Ρωμαϊκό δωδεκάεδρο: Το επίμονο μυστήριο του αρχαίου κόσμου και ο άλυτος γρίφος της επιστήμης

Τον Δεκέμβριο του 2020, οι γαλλικές Αρχές ανακάλυψαν έναν απίθανο θησαυρό 27.400 αντικειμένων στα χέρια ενός κυνηγού θησαυρών.

Ο Patrice T., ένας γάλλος υπήκοος που ζει στο Βέλγιο, είχε κρυμμένα αρχαία νομίσματα, κοσμήματα, αγάλματα και τεχνουργήματα που δήλωσε πως βρήκε με ανιχνευτή μετάλλων στον οπωρώνα που αγόρασε λίγο έξω από τις Βρυξέλλες.

Η κινητοποίηση των βελγικών και γαλλικών Αρχών υπήρξε άμεση για τη διερεύνηση του ύποπτου θέματος, ειδικά από τη στιγμή που υπέπεσε στην αντίληψή τους ότι μεταξύ των αρχαίων ήταν και ένα ρωμαϊκό δωδεκάεδρο, ένα από τα πλέον μυστηριώδη αντικείμενα που μας έρχεται από την αρχαιότητα.

Το μικρό, κοίλο και μπρούτζινο αντικείμενο αποτελείται από 12 έδρες, με καθεμιά να έχει σχήμα πενταγώνου. Μόλις 100 έχουν ανακαλυφθεί όλα αυτά τα χρόνια, χρονολογημένα από τον 2ο-4ο αιώνα μ.Χ., και οι ειδικοί ερίζουν ακόμα για τη λειτουργία τους.

Ήταν όργανα μέτρησης; Ήταν αστρονομικά βοηθήματα; Ή μήπως ήταν όπλα;

Το αίνιγμα του ρωμαϊκού δωδεκάεδρου δεν λέει να λυθεί παρά τις φιλότιμες προσπάθειες των μελετητών εδώ και κοντά 300 χρόνια…

Τι είναι το ρωμαϊκό δωδεκάεδρο

Τα περισσότερα δωδεκάεδρα μάς έρχονται από τον 2ο και τον 3ο αιώνα μ.Χ. και οι διαστάσεις τους κυμαίνονται συνήθως μεταξύ 4-11 εκατοστών.

Η επιστήμη έχει πλέον στα χέρια της πάνω από 100 δωδεκάεδρα, τα οποία έχουν εντοπιστεί παντού στην Ευρώπη, από την Αγγλία, το Βέλγιο, τη Γερμανία και τη Γαλλία μέχρι την Ολλανδία, το Λουξεμβούργο, την Αυστρία, την Ελβετία, την Ισπανία και την Ουγγαρία.

Το πρώτο ήρθε στο φως από την αρχαιολογική σκαπάνη το 1739. Το βρήκαν σε χωράφι της αγγλικής υπαίθρου, μέσα σε αρχαία νομίσματα. «Ένα αντικείμενο από κράμα μετάλλου, αρχαίος μπρούντζος, αποτελούμενο από 12 ίσες έδρες», έτσι παρουσιάστηκε εκείνη τη χρονιά στην Εταιρία Αρχαιοτήτων του Λονδίνου.

Οι αρχαιολόγοι θαύμασαν τη λεπτοδουλειά της κατασκευής του, σαστίζοντας ωστόσο όταν έπρεπε να εξηγήσουν τι στο καλό έκανε.

Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, όταν είχαμε πια αρκετά στα χέρια μας, οι αρχαιολόγοι σκέφτηκαν να τα ονομάσουν, κοιτώντας και πάλι στα ελληνικά: «δωδεκάεδρα» (dodecahedrons) τα είπαν, καθώς είχαν 12 έδρες.

Πλέον τα βλέπουμε σε πολλά μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους στα μήκη και τα πλάτη της Ευρώπης. Και μιας και δεν ξέρουμε τι ακριβώς είναι, οι περιγραφικές πινακίδες που τα συνοδεύουν είναι συνήθως πολύ σύντομες.

Έκτοτε έχουν μελετηθεί λεπτομερώς από πολλούς και για πολλά χρόνια, δεν γνωρίζουμε ωστόσο κάτι περισσότερο για την καταγωγή ή τη λειτουργία τους από την άβολη αλήθεια ότι δεν ξέρουμε απολύτως τίποτα.

Τι πιστεύεται ότι ήταν τα δωδεκάεδρα των Ρωμαίων

Ακόμα μεγαλύτερο μυστήριο από τη λειτουργία τους είναι ίσως ο τρόπος που δουλεύουν. Για τον οποίο ξανά δεν έχουμε ιδέα. Τι έκαναν και για τι ακριβώς τα χρησιμοποιούσαν; Δεν έχουμε στα χέρια μας κάποιο εγχειρίδιο χρήσης, οι Ρωμαίοι δεν τα αναφέρουν πουθενά!

Και οι Ρωμαίοι ήταν γνωστοί για την οργάνωση και τα εξαντλητικά μητρώα που κρατούσαν. Το μόνο που μπορεί να κάνει λοιπόν ο σημερινός επιστήμονας είναι απλές υποθέσεις.

Και η αλήθεια είναι πως έχουν διατυπωθεί αναρίθμητες θεωρίες, με μικρότερο ή μεγαλύτερο έρεισμα στην πραγματικότητα. Όταν σε ένα, ας πούμε, βρέθηκαν υπολείμματα κεριού, κάποιοι ερευνητές πίστεψαν πως ήταν απλό κηροπήγιο.

Άλλοι μας λένε πως ήταν τυχερό παιχνίδι, κάτι σαν ζάρια, και άλλοι το θέλουν μετρητική συσκευή για τα πάντα, ακόμα και για τον καθορισμό της ιδανικής ημερομηνίας για τη σπορά των σιτηρών.

Για κάποιους ήταν μετρητής διαμέτρου για τις νεροσωλήνες ή ακόμα και όργανο για τον καθορισμό της αυθεντικότητας των νομισμάτων. Υπάρχουν και αυτοί που υποθέτουν ότι είχε απλή διακοσμητική λειτουργία, ότι προσαρμοζόταν στα σκήπτρα ή στους θυρεούς των στρατιωτικών μονάδων, ενώ υπάρχουν και αυτοί που πιστεύουν ότι λειτουργούσε ως γεωμετρικής μορφής γλυπτό.

Ένα τεχνούργημα δηλαδή που έδειχνε τη δεξιοτεχνία του ανθρώπου που το κατασκεύαζε, την ικανότητά του να δουλεύει τον χαλκό. Σπανίως εξάλλου τα δωδεκάεδρα φέρουν σημάδια φθοράς από συχνή χρήση. Ίσως να μην είχαν πρακτική αξία, να λειτουργούσαν απλώς ως αντικείμενα κύρους και μεγάλης αξίας.

Παιχνίδι το έχουν νομίσει άλλοι, το οποίο έπιαναν και πετούσαν μεταξύ τους οι παίκτες με τη βοήθεια ενός ξύλου. Μια δημοφιλής θεωρία που αναπτύχθηκε κάπως πρόσφατα από το Μουσείο του Μάντσεστερ και συγκέντρωσε μερική επιστημονική συναίνεση είναι ότι το χρησιμοποιούσαν ως εργαλείο για το πλέξιμο γαντιών.

Αφήνοντας κατά μέρος το αν απαντά στο μυστήριο ή όχι, το βίντεο που έφτιαξαν οι ακαδημαϊκοί του μουσείου δείχνει πώς ακριβώς μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να φτιαχτούν πλεκτά γάντια.

Μια τέτοια λειτουργία εξηγεί ενδεχομένως τα διαφορετικά μεγέθη των δωδεκάεδρων (το πλέξιμο γαντιών διαφορετικών μεγεθών), αλλά και τη λειτουργία των τρυπών (για τον σχηματισμό των δακτύλων στα γάντια).

Και γιατί τα περισσότερα έχουν εντοπιστεί στη βόρεια Ευρώπη, εκεί που το κρύο είναι τσουχτερό…

Η θεωρία της χρήσης του στο πεδίο της μάχης

Μια από τις πλέον αποδεκτές θεωρίες και η πεπατημένη στην αρχαιολογία του 19ου αιώνα ήταν πως το δωδεκάεδρο ήταν τύπος όπλου, πιθανότατα η κεφαλή κάποιου ροπάλου ή ακόμα και βόλι για τη σφεντόνα.

Οι ακαδημαϊκοί απέρριψαν αργότερα αυτή την υπόθεση, τα δωδεκάεδρα παραείναι ελαφριά για να κάνουν σοβαρή ζημιά στον εχθρό. Και την ίδια ώρα ξέρουμε ότι οι Ρωμαίοι εκσφενδόνιζαν συμπαγείς μπάλες μολύβδου, τίποτα τόσο περίτεχνο όσο το κοίλο δωδεκάεδρο.

Αργότερα αναδύθηκε μια άλλη θεωρία που θέλει το ρωμαϊκό δωδεκάεδρο να χρησιμοποιείται ως μετρητική συσκευή στο πεδίο της μάχης, για τον υπολογισμό του βεληνεκούς. Η υπόθεση μάς λέει πως το χρησιμοποιούσαν για την ακριβή μέτρηση της τροχιάς ενός βλήματος, κάτι που εξηγεί ίσως τις διαφορετικού μεγέθους τρύπες των δώδεκα πενταγώνων.

Οι ερευνητές υπέθεσαν ότι θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για τον υπολογισμό της απόστασης ενός αντικειμένου γνωστών διαστάσεων (όπως ένα στρατιωτικό λάβαρο ή ένα βλήμα), κοιτάζοντας απλώς μέσα από ζεύγη άνισων τρυπών του δωδεκάεδρου.

Θεωρητικά, μόνο ένα ζεύγος τρυπών μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την εύρεση της εκάστοτε απόστασης. Η θεωρία ενδυναμώθηκε από το γεγονός ότι πολλά δωδεκάεδρα έχουν βρεθεί σε ρωμαϊκά πεδία μάχης.

Η υπόθεση διαψεύστηκε όμως από τους σύγχρονους ερευνητές. Ο ούγγρος ιστορικός Tibor Grull ανέλυσε το 2016 τη διαθέσιμη βιβλιογραφία των δωδεκάεδρων και υποδεικνύει ότι δεν έχουμε βρει ούτε δύο δωδεκάεδρα ίδιου μεγέθους (ή αναλογίας). Και κανένα δεν φέρει ενδείξεις αριθμών ή γραμμάτων, όπως θα περίμενε κανείς σε ένα μαθηματικό όργανο.

Αν ήταν στρατιωτικού τύπου εργαλείο, τότε γιατί δεν έχει βρεθεί παντού στα εδάφη που απάρτιζαν άλλοτε τη ρωμαϊκή επικράτεια; Η συντριπτική πλειονότητα των δωδεκάεδρων εντοπίστηκε στη βόρεια Ευρώπη.

Μικρή παραλλαγή αυτής της θεωρίας μετατρέπει το δωδεκάεδρο σε αλφάδι. Το μόνο πρόβλημα όλων αυτών;

Όχι μόνο το γεγονός ότι δεν υποστηρίζονται από καμία απόδειξη, αλλά και ότι οι εμπνευστές τους δεν μπορούν καν να εξηγήσουν επαρκώς πώς ακριβώς τα χρησιμοποιούσαν οι Ρωμαίοι γι’ αυτούς τους σκοπούς. Τους όποιους σκοπούς…

Η υπόθεση του αστρονομικού εργαλείου και άλλες ερμηνείες

Δεν είναι η δημοφιλέστερη θεωρία, είναι όμως η πιο ενδιαφέρουσα. Αυτή που θέλει το ρωμαϊκό δωδεκάεδρο αστρονομικό όργανο για τον καθορισμό της ιδανικής μέρας για τη σπορά των σιτηρών.

Σύμφωνα με τον ερευνητή G.M.C. Wagemans, «το δωδεκάεδρο ήταν όργανο αστρονομικού υπολογισμού, μέσω του οποίου η γωνία του ηλιακού φωτός μπορούσε να μετρηθεί και να καθοριστεί έτσι μια συγκεκριμένη ημερομηνία την άνοιξη και μία ημερομηνία το φθινόπωρο. Οι ημερομηνίες που απέδιδε ήταν πιθανότατα σημαντικές για τη γεωργία».

Η υπόθεση του Wagemans συζητήθηκε πολύ, οι αντιρρήσεις που διατυπώνονται έχουν ωστόσο την ίδια βάση: αν ήταν να λειτουργούν ως αστρονομικό όργανο οποιουδήποτε τύπου ή είδους, τότε τα δωδεκάεδρα θα είχαν παρόμοιο μέγεθος (ή αναλογίες). Όπως ξέρουμε όμως από αυτά που έχουμε στα χέρια τους, οι διαστάσεις τους δεν ακολουθούν κάποιο πρότυπο ή κανόνα, τα έχουμε βρει σε πολλά μεγέθη και διατάξεις.

Η πιο εύκολη υπόθεση, μιας και δεν χρειάζεται κάποια επίδειξη της λειτουργίας, είναι αυτή που τα θέλει θρησκευτικά κειμήλια, σαν αυτά που επιστράτευαν οι δρυΐδες των Κελτών σε Βρετανία και Καληδονία (σημερινή Σκοτία). Κι εδώ όμως δεν έχουμε γραπτή μαρτυρία ή έστω κάποιο στοιχείο που να υποστηρίζει μια τέτοια θεωρία.

Στο πλαίσιο αυτής της άβολης ελευθερίας να διατυπώνονται θεωρίες χωρίς πρακτικό αντίκρισμα, κάποιοι θέλουν το δωδεκάεδρο να ήταν κάτι πολύ απλό. Ίσως ένα παιχνίδι για τους λεγεωνάριους, ώστε να ξεχνιούνται από τα βάσανα των εκστρατειών.

Ή ένα παιδικό παιχνίδι ενδεχομένως. Ή παιχνίδι τζόγου, από αυτά που τόσο αρέσκονταν οι Ρωμαίοι. Τα ρωμαϊκά ζάρια είχαν έξι πλευρές, ήταν πολύ μικρότερα και καμωμένα από ξύλο ή ελαφαντόδοντο. Τα δωδεκάεδρα δεν θα μπορούσαν να είναι κάτι σαν ζάρια, καθώς η μία πλευρά είναι πάντα βαρύτερη από την άλλη (εξαιτίας των άνισων τρυπών), κι έτσι πέφτουν πάντα προς την ίδια μεριά.

Ακόμα και ως μπάλες ενός αρχαίου μπόουλινγκ το έχουν δει κάποιες πηγές, χωρίς να νιώθουν ξανά υποχρεωμένες να προσκομίσουν κάτι προς επίρρωση του ισχυρισμού τους.

Αρκετοί ακαδημαϊκοί υποδεικνύουν πως τα δωδεκάεδρα ίσως έπαιζαν ρόλο σε θρησκευτικά ή πολιτιστικά περιβάλλοντα. Πολλά έχουν βρεθεί σε γαλατικά εδάφη της Ευρώπης, ακόμα και μέσα σε ταφικά μνημεία πλούσιων πολιτών.

Ίσως το δωδεκάεδρο να προσαρμοζόταν σε κάποιο σκήπτρο, αποκτώντας μαγικές ιδιότητες. Αυτή είναι τουλάχιστον η άποψη του Gallo-Roman Museum του Βελγίου, το οποίο ισχυρίζεται πως μπορεί να είχε ακόμα και μαντικές χρήσεις.

Οι 12 έδρες του παραπέμπουν εξάλλου στον ζωδιακό κύκλο και ξέρουμε ότι οι Ρωμαίοι ενδιαφέρονταν πολύ για προβλέψεις και μαντείες.

Ακόμα κι εδώ όμως, όλη η συζήτηση είναι καθαρά θεωρητική, στα όρια της σπέκουλας. «Δεν έχουμε καμία πηγή από την αρχαιότητα που να μας δίνει κάποια εξήγηση για τη λειτουργία ή το νόημα αυτών των αντικειμένων», παρατηρεί ο Rüdiger Schwarz, αρχαιολόγος σε ρωμαϊκή ανασκαφή έξω από τη Φρανκφούρτη της Γερμανίας, «οποιαδήποτε από αυτές τις θεωρίες μπορεί να είναι αληθινή, αλλά καμιά δεν μπορεί να επικυρωθεί ή να διαψευστεί».

Το ρωμαϊκό εικοσάεδρο που φούντωσε το μυστήριο

Όσο οι επιστήμονες έριζαν για την προέλευση και τη χρήση του δωδεκάεδρου, ο Benno Artmann σκέφτηκε να βαθύνει κι άλλο το αίνιγμα ανακαλύπτοντας ένα ρωμαϊκό εικοσάεδρο. Το αντικείμενο υπήρχε για χρόνια στα υπόγεια μουσείου, παίρνοντάς το για ένα ακόμα δωδεκάεδρο.

Τι ήταν αυτό; Στο φως της ανακάλυψης, μοιραία αναρωτήθηκαν κάποιοι αν υπάρχουν κι άλλα ρωμαϊκά πολύεδρα διαφορετικών διαστάσεων που μας περιμένουν να τα φέρουμε στο φως από τα εδάφη που ήταν άλλοτε η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.

Χωρίς αρχαιολογικές ή ιστορικές αποδείξεις, όλες οι θεωρίες, δεκάδες πια τον αριθμό, παραμένουν εν πολλοίς στον αέρα. Όλοι ποντάρουν στην αρχαιολογική σκαπάνη, ελπίζοντας να φέρει κάποια μέρα στο φως κάτι που να σχετίζεται με τη λειτουργία του αινιγματικού αντικειμένου.

Παρά τα διαχρονικά αναπάντητα ερωτήματα, ένα πράγμα είναι μάλλον σίγουρο: πως το δωδεκάεδρο ήταν ένα αντικείμενο αξίας, υλικής ή συναισθηματικής.

Κι αυτό γιατί τα βρίσκουμε συνήθως χωμένα σε θησαυρούς, ανάμεσα σε χρυσά νομίσματα και άλλα πολύτιμα τεχνουργήματα.