Ήταν 20 Φεβρουαρίου 1968, όταν ο Άγιος Ευστράτιος καταστράφηκε σχεδόν ολοσχερώς. Ένας σεισμός μεγέθους 7,1 βαθμών της κλίμακας Ρίχτερ ισοπέδωσε όλα τα σπίτια του νησιού ενώ όσα έμειναν όρθια τα γκρέμισε η Χούντα.
Ο απολογισμός ήταν τραγικός: 20 άνθρωποι έχασαν τη ζωή τους, 18 τραυματίστηκαν, 220 οικογένειες του νησιού έμειναν άστεγες ενώ 5.000 αιγοπρόβατα και 400 βοοειδή πέθαναν.
Σπίτια, σχολεία, εκκλησίες και καταστήματα κατέρρευσαν σαν χάρτινοι πύργοι και ο οικισμός καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά. Εκείνη την ημέρα όμως δεν χάθηκαν μόνο οι περιουσίες των κατοίκων αλλά και οι παραδόσεις του νησιού καθώς και μέρος της Ιστορίας του, μεταξύ άλλων και ως τόπος εξορίας.
Η ολική καταστροφή: «Ήταν σαν βρυκολακιασμένο χωριό»
«Φύγαμε από τα σπίτια, δεν πήραμε τίποτα. Ήταν 98% τα σπίτια ήταν ρημαγμένα. Και ποιος τολμούσε να πάει στο ερείπιο; Είχαμε πάθει τέτοια ψυχική συμφορά που ήταν σαν βρυκολακιασμένο το χωριό», θυμάται κάτοικος του νησιού.
Ο παραδοσιακός οικισμός του νησιού, που βρισκόταν στην πλαγιά του λόφου πάνω από το λιμάνι, υπέστη τεράστιες ζημιές. Τα πέτρινα διώροφα και τριώροφα σπίτια, με τον νότιο προσανατολισμό και την εξαιρετική αρχιτεκτονική τους, κατεδαφίστηκαν σχεδόν ολοκληρωτικά.
Ακόμη όμως και τα λιγοστά σπίτια που θα μπορούσαν να επισκευαστούν, κατεδαφίστηκαν από τη Χούντα. Σύμφωνα με μαρτυρίες, σε σχετικό βίντεο του Χρήστου Στεφάνου, σχεδόν όλα όσα σπίτια «επιβίωσαν» του σεισμού, κρίθηκαν κατεδαφιστέα από τη Χούντα, που απείλησε τους κατοίκους που ήθελαν να τα επισκευάσουν, να μην διαμαρτυρηθούν:
«Δεν έπεσαν όλα τα σπίτια. Ήρθαν αυτοί εδώ. Αυτοί μας τα χαλάσανε. Είχε σπίτια που δεν είχανε πάθει τίποτα. Και δεν έπρεπε να βάλει για όλα μπρος να τα κατεβάσει και δεν αφήσανε κανένα σπίτι. Έπεσε η μπουλντόζα. Ήταν άλλα πράγματα τότες. Ήταν η Χούντα. Δεν μπορούσες παιδάκι μου να μιλήσεις. Ερχόταν η επιτροπή και έβλεπαν αν το σπίτι σου είναι κατάλληλο ή ακατάλληλο. Το δικό μου το σπίτι έγραφε κατεδάφιση» (…) «Η σκέπα ήταν το μόνο που ήταν χαλασμένο, το μόνο που ‘θελε να το φτιάξω άμα το άφηνε. Δεν υπήρχε πρόβλημα. Το σπίτι μου δεν είχε τίποτα». (…) «Ήρθαν εδώ, “δεν θα τα φτιάξετε τα σπίτια. Όσοι φωνάξουν σπίτι δεν θα πάρουν. Όσοι ξαναμιλήσουν άλλος θα πάει στη Θεσσαλονίκη, άλλος” δεν ξέρω τι. Τώρα εμείς φτωχοί άνθρωποι, Παναγία μου, παρθένα!» (…) «Μας είχαν φοβίσει και μας είχαν απειλήσει. Και δεν μπορούσαμε παιδάκι μου να μιλήσουμε. Σου λέει “άμα δεν το κατεβάσεις θα σε βάλω να το κατεβάσεις εσύ.»
Άλλη κάτοικος του νησιού θυμάται:
«Ήρθε ο Στρατός, ο Διοικητής και δεν άφηνε, η Χούντα, να πάμε στα σπίτια. Να είσαι 25 μέτρα, να στέκεσαι από το σπίτι, “βρε να πάρουμε το στρώμα να κοιμηθούμε”, “όχι δεν θα πάτε πουθενά”. Δεν είχαν οι δικοί μας εντολή να μας κατεδαφίσουνε τα σπίτια. Εμάς αν μας αφήνανε τα σπίτια, θε να συνέρθουμε, ο ένας με τον άλλον. Γιατί ήταν όλα σπίτια καινούρια, όλα πετρόκτιστα. (…) Μα γιατί μας τα γκρεμίζετε; “Στη Θεσσαλονίκη θα σας πάμε. Δεν έχεις δικαίωμα να μιλήσεις. Τα σπίτια τα ανέλαβε το κράτος. Δεν έχετε δικαίωμα να διακριθείτε ξανά με αυτά τα σπίτια”».
Η κακή ανοικοδόμηση της Χούντας
Η Στρατιωτική Δικτατορία προχώρησε γρήγορα στην κατασκευή ενός νέου οικισμού, αλλά η αρχιτεκτονική του δεν είχε καμία σχέση με τον παραδοσιακό χαρακτήρα του νησιού. Στον κάμπο, κάτω από τον παλιό οικισμό χτίστηκαν μονότονα, πανομοιότυπα τσιμεντένιοι κυβικά κτίσματα, χωρίς στέγες, με φθηνά υλικά, σε μια ανοικοδόμηση πρωτοφανούς έλλειψης φαντασίας.
Ο Άγιος Ευστράτιος άλλαξε ριζικά μορφή, χάνοντας μεγάλο μέρος της ιστορικής του ταυτότητας. Σύμφωνα με κάτοικο του νησιού στο βίντεο, δεν χάθηκαν μόνο οι περιουσίες τους αλλά και οι παραδόσεις του νησιού:
«Χάθηκε αυτή η παράδοση. Χάθηκε αυτή η ιστορία. Χάθηκε αυτό το αλισβερίσι που είχε ο άνθρωπος με τον άνθρωπο. Αυτά τα πράγματα χαθήκανε. Κάθε ένας πήγε στο σπίτι του, απομονώθηκε στο σπίτι του και τελείωσε. Χάθηκε η ιστορία μας. Καταργήσαμε όλα τα έθιμα. Τα πανηγύρια, πάνω στην Αγία Ειρήνη, γκρεμιστήκαν όλα τα ξωκλήσια, οι λειτουργίες τους. Έχασε ο κόσμος τον αέρα που είχε, την παράδοση που είχε ο Άη Στράτης».
Το σωζόμενο μέρος του παλαιού οικισμού και οι προσπάθειες ανάδειξης
Πάντως σήμερα, έχουν διασωθεί περίπου 20 σπίτια που ακόμη στολίζουν το νησί, όπως και το ιστορικό κτίριο της Μαρασλείου Σχολής, το οποίο είχε λειτουργήσει ως σχολείο από το 1912 μέχρι τη στιγμή της καταστροφής.
Επίσης, μετά από δεκαετίες εγκατάλειψης, γίνονται σημαντικές προσπάθειες για τη διάσωση και ανάδειξη του παλιού οικισμού. Ξεκίνησαν εργασίες απομάκρυνσης των μπάζων και των υλικών που κατέκλυσαν τον χώρο μετά τον σεισμό, ενώ προγραμματίζεται η αποκατάσταση των κοινόχρηστων χώρων. Ο παραδοσιακός οικισμός, που έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικός με Προεδρικό Διάταγμα του 2005, περιλαμβάνει πολλά εγκαταλελειμμένα κτίρια και σοκάκια που αξίζουν προστασίας και αναστήλωσης.
Ο Άγιος Ευστράτιος ξαναχτίστηκε, αλλά η πληγή του σεισμού δεν έκλεισε ποτέ εντελώς. Η ιστορική μνήμη της καταστροφής και οι συνέπειές της στην οικονομία και την κοινωνία παραμένουν ζωντανά.
