (ένας σεισμός μεγέθους 7 Ρίχτερ είναι κατά 10 φορές μεγαλύτερος από έναν 6 Ρίχτερ, 100 φορές από έναν 5 Ρίχτερ, 1.000 φορές από έναν 4 Ρίχτερ κ.ο.κ.), κάνοντας τον μαθητή του Ρίχτερ να σχολιάσει πως «τα λογαριθμικά διαγράμματα είναι όργανο του Διαβόλου»! Το 1935, Ρίχτερ και Γκούτενμπεργκ δημοσιεύουν την ανεπανάληπτη εργασία τους πάνω στην Κλίμακα Ρίχτερ, η οποία βασιζόταν στη μέτρηση της μετατόπισης του εδάφους εξαιτίας των σεισμικών κυμάτων. Η μέθοδος των δύο ερευνητών γίνεται σχεδόν αμέσως η καθιερωμένη κλίμακα μέτρησης του μεγέθους της σεισμικής δραστηριότητας, κάνοντας τον Ρίχτερ αστέρι της σεισμολογίας! Τέτοιο αστέρι που το όνομα του σαφώς γνωστότερου συναδέλφου και μέντορά του σύντομα θα ξεχνιόταν από τη μέθοδο, καθώς όλοι την ήξεραν πια ως Κλίμακα Ρίχτερ. Ο ίδιος ο Τσαρλς δεν φαινόταν να έχει αρχικά πρόβλημα με αυτό, αν και αργότερα, ιδιαίτερα μετά τον θάνατο του Γκούτενμπεργκ, επέμενε τώρα να μνημονεύεται κι αυτός στον τρόπο μέτρησης των σεισμών. Ο Μπένο μισούσε ωστόσο τις συνεντεύξεις και την προβολή, κι έτσι πέρασε τελικά στα «ψιλά» της κλίμακας που τόσο καθοριστικά συνέβαλε στη δημιουργία της. Στον Γκούτενμπεργκ χρωστάμε εξάλλου τη γενίκευση της μέτρησης των καλιφορνέζικων σεισμών ώστε να αφορούν στην παγκόσμια σεισμική δραστηριότητα! Χαρακτηριστικό της αρχικής εντοπιότητας της Κλίμακας Ρίχτερ (αφορούσε όπως είπαμε μόνο στην Καλιφόρνια) ήταν το γεγονός ότι το εύρος της διακύμανσης μετριόταν από το 1-9, καθώς μεγαλύτερου μεγέθους σεισμός είχε χαρακτηριστεί αδύνατος στην Καλιφόρνια. Και ήταν ο Γκούτενμπεργκ αυτός που ισχυρίστηκε ότι θεωρητικά τουλάχιστον όριο δεν υπάρχει στο μέγεθος ενός σεισμού (άρα ούτε και στην Κλίμακα Ρίχτερ), κάνοντας το σύστημά τους μια πραγματικά ανοιχτή κλίμακα. Ρίχτερ και Γκούτενμπεργκ πέρασαν πολλά χρόνια μετρώντας σεισμούς, παρατηρώντας σεισμικές δραστηριότητες και εξελίσσοντας τον σεισμογράφο τους, για τις ανάγκες των οποίων θα βρεθούν στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη. Η αγαστή συνεργασία των δύο επιστημόνων θα αποδώσει το 1941 το κλασικό εγχειρίδιο της σεισμολογίας «Σεισμικότητα της Γης», το οποίο θα αναθεωρήσει το 1954 ο Ρίχτερ και θα γίνει έτσι το βασικό κείμενο εισαγωγής στη σεισμολογία στα μήκη και τα πλάτη του ακαδημαϊκού κόσμου. Ταυτοχρόνως, οι δυο επιστήμονες εργάστηκαν πυρετωδώς για να εντοπίσουν τα επίκεντρα όλων των μεγάλων σεισμών που έπληξαν τον κόσμο στα χρόνια τους, κατηγοριοποιώντας τους σε γεωγραφικά τόξα και αναλύοντας τα γεωφυσικά δεδομένα τους. Παρά τη φήμη και το επιστημονικό του κύρος, ο Ρίχτερ ήταν πάντοτε σκεπτικιστής στη δύσκολη επιστήμη που υπηρετούσε, λέγοντας ισόβια πως η μέθοδός του αντανακλά την υποκειμενική ανθρώπινη μέτρηση της σεισμικής δραστηριότητας και δεν πρόκειται για απόλυτο μέγεθος του πραγματικού γεωλογικού φαινομένου. Ακόμα πιο σκεπτικιστής ήταν στους περιβόητους ισχυρισμούς συναδέλφων του ότι μπορούσαν τώρα να προβλέψουν μια σεισμική δόνηση…

Τελευταία χρόνια

Μετά το μνημειώδες 1935, πολλές ακόμα κλίμακες εκτίμησης του μεγέθους ενός σεισμού αναπτύχθηκαν (όπως οι Ρόσι-Φορέλ, Μεντβέντεφ, Σπονχόγιερ, Κάρμικ κ.ά.), σύμφωνα με τα σεισμικά δεδομένα που είναι διαθέσιμα. Ο Ρίχτερ παρέμεινε στο Καλτέκ (και τα συνεργαζόμενα ιδρύματά του) για όλη του την επιστημονική σταδιοδρομία, εκτός ίσως από τον έναν χρόνο που πέρασε στο Πανεπιστήμιο του Τόκιο (1959-1960), όπου πήγε υπότροφος για να ελέγξει τα δεδομένα του στη σεισμογενή Ιαπωνία. Ο Ρίχτερ δεν έμεινε βεβαίως στην επιστήμη του, καθώς μετατράπηκε σταδιακά σε φλογερό κήρυκα της αντισεισμικής προστασίας, πυροδοτώντας εκτεταμένες αλλαγές στους οικοδομικούς νόμους των ΗΠΑ, αλλά και αλλού στον κόσμο. Καθηγητής σεισμολογίας στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνια από το 1952, εξέδωσε το 1958 το δεύτερο κατακλυσμιαίο σύγγραμμά του, τη «Στοιχειώδη Σεισμολογία», που παραμένει άλλο ένα βασικό εγχειρίδιο μελέτης της σεισμικής δραστηριότητας. Ειδική μνεία αξίζει ίσως στη μακροχρόνια εκστρατεία του για τη δημιουργία κανόνων ασφαλείας στα κτίρια περιοχών με έντονη σεισμική δραστηριότητα. Η δημοτική αρχή του Λος Άντζελες, ακούγοντας τις παραινέσεις του, απομάκρυνε τα επικίνδυνα διακοσμητικά και τα γείσα από τα δημόσια κτίρια καθ’ όλη τη δεκαετία του 1960 και δικαιώθηκε: ο σεισμός του Φεβρουαρίου του 1971 που χτύπησε το Λος Άντζελες είδε τις απώλειες ανθρώπινων ζωών να περιορίζονται χάρη στις καίριες προειδοποιήσεις του κορυφαίου σεισμολόγου! Τη συνεισφορά του αναγνώρισε δημοσίως η Πόλη των Αγγέλων. Ταυτοχρόνως, την ώρα που ισχυριζόταν ότι ο Εγκέλαδος δεν είναι κάτι που μπορείς να παίζεις μαζί του, προσπαθούσε να αποθαρρύνει την υπερεκτίμηση των σεισμικών κινδύνων, ακόμα και μέσα σε πυκνοκατοικημένες περιοχές. Έλεγε χαρακτηριστικά ότι ο άνθρωπος διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο οδηγώντας στον αυτοκινητόδρομο παρά ζώντας σε περιοχή με υψηλή σεισμική δραστηριότητα. Στις διαλέξεις του ισχυριζόταν ότι η καταστροφή της περιουσίας και ο φόρος σε ανθρώπινες ζωές μπορούν να περιοριστούν δραστικά κατά την έλευση του Εγκέλαδου, εκπαιδεύοντας τον πληθυσμό στον σωστό τρόπο αντίδρασης και υιοθετώντας μοντέλα κτιριακής προστασίας (ήταν, για παράδειγμα, κάθετα αντίθετος στην ανέγερση κτιρίων μεγαλύτερων των 30 ορόφων σε περιοχές υψηλής δραστηριότητας). Ο Ρίχτερ ήταν επιπλέον ο κινητήριος μοχλός πίσω από τη δημιουργία του Σεισμικού Τόξου της Νότιας Καλιφόρνια, ένα ευρύτατο δίκτυο σεισμογράφων και άλλων οργάνων που χαρτογράφησαν τη σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή και γέννησαν ένα μοντέλο παρατήρησης που έμελλε να γίνει κοινός τόπος στη σεισμολογική έρευνα. Στα χρόνια της δράσης του, η ενδελεχής έρευνά του στους σεισμούς της Καλιφόρνια ήταν ο πληρέστερος και πιο ακριβής κατάλογος σεισμικής δραστηριότητας του κόσμου. Στη δεκαετία του 1960, ο Ρίχτερ εγκατέστησε έναν σεισμογράφο στο σαλόνι του ώστε να παρατηρεί τη σεισμική δραστηριότητα οποιαδήποτε στιγμή. Τώρα απαντούσε σε ερωτήσεις δημοσιογράφων ακόμα και τα μαύρα μεσάνυχτα, καθώς έμοιαζε ασταμάτητος στην οδύσσειά του να ενημερώσει τον κόσμο για την αντισεισμική προστασία που έσωζε πράγματι ζωές. Όπως έλεγε χαρακτηριστικά η σύζυγός του, ο Τσαρλς περνούσε ώρες συνομιλώντας με τον σεισμογράφο του και είχε πια εμμονή με τον Τύπο και την προβολή του. Οι μαθητές του χασκογελούσαν με τη συνήθειά του να παίρνει την τηλεφωνική συσκευή του Καλτέκ αγκαλιά σε περιπτώσεις σεισμού, ώστε να είναι σίγουρος ότι θα ήταν αυτός που θα απαντούσε στην επείγουσα κλήση των εφημερίδων και των ραδιοφωνικών σταθμών. Ολότελα αφιερωμένος στη σεισμολογία, έφτασε να μάθει ρωσικά, ιταλικά, γαλλικά, ισπανικά, γερμανικά και λίγα γιαπωνέζικα, ώστε να μπορεί να διαβάζει τις σεισμολογικές έρευνες των αλλόγλωσσων συναδέλφων του στη μητρική τους. Και βέβαια έπαιρνε πάντα τους σεισμούς στα σοβαρά, καθώς καλαμπούρια δεν χωρούσαν στη μανία της Φύσης. Τρανό παράδειγμα είναι εδώ η γιορτή που στήθηκε προς τιμήν του κατά τη συνταξιοδότησή του το 1970, όταν οι συνάδελφοί του τραγούδησαν ένα σκωπτικό τραγουδάκι για την Κλίμακα Ρίχτερ. Ο Τσαρλς έγινε έξαλλος από τον απλό υπαινιγμό και μόνο ότι η δουλειά του θα μπορούσε να θεωρηθεί αστεία! Προβεβλημένος επιστήμονας και αγαπημένος των Μέσων, τιμήθηκε εκτεταμένα για την επιστημονική δουλειά του (μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Επιστημών και πρόεδρος της Σεισμολογικής Εταιρίας των ΗΠΑ), αν και δεν σταμάτησε με τη συνταξιοδότησή του να πολεμά με τους σεισμούς. Ίδρυσε λοιπόν μια συμβουλευτική φίρμα που αναλάμβανε τώρα την αντισεισμική αξιολόγηση κυβερνητικών κτιρίων αλλά και ιδιωτικών οικοδομημάτων. Στην προσωπική του ζωή, ήταν φανατικός γυμνιστής και όργωνε τις αποικίες γυμνιστών με τη σύζυγό του (όπως έμαθε η οικουμένη από τον επικήδειό του στην εφημερίδα «Los Angeles Times»). Απολάμβανε ιδιαίτερα την κλασική μουσική, την επιστημονική φαντασία και είχε «κόλλημα» με την τηλεοπτική σειρά του Star Trek! Αν και τίποτα δεν ξεπερνούσε την αγάπη του για την πεζοπορία, καθώς πενούσε μεγάλα διαστήματα μόνος στη Φύση με το ορειβατικό του μπαστούνι. Η λατρεμένη του Λίλιαν, με την οποία δεν απέκτησαν απογόνους, πέθανε το 1972. Ο Τσαρλς Ρίχτερ άφησε τη δική του τελευταία πνοή στις 30 Σεπτεμβρίου 1985 προδομένος από την καρδιά του… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr