Πόσες φορές έχετε αναρωτηθεί τι τρώνε οι αστροναύτες; Σκέφτεστε εάν οι τροφές λόγω της έλλειψης βαρύτητας αιωρούνται και εάν τα φαγητά είναι διαφορετικά από όσα καταναλώνουμε όσοι είμαστε στη Γη; Πόσες θερμίδες χρειάζεται ένας άνθρωπος που βρίσκεται σε κάποιο διαστημόπλοιο; Πρέπει να ακολουθεί κάποια ειδική δίαιτα;
Στις ερωτήσεις που έχουν περάσει από το μυαλό μας όταν μαθαίνουμε για κάποια αποστολή στο Διάστημα ή όταν βλέπουμε κάποια ταινία απαντά η 26χρονη Ελληνίδα διατροφολόγος αναλογικών αστροναυτών Χριστίνα Αριάδνη Βαλαγκούτη.
Μιλώντας στο Newsbeast εξηγεί πως οι αστροναύτες στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό πίνουν νερό που έχει ανακυκλωθεί από ιδρώτα και ούρα ενώ σημειώνει ότι απαγορεύονται τα ψίχουλα καθώς μπορεί ακόμη και να σκοτώσουν.
«Δεν είναι εύκολο να φτιάξεις καν ένα σάντουιτς στο Διάστημα, χωρίς τη βαρύτητα, γιατί η πρώτη φέτα δε θα μείνει στον πάγκο» μας λέει για όσους αστροναύτες συμμετέχουν σε αποστολές και μας εξηγεί τη διαφορά τους από τους «αναλογικούς».
Μεγάλωσε στο Γαλάτσι, σπούδασε στο Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας και Διατροφής και στο Wageningen University and Research της Ολλανδίας ενώ έκανε μεταπτυχιακό πάνω στη Μοριακή Διατροφή και Τοξικολογία. Έκανε πρακτική στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος, στην ομάδα Space Medicine, και τον Απρίλιο του 2022 το Space Generation Advisory Council την τίμησε με το European Space Leader Award.
Η Χριστίνα Αριάδνη Βαλαγκούτη που είναι μόλις 26 ετών ζει στο Wageningen της Ολλανδίας και εργάζεται για τη διασφάλιση ποιότητας σε μια αλυσίδα Q-Commerce, ενώ παράλληλα συνεργάζεται σαν Analog Astronaut Nutrition Expert με το Interstellar Performance Labs, μια εταιρεία με έδρα στις ΗΠΑ που εκπαιδεύει αναλογικούς αστροναύτες, και σαν Food Safety και Regulations Specialist με μια συμβουλευτική εταιρεία με έδρα στη Γερμανία.
– Τι σημαίνει να είσαι διατροφολόγος αναλογικών αστροναυτών; Ποιες είναι οι διαφορές από το να είσαι διατροφολόγος απλών ατόμων;
Οι διατροφικές μας ανάγκες επηρεάζονται αρκετά από το περιβάλλον μας – σκεφτείτε για παράδειγμα πως σε εποχές/περιοχές με λιγότερη ηλιοφάνεια οι άνθρωποι παίρνουν συμπληρώματα βιταμίνης D, την οποία παράγουμε με την έκθεση στον ήλιο. Επηρεάζονται και από τις δραστηριότητές μας – σκεφτείτε έναν επαγγελματία αθλητή, σε σύγκριση με κάποιον που τρέχει για χόμπι.
Οι αστροναύτες, και οι αναλογικοί και εκείνοι που ταξιδεύουν στο Διάστημα, είναι μια πολύ ειδική κατηγορία ατόμων η οποία καλείται να αντιμετωπίσει ένα περιβάλλον που επηρεάζει το ανθρώπινο σώμα με έναν μοναδικό τρόπο, και εκτελεί δραστηριότητες πολύ διαφορετικές από τις συνηθισμένες δραστηριότητες που μπορεί να κάνει κάποιος στην Γη. Αυτές οι συνθήκες δημιουργούν ανάγκες για τις οποίες οι απλοί άνθρωποι δεν χρειάζεται να ανησυχούν. Η άλλη παράμετρος είναι ότι οι αστροναύτες δεν έχουν πρόσβαση στα ίδια τρόφιμα που έχει ο απλός κόσμος, επομένως ένας διατροφολόγος αστροναυτών πρέπει να καλύψει διαφορετικές ανάγκες με διαφορετικά τρόφιμα.
– Πώς προέκυψε; Ήταν για εσένα όνειρο ζωής;
Ήξερα ότι πάντα ήθελα να κάνω κάτι σχετικό με βιολογία, ακόμα και ιατρική, αλλά η διαιτολογία με διάλεξε εκείνη ουσιαστικά, μέσω των Πανελληνίων. Δεν είχα ιδέα τι να περιμένω από το Χαροκόπειο, αλλά όταν παρακολούθησα λίγο είδα ότι η λίστα μαθημάτων μου ταίριαζε πάρα πολύ. Αυτό που δεν μου ταίριαζε πολύ ήταν το «μετά». Θεώρησα ότι θα με ικανοποιούσε το εργαστήριο, και γι’ αυτό ακολούθησα μεταπτυχιακό στην Μοριακή Βιολογία στην Ολλανδία, και ενώ είχε ενδιαφέρον, υπήρχε μια «μοναξιά».
Η διατροφή των αστροναυτών ταίριαξε τέλεια γιατί μου προσέφερε αυτό που έψαχνα: την αλληλεπίδραση με άλλες ειδικότητες, αλλά και το στοιχείο της δημιουργικότητας προκειμένου να ξεπεραστούν μοναδικές δυσκολίες. Συνειδητοποίησα ότι θέλω να το ακολουθήσω κατά την διάρκεια ενός από εκείνα τα καταστροφικά καλοκαίρια με τις φωτιές, όταν κατάλαβα ότι δεν υπάρχει κάποιο πλάνο ώστε οι πληγέντες να έχουν τουλάχιστον καλό, «ανθρώπινο» φαγητό.
Επεκτείνοντας, βρήκα το φαγητό για ανθρώπους που βρίσκονται σε ακραίες συνθήκες πολύ ενδιαφέρον, και μια υποκατηγορία αυτής της ομάδας είναι και οι αστροναύτες. Η διατροφή για αστροναύτες είναι ουσιαστικά μόνο ένα μικρό κομμάτι όσων θεμάτων περί διατροφής μου κινούν το ενδιαφέρον.
– Πώς είναι το φαγητό των αναλογικών αστροναυτών;
Το φαγητό των αναλογικών αστροναυτών είναι πολύ παρόμοιο με το φαγητό των αστροναυτών που ταξιδεύουν στο Διάστημα. Εκεί δεν υπάρχουν ψυγεία ή καταψύκτες, οπότε το φαγητό είναι τελείως αποστειρωμένο και αφυδατωμένο, με αρκετά συντηρητικά για να κρατήσει πολύ καιρό. Μια άλλη παράμετρος είναι η έλλειψη χρόνου και εγκαταστάσεων λόγω της φύσης της αποστολής, οπότε το φαγητό πρέπει να είναι πρακτικό, εύκολο να ετοιμαστεί και να φαγωθεί. Δεν είναι εύκολο να φτιάξεις καν ένα σάντουιτς στο Διάστημα, χωρίς τη βαρύτητα, γιατί η πρώτη φέτα δεν θα μείνει στον πάγκο
Μια τρίτη παράμετρος είναι ο χώρος, ο οποίος δεν είναι πολύς, οπότε το φαγητό πρέπει να έχει όσο το δυνατόν περισσότερες θερμίδες σε όσο το δυνατόν λιγότερο όγκο – ξεχνάμε λοιπόν τα περισσότερα φρέσκα προϊόντα και περνάμε σε αποξηραμένα φρούτα και λαχανικά.
Ενώ στις αποστολές των Οργανισμών Διαστήματος στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό το φαγητό έχει παραχθεί και συσκευαστεί ειδικά για την αποστολή, στις αναλογικές αποστολές το φαγητό μπορεί απλά να διατεθεί από μια εταιρεία που φτιάχνει φαγητό π.χ. για κάμπινγκ ή για μια εξόρμηση στο βουνό.
– Υπάρχουν τροφές που απαγορεύονται ή τροφές που προτιμούνται και γιατί;
Αποφεύγονται οι τροφές που μυρίζουν πολύ έντονα, π.χ. τα ψάρια, και τροφές με πολύ υψηλή περιεκτικότητα σε διαιτητικές ίνες (φυτικές ίνες), γιατί δημιουργούν αέρια. Απαγορεύονται τα ψίχουλα, όταν αιωρούνται αποτελούν κίνδυνο: μπορεί να μπουν σε κάποιον αεραγωγό του ανθρώπινου σώματος και να προκαλέσουν αποφρακτικό θάνατο. Τα φαγητά που προτιμούνται είναι κυρίως αυτά που «βολεύουν» αλλά υπάρχουν και φορές που γίνεται συνεργασία με κάποιον σεφ για να φτιάξει ένα ειδικό φαγητό που ταιριάζει στα γούστα συγκεκριμένου αστροναύτη (σπανίως στις αναλογικές αποστολές, είναι πιο συχνό στις αποστολές στο Διάστημα, των Οργανισμών Διαστήματος).
– Η διαδικασία του «μαγειρέματος» τι διαφορές έχει με τη διαδικασία που ακολουθούμε στο σπίτι μας;
Το κοντινότερο σε μαγείρεμα είναι η προσθήκη νερού σε κάτι αφυδατωμένο (τύπου στιγμιαία νούντλς), και η επάλειψη κάποιας σως σε μια αραβική πίτα. Θα θέλαμε πολύ να εισάγουμε το μαγείρεμα, γιατί πιστεύουμε ότι θα έχει θετική επίδραση στην ψυχολογία των αστροναυτών το να παίρνουν λίγο χρόνο να προετοιμάσουν κάτι, ειδικά αν καταφέρουμε να έχουμε κάτι σαν θερμοκήπιο με φρέσκα λαχανικά, αλλά προς το παρόν υπάρχουν πολλά άλυτα προβλήματα με κάτι τέτοιο.
– Υπάρχει θερμιδικός έλεγχος και περιορισμός των τροφών που καταναλώνουν οι αναλογικοί αστροναύτες; Πόσες θερμίδες χρειάζονται;
Ο στόχος είναι συνήθως 2.700-3.700 θερμίδες τη μέρα, γιατί έχουν πολύ απαιτητικό πρόγραμμα. Το πρόβλημα δεν έχει να κάνει με την υπερκατανάλωση αλλά με τον υποσιτισμό.
Το φαγητό δεν είναι ορεκτικό, οι αστροναύτες είναι συνεχώς απασχολημένοι, επομένως δεν έχουν όρεξη να φάνε και συνεχώς χάνουν κιλά. Αυτό που προσπαθούμε κυρίως να μην συμβεί είναι να καταναλωθούν τα σχετικά πιο νόστιμα προϊόντα τις πρώτες μέρες της αποστολής και μετά, όσο αυξάνει η κούραση και πέφτει το ηθικό, οι αστροναύτες να μείνουν μόνο με εκείνα τα φαγητά που τους άρεσαν το λιγότερο.
– Τι τρώνε δηλαδή οι αστροναύτες; Υπάρχει συγκεκριμένο μενού;
Το πρόγραμμα των αστροναυτών καθορίζεται κυρίως από το κέντρο ελέγχου στη Γη, με πολλή ακρίβεια και ξεκάθαρους στόχους. Κυρίως αποτελείται από εκτέλεση πειραμάτων, πραγματοποίηση επισκευών και διαδικασιών συντήρησης, και κάποια press conferences και συνεδρίες με γιατρό/ψυχολόγο.
Γίνονται προσπάθειες η ώρα του φαγητού να συμπίπτει για όλα τα μέλη του πληρώματος ώστε να φάνε μαζί, αλλά δεν ταιριάζει πάντα. Μερικές φορές οι αστροναύτες εκτελούν αποστολές εκτός του σκάφους, με την ειδική στολή, και τότε δεν μπορούν να καταναλώσουν τίποτα. Οι αποστολές αυτές διαρκούν πολλές ώρες και είναι αρκετά απαιτητικές, και από θέμα συγκέντρωσης αλλά και σωματικά, οπότε οι αστροναύτες πρέπει να έχουν φάει καλά προηγουμένως.
Το φαγητό που τρώνε έχει διαλεχθεί σε συνεννόηση με διαιτολόγο, από 16 συγκεκριμένα μενού. Οι αστροναύτες δοκιμάζουν το φαγητό πριν την αποστολή και ουσιαστικά διαπραγματεύονται τι τους άρεσε και τι όχι, και ο διαιτολόγος κάνει προσπάθειες να το προσαρμόσει. Μια πρωτοβουλία του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος είναι να επικοινωνεί με σεφ ώστε να καταφέρουν την τροποποίηση ενός αγαπημένου φαγητού του αστροναύτη σε κάτι κατάλληλο για κατανάλωση μέσα στον Διαστημικό Σταθμό.
– Πώς είναι η γεύση αυτών των φαγητών ή ακόμη και η υφή τους; Έχει διαφορά από αυτά που τρώμε εμείς;
Οι αστροναύτες έχουν προβλήματα με την αντίληψη της γεύσης – λόγω της έλλειψης βαρύτητας, το αίμα μαζεύεται στο κεφάλι και προκαλεί ένα πρήξιμο. Είναι παρόμοιο με το να είναι κανείς «μπουκωμένος» λόγω κρυολογήματος – το επιπλέον υγρό πιέζει διόδους των αισθήσεων της γεύσης και της όσφρησης. Οπότε τα φαγητά που προτιμούνται θα μας φαίνονται πολύ πικάντικα αν τα τρώγαμε στη Γη.
Κάποια φαγητά είναι ίδια ακριβώς με αυτά που τρώμε εμείς: δημητριακά, μπισκότα, ξηροί καρποί, αποξηραμένα φρούτα. Τα περισσότερα από τα υπόλοιπα είναι είτε πολτοποιημένα σαν σως, είτε αποξηραμένα και χρειάζεται να προστεθεί νερό.
– Ποιες οι διαφορές του διατροφικού προγράμματος των αναλογικών αστροναυτών με των αστροναυτών του Διαστήματος αλλά και ποια τα κοινά;
Οι αναλογικοί αστροναύτες έχουν λιγότερες προκλήσεις σχετικά με την διατήρηση της όρεξης, μια και δεν βιώνουν τη ναυτία που συνοδεύει η παραμονή σε μηδενική βαρύτητα. Παρόλα αυτά, έχουν μεγαλύτερες ανάγκες σε θερμίδες, γιατί συνεχίζουν να δουλεύουν ενάντια στη βαρύτητα σε κάθε τους κίνηση, ενώ οι αστροναύτες στο Διάστημα δεν επηρεάζονται από τη βαρύτητα και συνεπώς καταναλώνουν λιγότερες θερμίδες.
Και οι δύο κατηγορίες βιώνουν τις αρνητικές επιδράσεις της απομόνωσης, της διατάραξης του κύκλου νύχτας/μέρας, του άγχους και του νοητικού φορτίου, της χρονικής πίεσης – παράγοντες που επηρεάζουν ορμόνες με σημαντικό ρόλο στον μεταβολισμό και την όρεξη.
Οι αποστολές στον Διεθνή Διαστημικό Σταθμό είναι περίπου 6 μήνες, αλλά οι αναλογικές αποστολές μπορεί να διαρκέσουν από 2 εβδομάδες εώς και, βασικά όσο πάει ο προϋπολογισμός (το Mars500 ήταν 18 μήνες). Και για δύο κατηγορίες εστιάζουμε περισσότερο σε μια καλή προετοιμασία και μια καλή αποθεραπεία, η αποστολή αυτή καθεαυτή συνήθως απλά «κυλάει».
– Εκτός από τις τροφές υπάρχουν και ροφήματα τα οποία καταναλώνουν οι αναλογικοί αστροναύτες αλλά και οι αστροναύτες γενικότερα; Υπάρχει συγκεκριμένη ποσότητα υγρών που πρέπει να καταναλώνουν;
Οι αστροναύτες στον διεθνή διαστημικό σταθμό πίνουν νερό που έχει ανακυκλωθεί από ιδρώτα και ούρα. Ακούγεται αηδιαστικό αλλά η ποιότητα είναι πάρα πολύ καλή, ίσως και καλύτερη από το νερό που πίνουμε εμείς. Η ανακύκλωση γίνεται με τη χρήση χημικών, αλλά η απόδοση δεν είναι της τάξης του 100%, οπότε εξαρτώνται ακόμα από την μεταφορά κάποιων ποσοτήτων νερού από τη Γη. Γενικά είναι κάτι που χρησιμοποιείται με φειδώ σε άλλες διαδικασίες (π.χ. για να κάνει κάποιος ντους απλά χρησιμοποιεί κάτι σαν υγρά μαντηλάκια), αλλά οι ανάγκες σε πρόσληψη (2,5-3,5 λίτρα τη μέρα για κάθε μέλος του πληρώματος) καλύπτονται.
Οι αναλογικές αποστολές συνήθως έχουν περισσότερους περιορισμούς από θέμα προϋπολογισμού, οπότε μπορεί η τεχνολογία ανακύκλωσης να μην είναι διαθέσιμη. Παρ’ όλα αυτά, το νερό εξακολουθεί να χρησιμοποιείται με φειδώ, όπως θα γινόταν σε μια αποστολή στο Διάστημα με περιορισμένη παροχή νερού.
Οι αστροναύτες μπορούν επίσης να πιουν καφέ, αν και, από την πλευρά ενός επιστήμονα που μελετάει την διατροφή και τον μεταβολισμό, η καφεΐνη μπορεί να «χαλάσει» κάποιες μετρήσεις. Εκεί είμαστε πρόθυμοι να συμβιβαστούμε, αλλά το αλκοόλ είναι αυστηρά απαγορευμένο σε αποστολές – υπήρξαν περιπτώσεις που αμερικανοί αστροναύτες κοινώνησαν κατά τη διάρκεια της πτήσης ή ρώσοι κοσμοναύτες που πέταξαν μαζί με μερικά μπουκάλια βότκα, αλλά ήταν πριν αρκετό καιρό.
– Χρειάζονται και σκευάσματα βιταμινούχα ή παίρνουν όλα τα απαραίτητα από το φαγητό;
Η διαθέσιμη τροφή τους καλύπτει σχετικά καλά, η μόνη ανεπάρκεια είναι σε βιταμίνη D, μια και η έκθεση στο ηλιακό φως είναι αδύνατη – σε τέτοιο υψόμετρο, η ατμόσφαιρα δεν προστατεύει από την UV ακτινοβολία. Κάτι ακόμα που λείπει από το φαγητό είναι τα προβιοτικά, οι χρήσιμοι μικροοργανισμοί που ζουν στο έντερό μας και τους παίρνουμε από τη διατροφή πολύ συχνά.
Ένας στους 3 αστροναύτες έχει εντερικά προβλήματα, και γίνονται προσπάθειες για να καθοριστεί το ιδανικό κοκτέιλ προβιοτικών για τον κάθε αστροναύτη – μια προσωποποιημένη προσέγγιση.
– Ποιες δυσκολίες συνάντησες στο να γίνεις διατροφολόγος αναλογικών αστροναυτών
Όταν είπα στη σύμβουλο σπουδών μου ότι θέλω να ασχοληθώ με την διατροφή αστροναυτών, μου είπε ότι δεν το είχε ξανακούσει ποτέ, παρόλο που το τμήμα λειτουργεί περίπου 50 χρόνια, δέχεται 600-700 φοιτητές το χρόνο, και έχει ισχυρά δίκτυα με αντίστοιχα τμήματα άλλων πανεπιστημίων. Ακόμα και κατά την διάρκεια της πρακτικής μου στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Διαστήματος, υπεύθυνη για εμένα ήταν η επικεφαλής της Countermeasure Exercise Team, όχι κάποιος με εκπαίδευση διαιτολόγου.
Δυσκολεύτηκα επίσης να βρω κάποιον από το πανεπιστήμιο πρόθυμο να ελέγξει την επιστημονική βάση της αναφοράς μου, αλλά ευτυχώς βρέθηκε ένας τολμηρός συνάδελφος ο οποίος έμεινε και πολύ ευχαριστημένος. Εκ τότε έχουν υπάρξει μερικοί συνάδελφοι διαιτολόγοι που ενδιαφέρονται για το ίδιο θέμα, και με εκείνους έχουμε σχηματίσει μια μικρή κοινότητα για την οποία είμαι πολύ ευγνώμων – στηρίζουμε ο ένας τον άλλον, μοιραζόμαστε νέα, ευκαιρίες, και ιδέες. Γενικά, ένα πανεπιστημιακό πρόγραμμα διαιτολογίας δεν προσφέρει εις βάθος κατανόηση των αλλαγών που συμβαίνουν στο σώμα μας στο Διάστημα, αφού δεν συγκαταλέγονται στο πρόγραμμα σπουδών. Ωστόσο, οι αλλαγές αυτές είναι σχετικά καλά καταγεγραμμένες, και κάποιος με γνώσεις παθοφυσιολογίας και βιοχημείας πανεπιστημίου μπορεί να βγάλει άκρη από την υπάρχουσα βιβλιογραφία.
Παρόλα αυτά, έχοντας υπάρξει μετέπειτα αρκετά τυχερή ώστε να παρακολουθήσω το σεμινάριο για γιατρούς αστροναυτών του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος, αναγνωρίζω ότι η οργανωμένη παρουσίαση των γνώσεων και η αλληλεπίδραση με ειδικούς είναι ένας τρόπος εκμάθησης με τεράστιο δυναμικό. Όσο η επιστήμη και οι έρευνες προχωρούν, οι γνώσεις μας θα αυξάνονται, οπότε, αν υπάρχει ζήτηση, γιατί όχι, θα ήθελα πολύ να δω ας πούμε ένα διήμερο σεμινάριο για διαιτολόγους αστροναυτών που να εξηγεί τα βασικά, ώστε ο κάθε συνάδελφος να βρει μετά το χρόνο και την έμπνευση να εμβαθύνει σε κάτι που βρίσκει ενδιαφέρον.
– Πώς σκέφτεσαι τον εαυτό σου στο μέλλον;
Το Διάστημα απαιτεί καινοτομίες, και θα ήθελα πολύ όχι μόνο να εμπλουτίσω αυτές τις καινοτομίες με την επιστήμη τις διατροφής, αλλά και να τις συνδέσω με τη Γη. Ένα παράδειγμα είναι η πρόκληση παραγωγής τροφής εκτός Γης, κάτι που θα μπορούσε να εφαρμοστεί και σαν λύση για την κλιματική αλλαγή: οποιοδήποτε σύστημα παραγωγής τροφής για το Διάστημα, όπου οι πόροι είναι περιορισμένοι και η ανακύκλωση έχει καθοριστικό ρόλο, θα είναι αρκετά βιώσιμο και για τη Γη, αντικαθιστώντας το τραγικά προβληματικό σύστημα στο οποίο βασιζόμαστε τώρα. Ένας διαιτολόγος έχει ρόλο στην μελέτη της ασφάλειας, της επάρκειας, και των μακροχρόνιων επιδράσεων των προϊόντων ενός τέτοιου συστήματος.
Θα ήθελα επίσης να συμβάλλω ώστε να ξεφύγουμε από τα ημίμετρα που έχουμε τώρα, ώστε η σχέση του φαγητού με τους ανθρώπους που θα το καταναλώσουν να μην βασίζεται στο «πρέπει». Και δεν εννοώ μόνο τους αστροναύτες – το καλό, ορεκτικό φαγητό αξίζει σε όλους. Υπάρχουν άνθρωποι σε ακραίες συνθήκες, σε απομακρυσμένες περιοχές, χωρίς τις απαραίτητες εγκαταστάσεις, με περιορισμένους πόρους σε κάθε γωνιά του πλανήτη μας. Αν κάτι είναι αρκετά ασφαλές, πρακτικό, και θρεπτικό ώστε να διατεθεί σε αστροναύτες, μπορεί να διατεθεί με ευκολία και σε θύματα φυσικών καταστροφών, σε διασώστες, σε στρατιώτες και θέλω να εξετάσω τρόπους να το πετύχουμε αυτό, ακόμα και μέσω κάποιου φαγητού που δεν έχουμε καταναλώσει ποτέ ξανά πριν σε μεγάλη κλίμακα.
- Τις φωτογραφίες παραχώρησε στο Newsbeast η Χριστίνα, Αριάδνη Βαλαγκούτη
