Τα φάρμακα αποτελούν θεμελιώδη εργαλεία της ιατρικής επιστήμης, καθώς συμβάλλουν στην πρόληψη, διάγνωση, θεραπεία και ανακούφιση από διάφορες ασθένειες και παθολογικές καταστάσεις. Από την αρχαιότητα έως σήμερα, η ανάπτυξη των φαρμάκων έχει σημειώσει σημαντική εξέλιξη, χάρη στην πρόοδο της φαρμακολογίας, της χημείας και της βιοτεχνολογίας.

Για το θέμα αυτό μίλησε στο Newsbeast.gr o Ιατρικός Διευθυντής της Boehringer Ingelheim Ελλάς Μονοπρόσωπη Α.Ε, Νίκος Νίκας, εταιρείας-μέλος του Συνδέσμου Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδος (ΣΦΕΕ).

Τι είναι το φάρμακο;

Σύμφωνα με τον ορισμό του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (ΠΟΥ), φάρμακο χαρακτηρίζεται κάθε ουσία που χορηγείται για τη διάγνωση, τη θεραπεία, τον μετριασμό ή την πρόληψη μιας νόσου ή μιας μη φυσιολογικής φυσικής κατάστασης ή των συμπτωμάτων τους, στον άνθρωπο.

H ταξινόμηση των φαρμάκων γίνεται με πολλούς τρόπους. Η επίσημη ταξινόμηση γίνεται με «Το Ανατομικό, Θεραπευτικό και Χημικό σύστημα (ΑΤC)» του ΠΟΥ. Αυτό διαιρεί τα φάρμακα σε ομάδες σύμφωνα με το όργανο ή το σύστημα στο οποίο δρουν ή/και τα θεραπευτικά και χημικά τους χαρακτηριστικά. Επίσης, τα φάρμακα ταξινομούνται ανάλογα με την οδό χορήγησής τους σε: από του στόματος, ενέσιμα, εισπνεόμενα, τοπικά κ.λπ.

Τα τελευταία χρόνια έχουν ενταχθεί στη σύγχρονη θεραπευτική μοντέρνα φάρμακα, όπως οι στοχευμένες θεραπείες, τα μονοκλωνικά αντισώματα και η ανοσοθεραπεία (βιολογικές θεραπείες). Πολύ πρόσφατα στη διάθεση των ασθενών υπάρχουν φάρμακα γονιδιακής θεραπείας (δρουν στο επίπεδο του γονιδίου το οποίο ευθύνεται για την ασθένεια), καθώς και κυτταρικές θεραπείες στις οποίες κύτταρα συλλέγονται από τον πάσχοντα ασθενή με κάποια ογκολογική πάθηση, τροποποιούνται στο εργαστήριο, και στη συνέχεια χορηγούνται πίσω σε αυτόν.

Πώς επιλέγεται η θεραπευτική κατηγορία;

Η επιλογή θεραπευτικής κατηγορίας για ένα φάρμακο καθορίζεται από διάφορους παράγοντες. Η ακάλυπτη ιατρική ανάγκη, δηλαδή η ανάγκη για νέα φάρμακα σε ασθένειες για τις οποίες δεν έχουμε ικανοποιητικές θεραπείες, η εξειδίκευση της εταιρείας σε κάποια θεραπευτική κατηγορία, η ανακάλυψη κάποιου μοριακού θεραπευτικού στόχου, ο οποίος σχετίζεται με κάποια νόσο ή ακόμη και η χημική δομή του μορίου, αποτελούν παράγοντες που μπορεί να κατευθύνουν την επιλογή θεραπευτικής κατηγορίας.

Ποια είναι η διαδικασία ανάπτυξης ενός φαρμάκου;

Η σύνθεση, ανάπτυξη και έγκριση ενός φαρμάκου αποτελεί μια εξαιρετικά πολύπλοκη, χρονοβόρα και κοστοβόρα διαδικασία. Διέπεται δε από αυστηρούς νόμους και εμπλέκει μεγάλο αριθμό επιστημόνων από τη φαρμακευτική εταιρεία που παράγει το φάρμακο, ιατρών, ασθενών και εκπροσώπων των ρυθμιστικών αρχών. Η πορεία αυτή περιλαμβάνει «παραδοσιακά» 3 στάδια:

  1. Σύνθεση και προκλινικές μελέτες σε κυτταρικούς πληθυσμούς και ζώα όπου διερευνάται ο μηχανισμός δράσης, η ασφάλεια και η αρχική δόση στον άνθρωπο.
  2. Κλινικές δοκιμές στον άνθρωπο. Αυτές ολοκληρώνονται σε 3 φάσεις. Στη φάση 1 το φάρμακο χορηγείται σε μικρό αριθμό υγειών εθελοντών (εκτός από τα ογκολογικά φάρμακα που δοκιμάζονται σε βαριά προθεραπευμένους ασθενείς) για τον καθορισμό της ασφάλειας, της φαρμακοδυναμικής (τι κάνει το φάρμακο στο σώμα μας), της φαρμακοκινητικής (τι κάνει το σώμα μας στο φάρμακο) και της δοσολογίας. Αν τα αποτελέσματα είναι θετικά, το φάρμακο θα προχωρήσει στη φάση 2. Εκεί αξιολογείται σε πολύ περισσότερους ασθενείς με τη νόσο-στόχο, για την αποτελεσματικότητα και την ασφάλειά του. Αν και εκεί τα αποτελέσματα είναι θετικά, τότε το φάρμακο προχωράει στη φάση 3. Οι δοκιμές φάσης 3 είναι μεγάλες, πολυκεντρικές και πολυεθνικές, με εκατοντάδες μέχρι και πολλές χιλιάδες ασθενείς με τη νόσο-στόχο, όπου συνήθως το νέο φάρμακο συγκρίνεται με την καλύτερη διαθέσιμη θεραπεία.
  3. Σε περίπτωση θετικής έκβασης, η εταιρεία που παράγει το φάρμακο καταθέτει αίτηση έγκρισης στις αντίστοιχες ρυθμιστικές αρχές. Για την Ευρωπαϊκή Ένωση η υπεύθυνη αρχή είναι ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Φαρμάκων. Για τη χώρα μας ειδικότερα, υπεύθυνη αρχή είναι ο Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων.

Σήμερα υπάρχουν περίπου 5.500 φαρμακευτικές εταιρείες παγκοσμίως με τμήματα έρευνας & ανάπτυξης και πάνω από 21.000 φάρμακα σε κλινική ανάπτυξη. Κατά μέσο όρο, από τα 10.000 φάρμακα που σχεδιάζονται στο εργαστήριο μόνο 1-2 θα φτάσουν να εγκριθούν. Είναι ενδιαφέρον δε, ότι από τα φάρμακα τα οποία φτάνουν στις κλινικές δοκιμές, τελικά μόνο το 10% εγκρίνεται. Το μέσο κόστος ανάπτυξης ενός φαρμάκου έχει φτάσει σήμερα τα 2,5 δισεκατομμύρια δολάρια HΠΑ.

H διάρκεια του ταξιδιού από τη σύνθεση μέχρι την έγκριση είναι περίπου 11 έτη (περίπου 3 έτη σύνθεση και προκλινική ανάπτυξη, περίπου 7 έτη κλινικές δοκιμές, περίπου 1 έτος έγκριση από τις αρχές). Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια με την εξέλιξη στις γνώσεις μας για την ανθρώπινη βιολογία, τη σύνθεση φαρμάκων τα οποία ήδη από τη φάση 1 δίνουν ελπιδοφόρα αποτελέσματα, τους νέους σχεδιασμούς κλινικών δοκιμών, αλλά και την ανάγκη άμεσης παρέμβασης (όπως στην περίπτωση της πανδημίας COVID-19) καθώς και τις διαδικασίες εσπευμένης αξιολόγησης από τις ρυθμιστικές αρχές, οι χρόνοι αυτοί έχουν μειωθεί σημαντικά, ειδικά για σοβαρά, χρόνια και σπάνια νοσήματα.

Mετά την έγκριση του φαρμάκου γίνεται αίτημα για την τιμολόγησή του. Επόμενο βήμα είναι η κατάθεση φακέλου στην Επιτροπή Αξιολόγησης και Αποζημίωσης και τελικό βήμα είναι η συζήτηση με την Επιτροπή Διαπραγμάτευσης, αναφορικά με την τελική τιμή αποζημίωσης του φαρμάκου. Με δεδομένα του 2019-2022, για την Ελλάδα ο διάμεσος χρόνος από την έγκριση μέχρι την αποζημίωση του φαρμάκου είναι 561 ημέρες (περίπου 18 μήνες).

Τι είναι η φαρμακοεπαγρύπνηση;

Φαρμακοεπαγρύπνηση είναι η επιστήμη που ασχολείται με την ανίχνευση, αξιολόγηση, κατανόηση και πρόληψη των ανεπιθύμητων ενεργειών των φαρμάκων. Η εταιρεία που κατέχει την άδεια κυκλοφορίας ενός φαρμάκου, έχει νομική υποχρέωση να συλλέγει συνεχώς δεδομένα και να διασφαλίζει τη φαρμακοεπαγρύπνηση. Τα δεδομένα αυτά διαβιβάζονται στις αρχές εντός καθορισμένου χρόνου και οποιαδήποτε αναδυόμενη ανησυχία σχετικά με τη σχέση οφέλους-κινδύνου τίθεται αμέσως υπόψη τους. Ο στόχος της φαρμακοεπαγρύπνησης είναι η πρόληψη πιθανής βλάβης στους ασθενείς, μέσω της αναγνώρισης, εκτίμησης και μείωσης των ανεπιθύμητων ενεργειών.