Η «δικτατορία» που επέβαλλε ο Ιωάννης Καποδίστριας στην Ελλάδα το 1828 διχάζει την Επιτροπή 2021

Η αναμόχλευση των ιστορικών γεγονότων που συνέβησαν κατά τη διάρκεια του Εθνικοαπελευθερωτικού Αγώνα του 1821 και τα πρώτα χρόνια μετά τη σύσταση του νεότερου ελληνικού κράτους προκαλούν μέχρι και σήμερα εντάσεις. Μια τέτοια ένταση έχει προκληθεί με αφορμή άρθρο που έγραψε προ καιρού το μέλος της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» και αναπληρωτής καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου και Θεωρίας Θεσμών του πανεπιστημίου Αθηνών, Αριστείδης Χατζής, για τον πρώτο κυβερνήτης της χώρας, Ιωάννη Καποδίστρια. Τμήμα του αναπαρήχθη χθες από την Επιτροπή στο επίσημο Twitter της. Σε αυτό ο καθηγητής επί της ουσίας κάνει λόγο για δικτατορική διακυβέρνηση από τον πολύπειρο διπλωμάτη που ανέλαβε τα ηνία της χώρας μας, αφού ανέστειλε το Σύνταγμα της Τροιζήνας.

Γράφει ο Γεώργιος Σαρρής

Το επίμαχο κείμενο

Όπως τονίζει χαρακτηριστικά στο κείμενό του, «για τον Ιωάννη Καποδίστρια, τα πρώτα δημοκρατικά και φιλελεύθερα συντάγματα αποτελούν «ξυράφι στα χέρια μικρού παιδιού». Ο Καποδίστριας φτάνει τον Ιανουάριο του 1828 στην Αίγινα ενώ έχει αποδεχτεί ήδη από τον Αύγουστο του 1827 τη θέση του κυβερνήτη.

Καθώς λοιπόν θεωρεί ιδιαίτερα επικίνδυνο ξυράφι το Σύνταγμα της Τροιζήνας, το αναστέλλει και κηρύσσει ουσιαστικά δικτατορία, καθώς συγκεντρώνει όλη την εξουσία στα χέρια του. Αυτό είναι το τέλος της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας. Όμως οι δημοκρατικοί και φιλελεύθεροι Έλληνες δεν το έβαλαν κάτω.

Συνέχισαν να αγωνίζονται για δημοκρατία και δικαιώματα. Ούτε η εκσυγχρονιστική δικτατορία Καποδίστρια, ούτε οι Βαυαροί, ούτε οι ξένες δυνάμεις μπόρεσαν να τους αναγκάσουν να ανεχθούν ένα αυταρχικό καθεστώς. Με αγώνες και αίμα κατόρθωσαν το 1844 να κάνουν την Ελλάδα το πρώτο κράτος στον κόσμο που καθιερώνει την καθολική ψηφοφορία των ανδρών και το 1864 μία από τις πρώτες φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες της Ευρώπης».

Επικρίσεις στα social media

Εκατοντάδες χρήστες των μέσων κοινωνικής δικτύωσης σχολίασαν το συγκεκριμένο απόσπασμα, αρκετοί εκ των οποίων επικριτικά. Ένας εξ αυτών για παράδειγμα γράφει: «Το χειρότερο στο άρθρο δεν είναι η απόλυτη θέση για τον Καποδίστρια ότι “κηρύσσει ουσιαστικά δικτατορία”, αλλά η συνοδευτική φράση “Όμως οι δημοκρατικοί και φιλελεύθεροι Έλληνες δεν το έβαλαν κάτω”. Που σημαίνει ότι ο Καποδίστριας δεν κρίνεται ως απλώς άστοχος ή ανεπαρκής από τον αρθρογράφο, αλλά ουσιαστικά εχθρός, αντίπαλος! Άρα υφέρπει η ηθική στήριξη και της δολοφονίας του, αφού οφείλουν κάποιοι να τον αντιμετωπίσουν. Αίσχος».

Ένας άλλος αναφέρει: «Κλασικά. Γράφουμε μια ακρότητα μπας και μαζέψουμε comments & likes. Ένας άνθρωπος πήγε να μας κάνει κράτος από την αρχή. Τον σκότωσαν εν ψυχρώ, τον είπαμε και δικτάτορα 200 χρόνια αργότερα και μετά ψάχνουμε να βρούμε γιατί αποτελούμε συνέχεια του σουλτανάτου και όχι ανεξάρτητο κράτος».

Η ανακοίνωση της Επιτροπής 2021

Η ανάρτηση του επίμαχου αποσπάσματος έγινε και από την επίσημη σελίδα της Επιτροπής «Ελλάδα 2021» που τελεί υπό την κα Γιάννα Αγγελοπούλου και έχει αναλάβει τη διοργάνωση των εκδηλώσεων με αφορμή τη συμπλήρωση 200 ετών από την Επανάσταση. Με αφορμή το θόρυβο που προκλήθηκε, η Επιτροπή εξέδωσε ανακοίνωση που αναφέρει τα εξής:

«Για την Επανάσταση του 1821 έχουν γράψει πολλοί και έχουν αποδοθεί οι τιμές στους μεγάλους ηγήτορες εκείνης της εθνεγερτήριας περιόδου. Προφανώς, κάποιες από τις αποφάσεις όλων αυτών, ηχούν παράξενα μέσα στο ασφαλές σημερινό περιβάλλον.

Το χρέος όλων μας, και συγκεκριμένα της Επιτροπής «Ελλάδα 2021», είναι να αναδειχθούν όλες οι απόψεις, όλες οι κριτικές, για τις δράσεις και τις αποφάσεις εκείνης της εποχής, γιατί, όπως έλεγε και ο Διονύσιος Σολωμός, «Εθνικό είναι το Αληθές».

Με πρόγραμμα και συνέπεια, από τον περασμένο Φεβρουάριο και για τους επόμενους 20 μήνες, τα social media και το site της Επιτροπής «Ελλάδα 2021», υπηρετούν αυτόν τον σκοπό. Με την έννοια αυτή, οι συζητήσεις που γίνονται, στο βαθμό που είναι νηφάλιες, πιστεύουμε ότι είναι εξαιρετικά γόνιμες.

Αλίμονο, αν 200 χρόνια μετά, δεν μπορούμε να συζητάμε με ψυχραιμία για την περίοδο της Επανάστασης. Αρκεί, ο στόχος να παραμένει ένας: να την τιμήσουμε, γιατί αυτή, σε μεγάλο βαθμό, προσδιόρισε αυτό που είμαστε σήμερα».

Χατζής: Όλα αυτά ειπώθηκαν σε πολύ διαφορετικό πλαίσιο

Ο ίδιος ο καθηγητής κ. Χατζής αναφέρει μετά από όλα αυτά στο Facebook: «Είπα να βγω από τα κοινωνικά δίκτυα για να εργαστώ απερίσπαστος για το βιβλίο μου αλλά το χθεσινό τουίτ της επιτροπής με επανέφερε απότομα στη ρηχή ελληνική δημόσια συζήτηση με τη γνωστή της παθογένεια και τον τυφλό φανατισμό. Στο τουίτ της επιτροπής γίνεται αναφορά σε άρθρο που έγραψα πριν 3,5 χρόνια, για άλλο θέμα και σε πολύ διαφορετικό πλαίσιο».

Απάντηση στον Τσίπρα που παραλλήλιζε την Ελληνική με την Κουβανική Επανάσταση

Επί της ουσίας το κείμενο στο οποίο αναφέρεται ο καθηγητής ήταν μια απάντηση τον Δεκέμβριο του 2016 στην αναφορά του τότε πρωθυπουργού Αλέξη Τσίπρα στην Επανάσταση του 1821 που την παραλλήλιζε με την Κουβανική επανάσταση. Για να έχουμε μια πλήρη εικόνα, το κείμενο στο οποίο αναφέρεται είναι το εξής:

Κύριε Πρωθυπουργέ, η Ελληνική Επανάσταση του 1821 ήταν μια Δημοκρατική και Φιλελεύθερη επανάσταση!

Κύριε Πρωθυπουργέ κατά τη διάρκεια της επικήδειας ομιλίας σας στην κηδεία του δικτάτορα Φιντέλ Κάστρο συγκρίνατε την ελληνική με την κουβανική επανάσταση. Με όλο τον σεβασμό προς το αξίωμά σας, αυτό είναι ένα απαράδεκτο ιστορικό και πολιτικό λάθος.
Θα αναφερθώ καταρχήν πολύ σύντομα στην παρουσία σας στην κηδεία ενός δικτάτορα, από τους μακροβιότερους της σύγχρονης ιστορίας. Ενός δικτάτορα που βαρύνεται με πλήθος εγκλημάτων κατά του λαού του. Θα πρέπει να ξέρετε ότι με όσα είπατε και κάνατε εκεί δεν αντιπροσωπεύετε ένα μεγάλο μέρος αυτού του λαού. Εννοώ τις Ελληνίδες και τους Έλληνες που αγαπούν τη δημοκρατία, που θεωρούν ιερά τα δικαιώματα και απεχθάνονται τους δικτάτορες και τα ολοκληρωτικά καθεστώτα κάθε είδους και που ένιωσαν αποτροπιασμό όταν είδαν τον πρωθυπουργό τους, πρωθυπουργό νόμιμα εκλεγμένο σε μια δημοκρατική χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, να εκθειάζει έναν φρικτό δικτάτορα.

Αλλά το θέμα μου είναι άλλο. Στην επικήδεια ομιλία σας συνδέσατε με τρόπο ανιστόρητο την ελληνική με την κουβανική επανάσταση. Ελπίζω ότι το λάθος οφείλεται στους λογογράφους σας. Που τόσες φορές σας έχουν εκθέσει.

Κύριε Πρωθυπουργέ, η ελληνική επανάσταση ήταν μια δημοκρατική και φιλελεύθερη επανάσταση.

Στις 15 Ιανουαρίου 1822, λίγους μήνες μετά την έναρξη των εχθροπραξιών, ψηφίστηκε από την Πρώτη Εθνοσυνέλευση στην Επίδαυρο η περίφημη «Διακήρυξις της Ανεξαρτησίας της Ελλάδος». Πρόκειται για ένα συγκλονιστικό κείμενο που διαπνέεται από τα δημοκρατικά και φιλελεύθερα ιδεώδη της αμερικανικής και της γαλλικής επανάστασης.

Γράφτηκε κυρίως από μία ομάδα τεσσάρων φιλελεύθερων διανοούμενων και πολιτικών. Από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο, τον σημαντικότερο φορέα των φιλελεύθερων ιδεών κατά τη διάρκεια της ελληνικής επανάστασης και πρώτο Έλληνα πρωθυπουργό, τον Αναστάσιο Πολυζωίδη, τον σημαντικότερο Έλληνα γνήσιο φιλελεύθερο διανοούμενο της περιόδου (και στενό συνεργάτη του Μαυροκορδάτου), τον ιδιόρρυθμο αλλά φιλελεύθερο Θεόδωρο Νέγρη και τον Vincenzo Gallina, έναν καρμπονάρο, φιλελεύθερο νομικό, «επαγγελματία» επαναστάτη, που βρέθηκε στην Ελλάδα την κατάλληλη στιγμή. Έχει επίσης διατυπωθεί και η (αρκετά βάσιμη) υπόθεση ότι ειδικά στη διακήρυξη έβαλε το χέρι του και ο Ιωάννης Καποδίστριας.

Ο 19χρονος Πολυζωίδης όμως ήταν αυτός που επηρέασε καταλυτικά το τελικό κείμενο. Δεν είναι τυχαίο ότι η Ελληνική Διακήρυξη θυμίζει τόσο πολύ την Αμερικανική της 4ης Ιουλίου 1776. Ο Πολυζωίδης γνώριζε πολύ καλά την Αμερικανική όπως αποδεικνύεται από τη μετάφρασή της που είχε ετοιμάσει και δημοσίευσε δύο χρόνια αργότερα (το 1824) στο Μεσολόγγι. Την συμπεριέλαβε σε έναν τόμο που περιείχε μεταξύ των άλλων αναλυτικές παρουσιάσεις των βρετανικών και αμερικανικών συνταγματικών θεσμών. Η έκδοση αυτή είχε σκοπό να επηρεάσει την κατάρτιση του τελικού ελληνικού συντάγματος – και πράγματι επηρέασε το τρίτο επαναστατικό σύνταγμα της Τροιζήνας, το πλέον φιλελεύθερο και δημοκρατικό σύνταγμα της εποχής του.

Δεν θα πρέπει όμως να ξεχάσουμε και τους υπόλοιπους νέους φιλελεύθερους εκσυγχρονιστές που θα αποτελέσουν τον κύκλο του 30χρονου Μαυροκορδάτου: ο Χριστόδουλος Κλωνάρης (33 ετών), ο Γεώργιος Πραΐδης (30), ο Γεώργιος Γλαράκης (32), ο Θεόκλητος Φαρμακίδης (37), ο Γεώργιος Ψύλλας (27) και βέβαια ο 33χρονος Σπυρίδων Τρικούπης (που θα παντρευτεί την αδελφή του Μαυροκορδάτου, Αικατερίνη, και θα αποκτήσουν μαζί 4 παιδιά, μεταξύ των οποίων και τον Χαρίλαο, τον σημαντικότερο Έλληνα εκσυγχρονιστή φιλελεύθερο πολιτικό του 19ου αιώνα).

Πώς αυτοί οι δυτικότροποι φιλελεύθεροι διανοούμενοι κατορθώνουν να ασκήσουν «δυσανάλογη επιρροή» και να εξασφαλίσουν ότι «το κυοφορούμενο κράτος θα ήταν εξοπλισμένο με τα χαρακτηριστικά του φιλελεύθερου συνταγματικού πολιτεύματος»; (όπως χαρακτηριστικά γράφει το 2002 ο Richard Clogg, Καθηγητής της Σύγχρονης Ελληνικής Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης). Σύμφωνα με τους συναδέλφους Φιλήμωνα Παιονίδη (ΑΠΘ) και Ελπίδα Βόγλη (ΔΠΘ): «Η δραστηριοποίησή τους στον ελληνικό χώρο συνέβαλε στη μετατροπή του ελληνικού Αγώνα από περιφερειακό ζήτημα, το οποίο αφορούσε σχεδόν αποκλειστικά τον σουλτάνο, σε ευρωπαϊκό επαναστατικό κίνημα οργανωμένο στη βάση των δικαιωμάτων των εθνών για αυτονομία και ελευθερία.» (2011)

Έχουν γραφεί πάρα πολλά για το θέμα. Αν θέλετε να εμβαθύνετε περισσότερο θα πρέπει να ξεκινήσετε απαραιτήτως από το πολύτιμο βιβλίο του Νικηφόρου Διαμαντούρου «Οι Απαρχές της Συγκρότησης Σύγχρονου Κράτους στην Ελλάδα, 1821-1828» (ΜΙΕΤ, 2006) που βασίζεται βέβαια στην περίφημη διδακτορική διατριβή του στο Πανεπιστήμιο Columbia (1972). Ο Διαμαντούρος δίνει μια ενδιαφέρουσα απάντηση. Τα κατάφεραν γιατί ακολούθησαν «ταυτόχρονα μια πολιτική στραμμένη προς την ενίσχυση της θέσης τους μέσω της εκμετάλλευσης του εγχώριου συστήματος πελατειακών σχέσεων και συμμαχιών, και μια άλλη που πρόσβλεπε στην Ευρώπη, στην οποία ήθελαν να ανήκει η Ελλάδα και από την οποία ήξεραν ότι εξαρτιόταν η τελική ευόδωση των προσπαθειών τους.» Αυτό βέβαια ήταν το πολιτικό σχέδιο του δαιμόνιου Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου.

Οι φιλελεύθεροι εκσυγχρονιστές κατορθώνουν να επικρατήσουν πλήρως σε θεσμικό επίπεδο. Τα τρία Συντάγματα που ψηφίστηκαν στη διάρκεια της Επανάστασης διαπνέονταν από αυτά τα ιδεώδη. Το τρίτο εξ αυτών, το «Πολιτικόν Σύνταγμα της Ελλάδος» που ψηφίζεται στην Τροιζήνα την πρωτομαγιά του 1827 «υπερέβαινε όλα τα ευρωπαϊκά Συντάγματα της εποχής του ως προς την εφαρμογή των δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεωδών» σύμφωνα με τον κορυφαίο Έλληνα συνταγματολόγο Αριστόβουλο Μάνεση. Ο Μάνεσης, σας θυμίζω κ. Πρωθυπουργέ, ήταν αριστερός.

Πολιτικά όμως θα αποτύχουν, τουλάχιστον προσωρινά. Όπως γράφει ο συνάδελφος στο Τμήμα Οικονομικής Επιστήμης του Πανεπιστημίου Αθηνών, Κώστας Κωστής, στο συναρπαστικό πρόσφατο βιβλίο του («Τα κακομαθημένα παιδιά της ιστορίας», β εκδ. 2015): «[σ]την πραγματικότητα βεβαίως, ο φιλελευθερισμός ελάχιστο νόημα είχε για την πολιτική πραγματικότητα στην οποία ζούσαν οι Έλληνες στα χρόνια του Αγώνα. Απευθυνόταν κυρίως στους Δυτικοευρωπαίους, ενώ μέσα στη χώρα εξέφραζε απλώς την πολυδιάσπαση της κεντρικής εξουσίας και την αδυναμία να συγκροτηθεί μια ισχυρή κεντρική διοίκηση.»

Ο Ιωάννης Καποδίστριας θα πει το ίδιο κάπως πιο γλαφυρά: τα πρώτα δημοκρατικά και φιλελεύθερα συντάγματα αποτελούν γι’ αυτόν «ξυράφι στα χέρια μικρού παιδιού». Ο Καποδίστριας φτάνει τον Ιανουάριο του 1828 στην Αίγινα ενώ έχει αποδεχτεί ήδη από τον Αύγουστο του 1827 τη θέση του Κυβερνήτη. Καθώς λοιπόν θεωρεί ιδιαίτερα επικίνδυνο ξυράφι το Σύνταγμα της Τροιζήνας, το αναστέλλει και κηρύσσει ουσιαστικά δικτατορία καθώς συγκεντρώνει όλη την εξουσία στα χέρια του. Αυτό είναι το τέλος της Πρώτης Ελληνικής Δημοκρατίας.

Όμως οι δημοκρατικοί και φιλελεύθεροι Έλληνες δεν το έβαλαν κάτω. Συνέχισαν να αγωνίζονται για δημοκρατία και δικαιώματα. Ούτε η εκσυγχρονιστική δικτατορία Καποδίστρια, ούτε οι Βαυαροί, ούτε οι ξένες δυνάμεις μπόρεσαν να τους αναγκάσουν να ανεχθούν ένα αυταρχικό καθεστώς. Με αγώνες και αίμα κατόρθωσαν το 1844 να κάνουν την Ελλάδα το πρώτο κράτος στον κόσμο που καθιερώνει την καθολική ψηφοφορία των ανδρών και το 1864 μία από τις πρώτες φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες της Ευρώπης.
Όπως καταλαβαίνετε κ. Πρωθυπουργέ, η ελληνική επανάσταση είχε πολύ διαφορετική ιδεολογία, πολύ διαφορετικούς στόχους και κυρίως πολύ διαφορετική πολιτική και θεσμική εξέλιξη από την κουβανική. Δεν οδήγησε σε μια δικτατορία 6 δεκαετιών.

Για τη συνταγματική ιστορία της περιόδου (και όχι μόνο) δεν υπάρχει τίποτα καλύτερο να διαβάσετε από το μνημειώδες έργο του Νίκου Αλιβιζάτου «Το Σύνταγμα και οι Εχθροί του» (2011).

Θα μου επιτρέψετε να σας προτείνω να διαβάσετε το τόσο σημαντικό για τη ιστορία μας κείμενο, τη Διακήρυξη της Ανεξαρτησίας, που δυστυχώς δεν είναι τόσο διαδεδομένο όσο θα έπρεπε – και θα περίμενε κανείς. Θα το βρείτε αποσπασματικά και με πολλά λάθη στο διαδίκτυο. Αποφάσισα να την αναρτήσω εδώ, προσπάθησα να το διορθώσω όπου μπορούσα, έχοντας μπροστά μου μια φωτοτυπική αναπαραγωγή της πρώτης έκδοσης του κειμένου (που υπάρχει στην ιστοσελίδα της Βουλής των Ελλήνων). Υπογράμμισα τις σημαντικότερες, για μένα, φράσεις. Είναι οι φράσεις με τις οποίες οι Έλληνες επαναστάτες δηλώνουν σαφώς την υιοθέτηση των δημοκρατικών και φιλελεύθερων ιδεών, τη θέλησή τους να ανήκουν στον Δυτικό πολιτισμό και τη διάθεσή τους να θεμελιώσουν ένα Κράτος Δικαίου. Είναι επιπλέον οι φράσεις με άμεσες αναφορές στον Ευρωπαϊκό Διαφωτισμό, στις θεωρίες κοινωνικού συμβολαίου και φυσικών δικαιωμάτων.

Θα το βρείτε εδώ: http://www.self-ownership.org/ 2014/03/blog-post.html

Διαβάστε το οπωσδήποτε! Στο τέλος του κειμένου έχω ανεβάσει και την πρώτη έκδοση του κειμένου της Διακήρυξης αλλά και του Συντάγματος της Επιδαύρου (“Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος”). Μπορείτε να το κατεβάσετε σε PDF.