Πώς μπορεί κανείς να διαπιστώσει πως μια χώρα λειτουργεί καλά, εύρυθμα, ανέμελα για τους πολίτες της; Τι είναι αυτό που εννοούμε όταν λέμε πως κάτι λειτουργεί σαν καλοκουρδισμένο ρολόι; Πώς μπορεί να μετρηθεί η ευημερία των ανθρώπων; Πολλοί θα πουν πως το ερώτημα είναι κάπως φιλοσοφικό. Δεν μπορεί να δοθεί ένας ορισμός στην ευτυχία του πολίτη, προσδιορίζεται από πολλά διαφορετικά στοιχεία και σε πολύ διαφορετικές συνθήκες για τον καθένα. Σύμφωνοι ως εδώ.
Ακριβώς όμως για να μπορούν να υπάρξουν μετρήσιμα μεγέθη και αριθμοί, που, καλώς ή κακώς, μπορούν να μετατρέψουν αυτούς τους μη μετρήσιμους παράγοντες σε συγκρίσιμα μεγέθη, έχουν οριστεί κάποιοι δείκτες. Προκύπτουν με συγκεκριμένη μεθοδολογία, μετρούν κι αποτυπώνουν πολύ συγκεκριμένα πράγματα κι αυτά υπόκεινται σε μια εξίσου συγκεκριμένη ερμηνεία.
Δεν θα μπορούσαμε να πούμε πως είναι ο απόλυτος ορισμός της εύρυθμης λειτουργίας ή της ευημερίας, ούτε πως η ευημερία των αριθμών αντανακλά και την ευημερία των ανθρώπων. Μπορούμε όμως να συμφωνήσουμε πως είναι ένας κοινός, μετρήσιμος και συγκρίσιμος τρόπος να επιχειρηθεί μια κατά το δυνατό αντικειμενική σύγκριση καταστάσεων.
Ας ξεκινήσουμε λοιπόν πάλι από την αρχή. Πώς μπορεί να πει κανείς πως μια χώρα λειτουργεί καλά; Από την ελαχιστοποίηση της διαφθοράς ή την πρωτοκαθεδρία σε εκπαιδευτικές και ιατρικές πρωτοβουλίες, οι κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο υιοθετούν διαφορετικές πολιτικές επιχειρώντας, συνήθως, να ανοίξουν τον δρόμο προς κοινωνίες εύρυθμης λειτουργίας.
Για να ποσοτικοποιηθεί η αποτελεσματικότητα των πολιτικών αυτών, χρησιμοποιούνται διάφοροι δείκτες, όπως ο δείκτης εφαρμογής του νόμου του οργανισμού World Justice Project, ο δείκτης διακυβέρνησης της Παγκόσμιας Τράπεζας και ο δείκτης Κοινωνικής Προόδου. Αυτοί αλλά και άλλοι χρησιμοποιούν τα στατιστικά στοιχεία για να κατατάξουν τις χώρες κατά σειρά ανάλογα με τις επιδόσεις τους σε διαφορετικές κατηγορίες.
Στις χώρες που ακολουθούν δεν υπάρχει πλήρης συμφωνία των δεικτών, επιβεβαιώνοντας πως ένα άθροισμα αριθμών δεν μπορεί επακριβώς να αποτυπώσει την καλή λειτουργία μιας χώρας ή το ευ ζην των πολιτών της. Ωστόσο οι χώρες αυτές έχουν κοινές επιδόσεις σε οριζόντιες μετρήσεις σε όλους τους δείκτες και κατατάσσονται στις πρώτες θέσεις για τις προοδευτικές κοινωνικές πολιτικές τους, την εμπιστοσύνη στην κυβέρνηση και το αποτελεσματικό σύστημα δικαιοσύνης.
Κι επειδή την πραγματική αξιολόγηση μιας πολιτικής μπορεί να την κάνει μόνο ο πολίτης, στον οποίο άλλωστε απευθύνεται, το BBC μίλησε με κατοίκους σε κάποιες από τις χώρες αυτές για να διακρίνει ποιοι παράγοντες επηρεάζουν περισσότερο την καθημερινότητά τους. Οπότε, δεν παρουσιάζεται κάποια χώρα ως «ανώτερη» της άλλης, δεν τίθεται θέμα μια χώρα να απορριφθεί έναντι μιας άλλης ούτε μια χώρα να είναι «όνειρο» και κάποια άλλη όχι.
Εν προκειμένω μιλάμε για πολιτικές, μετρήσιμες και συγκρίσιμες, και χρήσιμα μαθήματα που μπορούν να βοηθήσουν μια χώρα να κάνει κάποια βήματα μπροστά αντλώντας παραδείγματα από εφαρμοσμένες λύσεις και πολιτικές. Ιδού μερικές ιδέες.
Δανία
Παρότι όλες οι σκανδιναβικές χώρες καταλαμβάνουν υψηλές θέσεις σχεδόν σε κάθε δείκτη, η Δανία ξεχωρίζει λίγο από τους γείτονές της – και πολύ από τον υπόλοιπο κόσμο. Με επίδοση 96,79 είναι πρώτη στην κατάταξη για τις «Βασικές Ανθρώπινες Ανάγκες» στον Δείκτη Κοινωνικής Προόδου του 2017. Στην ίδια μέτρηση η Ελλάδα συγκεντρώνει βαθμολογία 89,87 και κατατάσσεται στην 33η θέση. Στις κατηγορίες «Θεμέλια ευ ζην» και «Ευκαιρίες», η Δανία συγκεντρώνει 90,86 στην πρώτη και 84,06 στη δεύτερη και κατατάσσεται στις θέσεις 5 και 8 αντίστοιχα. Η Ελλάδα συγκεντρώνει 85,77 και 66,13 και καταλαμβάνει την 24η και την 40η θέση αντίστοιχα.
Στη Δανία, οι κοινωνικές πολιτικές του κράτους δεν απευθύνονται μόνο σε όσους γεννιούνται σε δανέζικο έδαφος. «Το σύστημα υγείας και οι κοινωνικές δομές είναι καλά ανεπτυγμένα και προσβάσιμα για οποιονδήποτε κάτοικο της Δανίας. Ως φοιτητής μπορείς να λάβεις οικονομική βοήθεια και δωρεάν μαθήματα εκμάθησης της γλώσσας» εξηγεί η Γερμανίδα Anne Steinbach, αρχισυντάκτρια του Travellers Archive που έζησε για έξι μήνες στην πόλη Aarhus.
Η κοινωνία λειτουργεί με βάση περισσότερο ένα αίσθημα εμπιστοσύνης παρά με γραφειοκρατία. «Όταν ένας Δανός είναι άρρωστος και δεν μπορεί να πάει στο πανεπιστήμιο ή τη δουλειά, μπορεί απλώς να κάνει ένα τηλεφώνημα και να ενημερώσει τον εργοδότη του. Στη Γερμανία όμως και οι εργαζόμενοι και οι φοιτητές χρειάζονται ένα επίσημο χαρτί από γιατρό» προσθέτει. «Οι Γερμανοί προτιμούν όλα να υπάρχουν και γραπτώς για να είναι πιστοποιημένα, ενώ οι Δανοί συμπεριφέρονται ο ένας στον άλλο με πιο φιλική διάθεση σχεδόν σε κάθε πτυχή της ζωής».
Η ζωή στη Δανία είναι ακριβή σε σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες και οι πολίτες πληρώνουν τους υψηλότερους φόρους στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα οφέλη είναι πιο πολλά από το κόστος, λέει η Steinbach.
«Οι Δανοί είναι hygge» προσθέτει, περιγράφοντας μια λέξη που σε ελεύθερη μετάφραση αποτυπώνει την οικειότητα και τη ζεστασιά μεταξύ φύλων. «Μια βραδιά με ταινία ή δείπνο είναι ο τέλειος τρόπος για να ενταχθείς στη δανέζικη κουλτούρα» συνεχίζει. «Στους Δανούς αρέσει πολύ να συζητούν, να συναναστρέφονται με άλλους και απλώς να κάθονται μαζί και να απολαμβάνουν το φως των κεριών, ένα καλό φαγητό και μια ενδιαφέρουσα συζήτηση».
Για την ιστορία, στον δείκτη εφαρμογής του νόμου του οργανισμού World Justice Project η Δανία λαμβάνει την πρώτη θέση μεταξύ 113 χωρών. Η Ελλάδα βρίσκεται στην 41η. Αντίστοιχα στους δείκτες Worldwide Governance Indicators, η Δανία προηγείται της Ελλάδας σε όλες τις επιμέρους μετρήσεις: στον έλεγχο της διαφθοράς συγκεντρώνει 99 έναντι 57 της Ελλάδας (στα 100), στην αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης 99 έναντι 63, στην πολιτική σταθερότητα και απουσία βίας/τρομοκρατίας 75 έναντι 42 και στις ελευθερίες (δυνατότητα συμμετοχής στην επιλογή κυβέρνησης, ελευθερία έκφρασης, ελευθεροτυπία κ. ά.) 98 έναντι 69 της Ελλάδας.
Νέα Ζηλανδία
Η Αυστραλία και η Νέα Ζηλανδία πορεύονται στήθος με στήθος στις επιδόσεις, αλλά η Νέα Ζηλανδία τα καταφέρνει ελαφρώς καλύτερα λόγω της πολιτικής σταθερότητας, των θεμελιωδών δικαιωμάτων και της απουσίας βίας/τρομοκρατίας. «Η Νέα Ζηλανδία ήταν το πρώτο έθνος στον κόσμο που έδωσε στις γυναίκες δικαίωμα ψήφου, το 1893» σχολιάζει η Zoe Helene, ιδρύτρια του Cosmic Sister, που έζησε στη Νέα Ζηλανδία για δέκα χρόνια κι εξακολουθεί να την επισκέπτεται συχνά για να δει τους γονείς της, που μένουν εκεί μόνιμα. «Ήταν άνθρωποι που μετέφεραν το χαρτί με το αίτημα αυτό από το ένα άκρο στο νησί το άλλο, μαζεύοντας υπογραφές, μέχρι που έφτασαν ολόκληρους πάπυρους, που σήμερα εκτίθενται στο μουσείο».
Η χώρα εφαρμόζει γενναιόδωρες πολιτικές για τη στήριξη μονογονεϊκών οικογενειών, παιδιών, φοιτητών και ηλικιωμένων. «Λένε πως μπορεί κανείς να κρίνει τον πολιτισμό μιας χώρας από τον τρόπο που αντιμετωπίζει τους ηλικιωμένους της. Στη Νέα Ζηλανδία, όταν ένας πολίτης γίνεται 65 αρχίζει αυτόματα να λαμβάνειν ένα γενναιόδωρο επίδομα ανεξάρτητα από το ποιος είναι ή πόσα λεφτά έβγαλε ή κληρονόμησε ή πότε ήρθε στη χώρα».
Επιστροφή στους δείκτες: Στον δείκτη εφαρμογής του νόμου του οργανισμού World Justice Project η Νέα Ζηλανδία καταλαμβάνει την όγδοη θέση μεταξύ 113 χωρών. Στους δείκτες Worldwide Governance Indicators, η χαμηλότερη βαθμολογία της φτάνει το… 97/100. Στους δείκτες Κοινωνικής Προόδου κατατάσσεται συνολικά στην 9η θέση στις 128 χώρες, έναντι 33ης θέσης της Ελλάδας αλλά και 1ης της Δανίας.
Καναδάς
Κι εδώ υπάρχει μια μάχη στήθος με στήθος μεταξύ ΗΠΑ και Καναδά, αλλά ο τελευταίος τα καταφέρνει καλύτερα στην πολιτική σταθερότητα και την απουσία βίας/ τρομοκρατίας. Πλησιάζει μάλιστα αρκετά τις σχεδόν τέλειες επιδόσεις των σκανδιναβικών χωρών σε ό,τι αφορά την πρόσβαση στη διατροφή και την ιατρική φροντίδα, την παροχή βασικών γνώσεων και τα ατομικά δικαιώματα.
«Ο Καναδάς είναι πιο προοδευτικός στο αξιακό του σύστημα από τους γείτονές μας στον νότο. Για παράδειγμα θα ήταν σπάνιο να υπάρξει συζήτηση ενάντια στο δικαίωμα της γυναίκας στην επιλογή, ή την αφαίρεση δικαιωμάτων από ΛΟΑΤ άτομα» λέει η Alia Bickson που ζει στο Τορόντο και έχει καναδική και αμερικανική υπηκοότητα. «Φυσικά υπάρχουν επιμέρους απόψεις αλλά η χώρα εν συνόλω υποστηρίζει πολιτικές που είναι σε συμφωνία με τη συμπάθεια και την αποδοχή των διαφορετικών επιλογών στη ζωή. Όσο για τους Καναδούς, έχουν οξεία αίσθηση της δικαιοσύνης και βλέπουν με καθαρό βλέμμα τη συμπεριφορά των επισκεπτών».
Σε ό,τι αφορά τους δείκτες, ο Καναδάς βρίσκεται στη 12η θέση μεταξύ 113 χωρών σε ό,τι αφορά την εφαρμογή του νόμου, στον δείκτη Κοινωνικής Προόδου στην 6η θέση έναντι 128 χωρών. Στους δείκτες Worldwide Governance Indicators η χαμηλότερη επίδοσή του είναι 93/100.
Ιαπωνία
Έχει την υψηλότερη επίδοση στην Ασία στις μετρήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας για την αποτελεσματικότητα της κυβέρνησης, την εφαρμογή του νόμου και την πολιτική σταθερότητα αλλά και στις μετρήσεις του Social Progress Index για την πρόσβαση στη βασική γνώση, το νερό, την καθαριότητα, τη διατροφή και την ιατρική φροντίδα.
«Τα αποτελέσματα των πολιτικών της κυβέρνησης είναι συχνά προφανή» σχολιάζει ο Adam Goulston, Αμερικανός που ζει στη Φουκουόκα. «Μέρος αυτού μπορεί να αποδοθεί στη φυσική κλίση των Ιαπώνων να εκτιμούν τα κοινωνικά και τα δημόσια πράγματα και να φροντίζουν να συμμετέχουν. Ωστόσο, μεγάλο μέρος του οφείλεται επίσης στις αποτελεσματικές και κάποιες φορές φιλελεύθερες πολιτικές».
Η ασφάλιση υγείας αφορά τους πάντες, αν και είναι ακριβή καθώς εξαρτάται από το εισόδημα και κρατείται από τον μισθό. Όμως οι πολίτες μπορούν να επισκεφθούν όποιον γιατρό θέλουν όποτε θέλουν και οι δαπάνες καλύπτονται. Παρότι η γήρανση και η μείωση του πληθυσμού ασκούν πιέσεις στο σύστημα, αυτό εξακολουθεί να λειτουργεί, τονίζει ο ίδιος.
Ακόμα ένα ατού της χώρας είναι το εκπαιδευτικό της σύστημα με τα ιαπωνικά σχολεία να πετυχαίνουν καλές επιδόσεις παγκοσμίως. Παρότι τα σχολεία έχουν αυστηρά και συστηματοποιημένα προγράμματα, με τον κίνδυνο της τυποποίησης να καραδοκεί, έχουν θέσει σε προτεραιότητα τη διατροφή ως κομμάτι-κλειδί της εκπαίδευσης. Τα σχολικά γεύματα ετοιμάζονται με πρώτες ύλες της εκάστοτε περιοχής και συνοδεύονται από μαθήματα υγιεινής διατροφής και ιστορίας της τροφής.
Στους δείκτες Worldwide Governance Indicators η χαμηλότερη επίδοσή της είναι 78/100.
Μποτσουάνα
Έκπληξη; Μπορεί. Η Μποτσουάνα καταλαμβάνει τις πρώτες θέσεις μεταξύ των χωρών της Αφρικής για την ισχυρή διακυβέρνησή της, ειδικά για τον ρόλο της στον περιορισμό της διαφθοράς. Στις μετρήσεις της Παγκόσμιας Τράπεζας και τον δείκτη εφαρμογής του νόμου πετυχαίνει τις καλύτερες επιδόσεις από όλες τις χώρες της περιοχής.
Έπειτα από αλυσίδα σκανδάλων στις αρχές της δεκαετίας του ’90, η κυβέρνηση δημιούργησε την υπηρεσία κατά της διαφθοράς και του οικονομικού εγκλήματος (Directorate of Corruption and Economic Crime -DCEC) το 1994, η οποία εξακολουθεί να ερευνά και να διώξει αξιωματούχους που κατηγορούνται για διαφθορά. Παράλληλα, τα έσοδα από τα αδαμαντωρυχεία μοιράζονται σε όλη τη χώρα, σύμφωνα με το BBC.
«Ολόκληρη η χώρα βασίστηκε στην εθνική ενότητα κι αυτό παραμένει» σχολιάζει ο Sehenyi Tlotlego, γεννημένος στην Μποτσουάνα και συντονιστής σαφάρι. «Είμαστε μια χώρα που πιστεύει στο “Ntwa kgolo ke ya molomo”, που σημαίνει “οι διαφωνίες λύνονται αποτελεσματικά μέσω του διαλόγου και όχι με πόλεμο”».
Γνωστή για τις προστατευμένες ατομικές ελευθερίες, η Μποτσουάνα έχει υψηλές επιδόσεις τόσο στην ελευθεροτυπία όσο και στα δικαιώματα ατομικής ιδιοκτησίας. Κι η ελευθερία αυτή επεκτείνεται και στις καθημερινές συναναστροφές. «Οι πολίτες της Μποτσουάνα είναι χαλαροί άνθρωποι, πιστεύουν στον διάλογο και δεν έχουν κρυφές ατζέντες. Είναι καλό να είσαι ανοιχτός και να συζητάς τα θέματα που χρειάζεται για να τα λύσεις» συμβουλεύει. «Είμαστε μια πολύ φιλελεύθερη κοινωνία όπου το χρώμα, η θρησκεία και το φύλο δεν έχουν σημασία και είμαστε άτεγκτοι σε κάθε μορφή αδικίας».
Όλα αυτά έχουν οδηγήσει στην εγκαθίδρυση δυνατών κοινωνικών δομών που δίνουν στους πολίτες τις ευκαιρίες που χρειάζονται για να έχουν πρόσβαση στη γνώση και να είναι υγιείς. Σε κάθε χωριό με πάνω από 500 κατοίκους αναλογεί μία κλινική και ένα δημοτικό σχολείο. Η χώρα έχει υιοθετήσει από νωρίς πολιτικές κατά της εξάπλωσης του HIV/AIDS με αυστηρές εξετάσεις και συμβουλευτικά προγράμματα και δωρεάν αντιρετροϊκή αγωγή για κάθε πολίτη που βρίσκεται θετικός στον ιό.
Οι αρχές επενδύουν πολλά και στην προστασία του περιβάλλοντος. Ο τουρισμός συνεισφέρει 12% στο ΑΕΠ και το μεγαλύτερο μέρος των εσόδων αυτών επιστρέφεται στην προστασία περιοχών, τη διαχείριση της άγριας ζωής έξω από τις προστατευόμενες περιοχές και τη διαρκή εκστρατεία κατά της λαθροθηρίας, εξηγεί ο Tlotlego. Η Μποτσουάνα έχει μία από τις ισχυρότερες μονάδες κατά της λαθροθηρίας σε όλη την Αφρική.
Και η ώρα των αριθμών: Στον δείκτη εφαρμογής του νόμου, η Μποτσουάνα βρίσκεται στην 45η θέση -η Ελλάδα στην 41η- στη συνολική κατάταξη και στην 3η θέση μεταξύ 18 χωρών της υποσαχάριας Αφρικής. Στον δείκτη Κοινωνικής Προόδου έχει καλές επιδόσεις στις «Ευκαιρίες» (δικαιώματα) αλλά έχει ακόμα δρόμο στις «Βασικές Ανάγκες» και τα «Θεμέλια της ευημερίας».
Χιλή
Άλλη μία έκπληξη, ίσως. Όμως, με υψηλές επιδόσεις για την ανοιχτή και «διαφανή» διακυβέρνησή της, τον έλεγχο της διαφθοράς και την πρόσβαση στις βασικές γνώσεις και την ιατρική φροντίδα, η Χιλή είναι μια από τις πιο σταθερές και απαλλαγμένες από τη διαφθορά χώρες της Νότιας Αμερικής.
«Μπορεί σε άλλες χώρες της περιοχής να είναι αναμενόμενη η δωροδοκία πολιτικών ή αστυνομικών, εδώ όμως δεν συμβαίνει» ξεκαθαρίζει ο Peter Murphy Lewis, κάτοικος της χώρας εδώ και χρόνια.
Ακόμα και ως ξένος πολίτης, είναι σχετικά εύκολο να αγοράσεις ακίνητο ή να ξεκινήσεις μια επιχείρηση (μερικές εβδομάδες απαιτούνται κατά τον Lewis). «Γραφειοκρατία υπάρχει αλλά δεν είναι πολύ δύσκολο να κινηθείς» λέει από την πλευρά του ο Mat Newton, ιδρυτής του TourismTiger και κάτοικος του Σαντιάγο. Παρότι οι ξένοι μπορεί να εκνευρίζονται με την αργή διαδικασία μετανάστευσης, όταν βγει η βίζα «η ζωή δεν είναι και πολύ δύσκολη» υποστηρίζει.
Η ασφάλιση υγείας δεν κοστίζει πολύ και είναι αποτελεσματική. Το δυνατό χαρτί της χώρας όμως είναι οι υποδομές. «Το Σαντιάγο, αλλά και η Χιλή γενικά, έχουν υποδομές υψηλής ποιότητας που διευκολύνουν πολύ τη ζωή σε σχέση με αναπτυσσόμενες χώρες» περιγράφει ο Newton αναφερόμενος στο οδικό δίκτυο, την πρόσβαση στα πανεπιστήμια αλλά και το νερό και το ηλεκτρικό. Το Σαντιάγο διαθέτει και ένα από τα μεγαλύτερα αστικά πάρκα του κόσμου, το Metropolitan Park των 1.780 στρεμμάτων και πολυάριθμους δρόμους για χρήση με ποδήλατο.
Στον δείκτη εφαρμογής του νόμου, η Χιλή βρίσκεται στην 26η θέση μεταξύ 113 χωρών και στην 3η θέση μεταξύ των 30 χωρών της Λατινικής Αμερικής και της Καραϊβικής. Στον δείκτη Κοινωνικής Προόδου κατατάσσεται 25η σε 128 χώρες ενώ στους δείκτες διακυβέρνησης η χαμηλότερη επίδοσή της είναι 64/100 στην κατηγορία «Πολιτική σταθερότητα/Απουσία βίας και τρομοκρατίας».
