Ο ρεμπέτης Γιοβάν που φτιάχτηκε στο χέρι και τραγουδά με την ψυχή του

Όσοι κάνουν τη βόλτα τους στην οδό Ερμού ή τον πεζόδρομο της Διονυσίου Αρεοπαγίτου, το πιθανότερο είναι να τον έχουν συναντήσει μία ή και περισσότερες φορές. Το σκηνικό του σπιτιού του, με φόντο το δρόμο και τους περαστικούς, είναι η καρέκλα που κάθεται κι ένα τραπεζάκι με ωραίο τραπεζομάντηλο, το μπρίκι και το φλιτζάνι του καφέ του, τη φωτογραφία της αγαπημένης του. Και φυσικά, το μπουζούκι του. Είναι ο Γιοβάν ο ρεμπέτης. Ο Γιοβάν είναι κούκλα, φτιαγμένη από τα χέρια της κουκλοπαίκτριας Αννέτας Στεφανοπούλου. Εκείνη του «δίνει ζωή» εμψυχώνοντάς τον με τρόπο τόσο εκφραστικό που ξεχνάς πού σταματά ο άνθρωπος και που αρχίζει η κούκλα. Άλλωστε εκείνη είναι που του έδωσε «σάρκα και οστά»- ή για την ακρίβεια αφρολέξ, ξύλα και σύρματα.

Η γέννηση του Γιοβάν είχε οικονομικό κίνητρο, όπως εξηγεί με αφοπλιστική ειλικρίνεια στο newsbeast.gr η δημιουργός του. «Ήταν το καλοκαίρι του 2011, έπρεπε κάπου, κάπως να δουλέψω. Έχοντας παλαιότερα φτιάξει μια πολύ πιο απλή κούκλα-ρεμπέτη και με την παρότρυνση μιας φίλης, αποφάσισα να ασχοληθώ με αυτό που, ολοκληρωμένο, θα γινόταν ο Γιοβάν. Κλείστηκα στο σπίτι μου δέκα μέρες, αφοσιώθηκα πλήρως σε αυτόν, 24ωρα ολόκληρα. Παρακινημένη από την επιθυμία να “δοκιμάσω” την κούκλα μου στο δρόμο και με στόχο να βελτιώσω την τεχνική μου τού έβαλα μουστάκι, τού έδωσα μπουζούκι και είπα: “αυτό είναι, πάμε”».

Ο Γιοβάν είναι μια κούκλα muppet με αρθρωτό σώμα τύπου μπουνρακού, «ο όρος είναι ιαπωνικός, σημαίνει κούκλα με ξύλινα άκρα που κινούνται με στικ», εξηγεί η κ. Στεφανοπούλου, «το πρόσωπό του είναι αφαιρετική γλυπτική σε αφρολέξ και εσωτερικά το κορμί του και οι αρθρώσεις του περιέχουν μεταξύ άλλων ξύλα και σύρματα». Αναμφίβολα όταν φέρνουμε στο νου μας κούκλες, δεν σκεφτόμαστε μία σαν τον Γιοβάν, έναν ρεμπέτη δηλαδή. «Στη δημιουργία του με οδήγησε η αγάπη μου και η οικειότητα με τα ρεμπέτικα που άκουγα πάντα. Τα ακούσματα και τα βιώματα που “κουβαλά” ο Γιοβάν είναι αυτά της οικογένειάς μου. Για παράδειγμα την “Αχάριστη”, που είναι στο ρεπερτόριό του, μου την είχε ζητήσει ο μπαμπάς μου να του τη βρω στο ίντερνετ για να την ακούει», συνεχίζει η κ. Στεφανοπούλου.

(Σκηνοθεσία- μοντάζ: Κωνσταντίνος Οικονόμου) «Τα ρεμπέτικα είναι γοητευτικά και ειλικρινή  μέσα στην απλότητά τους. Είχα δει και το ντοκιμαντέρ του Ηλία Πετρόπουλου, θυμάμαι που περιέγραφε το περπάτημα του μάγκα, πώς καταλάβαιναν οι άλλοι από τα βήματά του πως πλησιάζει. Απαγορευμένο, άνθισε μέσα στην απόλυτη φτώχεια και παρήγαγε υψηλής ποιότητας μουσική». Στις παραστάσεις κουκλοθεάτρου, η σκηνοθεσία, ο φωτισμός, η δραματουργία, όλα γίνονται συνήθως από έναν άνθρωπο, δεν υπάρχει καταμερισμός εργασίας σε σκηνοθέτη, εμψυχωτή κλπ. Υπάρχει μόνο ο κουκλοπαίκτης-πολυεργαλείο. Στην περίπτωση του Γιοβάν, ρόλο σκηνοθέτη ανέλαβε, ερήμην του, το κοινό. «Στην αρχή μια κοιτούσα αυτόν και μια τον κόσμο, να δω αντιδράσεις. Δοκίμαζα τις κινήσεις του και ό,τι έβλεπα να έχει ανταπόκριση και να δυναμώνει την επικοινωνία με το κοινό, το κρατούσα», τονίζει η δημιουργός του. Όσοι νομίζουν πως το κουκλοθέατρο είναι απλή κι εύκολη υπόθεση, πλανώνται. Εκτός από τη θεωρητική κατάρτιση που μπορεί να «στηρίξει» και να δομήσει μια παράσταση- για παράδειγμα η Αννέτα Στεφανοπούλου έχει πτυχίο του τμήματος Θεατρολογίας του πανεπιστημίου Αθηνών – εκτός από τη σκληρή δουλειά και «μαστοριά» που χρειάζεται για την κατασκευή της κούκλας, χρειάζονται και πολύ απλά πράγματα: όπως «ζέσταμα» πριν από την παράσταση, σαν αυτό που κάνουμε όλοι πριν από κάποια αθλητική δραστηριότητα! «Σωματικά χρειάζομαι σίγουρα 20 με 30 λεπτά ζέσταμα στα χέρια ή και σε όλο το σώμα, ανάλογα την κούκλα», λέει στο newsbeast.gr η κουκλοπαίκτρια, «πνευματικά είναι αναγκαία η συγκέντρωση. Γιατί μόλις αρχίσει η κούκλα, εσύ παύεις να υπάρχεις». Αυτή είναι μια ακόμα δυσκολία – και μια πολύ ενδιαφέρουσα δοκιμασία και ένδειξη εμπειρίας για τους κουκλοπαίκτες. Προσπαθούν να είναι εντελώς ανέκφραστοι όταν έχουν παραδώσει τη σκυτάλη της παράστασης στην εκάστοτε κούκλα. «Χρειάζεται πολλή προσπάθεια», εξομολογείται η κ. Στεφανοπούλου, «παλαιότερα μου ξέφευγε και σιγοτραγουδούσα με την κούκλα. Πολλές φορές, όταν δεν απέδιδα τις κινήσεις της κούκλας καλά, ασυνείδητα προσπαθούσα με δικές μου εκφράσεις να καλύψω την αστοχία».

(Σκηνοθεσία- μοντάζ: Κωνσταντίνος Οικονόμου) Το ενδιαφέρον με τον Γιοβάν, όπως με πολλά έργα, είναι πως ανεξαρτητοποιείται πλήρως από τον δημιουργό του και «τραβά το δρόμο του», που λέμε. «Δεν ξέρω ακριβώς τι μπορεί να θέλει αλλά ξέρω τι δεν θα του πήγαινε», συμπληρώνει η δημιουργός του. «Ο χαρακτήρας του είναι αφηρημένος, δεν έρχεται να αφηγηθεί μια συγκεκριμένη ιστορία με αρχή- μέση- τέλος, τον συναντάμε ουσιαστικά για λόγους ψυχαγωγίας. Εγώ νιώθω πως τον ξέρω βαθιά, νιώθω πως δεν φοβάται καθόλου να ζήσει και τη θλίψη και τη χαρά του. Του είναι πολύ σημαντική η επικοινωνία και η αλληλεπίδραση με τους ανθρώπους. Έχει και μια ροκ πτυχή – γι’ αυτό ενίοτε συμπεριλαμβάνει και ροκ κομμάτια στο ρεπερτόριό του. Το ροκ, όπως το ρεμπέτικο, τα blues, το φλαμένκο, έχουν κοινή βάση ως προς το τι εκφράζουν». Αν έχετε συναντήσει τον Γιοβάν αλλά ποτέ δεν τον ακούσατε στη ροκ εκδοχή του, αυτό οφείλεται σε ένα αστείο περιστατικό. «Την πρώτη φορά που τον βάλαμε να τραγουδήσει ροκ στο δρόμο, ο κόσμος μας κοιτούσε σαν να είμαστε τρελοί», αφηγείται η Αννέτα. «Ήταν μια κούκλα με μουστάκι και μπουζούκι που το έσπαγε στο stage σαν να ήταν κιθάρα! Η αντίδραση ήταν τόσο παγωμένη που δεν το ξανακάναμε στο δρόμο, το αφήσαμε για επιλεγμένες εμφανίσεις του σε άλλους χώρους». Γιατί η περίπτωση του θεάτρου δρόμου είναι αναμφίβολα μια ξεχωριστή περίπτωση, «είναι η πιο πλούσια εμπειρία για έναν καλλιτέχνη», σύμφωνα με την ίδια. Ο δημιουργός βρίσκεται σε απόλυτη έκθεση, εκεί όπου δεν υπάρχει καμία σύμβαση και καμία προστασία. Κανείς δεν έχει την υποχρέωση να τον  δει και ούτε να πληρώσει γι’ αυτό που βλέπει. Με σκληρή γυμναστική το παρομοιάζει η κ. Στεφανοπούλου, «πρέπει να έχεις συνεχώς τις κεραίες σου τεντωμένες, να προσλαμβάνεις συναισθήματα, να προσαρμόζεσαι διαρκώς». Όσο για το πώς το αντιμετωπίζει ο κόσμος, οι αντιδράσεις ποικίλλουν. «Το ελληνικό κοινό δεν είναι εκπαιδευμένο, πολύς κόσμος δεν αντιλαμβάνεται πως το να παίξεις στο δρόμο είναι επιλογή και νομίζουν πως… ξεπέσαμε! Είναι αρκετές φορές που με πλησιάζουν και μου λένε: “τι ωραία παράσταση, κρίμα που παίζεις στο δρόμο…”. Μια κυρία κάποτε με παρότρυνε με πολλή έγνοια να πάω στην… τηλεόραση για να βρω δουλειά!». Ο Γιοβάν δεν παίζει μόνο στο δρόμο, εμφανίζεται επίσης σε καφετέριες, μουσικές σκηνές, φεστιβάλ. Ο δρόμος όμως είναι ως θεατρική σκηνή η πιο σημαντική, λέει η δημιουργός του, κι εκεί ο ρεμπέτης αυτός έχει «γράψει» πολλά χιλιόμετρα εδώ και πέντε χρόνια. Έκανε τα πρώτα του βήματα στο ξεκίνημα της κρίσης και συνέχισε με το μπουζούκι του ακόμα μέχρι και σήμερα που πολλά έχουν ανατραπεί πλήρως, να τραγουδά και να παρατηρεί έναν κόσμο να αλλάζει μπροστά στα καλοσμιλεμένα μάτια του. «Ο κόσμος υποδέχεται το ρεμπέτικο με πολλή λαχτάρα, οι θεατές τραγουδούν μαζί του, έχει τύχει και να χορέψουν», αφηγείται η Αννέτα, «νομίζω όσο περνούν τα χρόνια τόσο περισσότερο ο κόσμος έχει ανάγκη το ρεμπέτικο και όσα συμβολίζει. Άλλαξε βέβαια και το πως παίζουμε εμείς, σήμερα είμαστε χωρίς αμφιβολία πολύ καλύτεροι από ό,τι στην αρχή. Αλλά και ο κόσμος αυτή τη στιγμή μοιάζει να το χρειάζεται, σαν να έχει ανάγκη να βρει την ελπίδα μέσα στο σκοτεινό τούνελ, ίσως και αυτό του αστικού περιβάλλοντος. Βλέπουμε τους ανθρώπους με το κεφάλι κάτω, όλοι κάπου πηγαίνουν. Ίσως η κούκλα είναι η αφορμή να κοιτάξουν γύρω, τους ξυπνά τα μάτια και την καρδιά», περιγράφει. «Είναι πολύ χαρακτηριστικό πως κάποιος είχε ανεβάσει ένα βίντεο του Γιοβάν στο facebook το 2012 και τα περισσότερα σχόλια ήταν του τύπου “τι ωραίο όλο αυτό”. Τυχαία αυτό το βίντεο ξανακυκλοφόρησε τώρα κι αυτή τη φορά τα σχόλια είναι πολύ διαφορετικά, η παράσταση προσλαμβάνεται σαν σύμβολο για λίγο οξυγόνο. Σκέφτεται κάποιος, να κάτι καλό, μπορεί και στην άλλη γωνία κάτι καλό να με περιμένει, δεν ξέρεις…». Αυτή η επικοινωνία με τον κόσμο στο δρόμο είναι μοναδική για τους καλλιτέχνες που την επιλέγουν. «Έχουμε μοιραστεί πολύ συγκινητικές στιγμές, κι εμείς έχουμε κλάψει, και οι θεατές έχουν κλάψει», θυμάται η κ. Στεφανοπούλου. Στο δρόμο η κούκλα έχει τη δική της δικαιοσύνη, θα πάει να πειράξει τον πιο συνοφρυωμένο, θα αγκαλιάσει εκείνον που κάθεται πιο παράμερα. «Πολλές φορές όταν βλέπω κόσμο στο δρόμο να πεινά, να πονά, αναρωτιέμαι ποιος δεν τον φρόντισε και έχει βρεθεί εκεί, μήπως κάποιος δεν τον αγκάλιαζε αρκετά. Εγώ δεν τολμώ να τον αγκαλιάσω για πολλούς και προφανείς λόγους, η κούκλα όμως μπορεί να αγκαλιάσει και αυτούς που εγώ δεν μπορώ. Είναι απελευθερωτικό, πολύ λυτρωτικό. Ο Γιοβάν έχει διευκολύνει πολύ και τη δική μου επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους», εξομολογείται. Ποιοι είναι, όμως, οι κουκλοπαίκτες; Γιατί οι περισσότεροι δεν τους γνωρίζουμε ή πολλές φορές δεν γνωρίζουμε ούτε την τέχνη τους; «Είναι μάστορες, γι’ αυτό», εξηγεί η κ. Στεφανοπούλου. «Η τέχνη αυτή έχει πολλή και σκληρή δουλειά και οι άνθρωποί της δεν ασχολούνται με το να τη διαφημίσουν». Πανεπιστημιακές σπουδές στο πεδίο αυτό δεν υπάρχουν- εν αντιθέσει με αρκετές ευρωπαϊκές χώρες όπως Γαλλία, Τσεχία, Γερμανία όπου και σπουδές ακαδημαϊκού επιπέδου υπάρχουν και πολλά θεάματα για ενήλικο κοινό και για παιδιά. «Στην Ελλάδα υπάρχουν όμως πάρα πολύ καλοί δάσκαλοι που μοιράζονται απλόχερα τη γνώση και τα εργαλεία τους. Αυτή η προσφορά διαμορφώνει και την πορεία του κουκλοθεάτρου», προσθέτει. Κι έτσι στο χώρο ανθίζει η αλληλοϋποστήριξη και η αλληλοβοήθεια. «Θεωρητικά είμαστε ανταγωνιστικές κουκλοθεατρικές ομάδες, στην πραγματικότητα όμως νοιαζόμαστε για τις δουλειές των άλλων σαν να είναι η δική μας. Αλληλοδιορθωνόμαστε, αυτό το ήθος διαμορφώθηκε από  τους καλούς δασκάλους μας. Έτσι τα υλικά μου είναι και δικά σου, το αυτοκίνητό μου δικό σου, εφόσον το χρειάζεσαι. Στις εκδηλώσεις που διοργανώνει το Ελληνικό Κέντρο Κουκλοθεάτρου, στη γιορτή της Παγκόσμιας Ημέρας Κουκλοθεάτρου στις 20 Μαρτίου, συμμετέχουμε όλοι σε όλα. Και θα στήσουμε, και θα παίξουμε, και θα βοηθήσουμε, και θα καθαρίσουμε. Ουσιαστικά οι θεωρητικοί ανταγωνιστές συμπράττουν. Γιατί αγαπάμε την τέχνη μας». Κι αν κάποιος θέλει να βουτήξει σε αυτά τα δύσκολα νερά της δημιουργίας, του κουκλοθεάτρου; Η κ. Στεφανοπούλου παραπέμπει τους ενδιαφερόμενους στα πολλά εργαστήρια που μπορεί κανείς να βρει μέσω του Κέντρου Κουκλοθεάτρου, της UNIMA -Union International de la Marionnette. Ιδρύθηκε το 1929 στην Πράγα, είναι ισότιμο μέλος της UNESCO και έχει τοπικά κέντρα σε περίπου 80 χώρες. Το Ελληνικό Κέντρο ιδρύθηκε το 1990. «Όποιος ενδιαφέρεται πρέπει να ξέρει πως αν δεν έχει υπομονή και δεν προσπαθήσει πολύ, δεν θα τραβήξει. Το κουκλοθέατρο είναι ένα είδος στο οποίο κρίνεσαι κάθε στιγμή. Σ’ αυτή την τέχνη ξέρεις ότι ποτέ δεν ξέρεις, θα κάνεις άπειρα λάθη για να κατακτήσεις ένα μικρό βηματάκι», συμπληρώνει. Η ίδια αυτό το διάστημα δουλεύει πάνω στη «μυστηριώδη» προσωπικότητα, τη γυναίκα που έχει ο Γιοβάν μες στην καρδιά του- και στην κορνίζα στο τραπεζάκι του, δίπλα εκεί που παίζει το μπουζούκι του και τραγουδά. «Τη λένε Τιτή», αποκαλύπτει η δημιουργός της, «κι ετοιμάζεται κι αυτή να βγει στο δρόμο μαζί του. Αυτόν τον καιρό δουλεύουμε μια παράσταση που όχι απλώς θα συναντηθούν αλλά θα τραγουδήσουν από κοινού». Για το τέλος της ζητάμε να μας πει ποιο είναι το μέλλον του Γιοβάν. «Όπως δεν ξέρουμε το δικό μας, πού να ξέρει κι αυτός!», απαντά γελώντας. «Κάποτε είχα πολλή αγωνία για το τι θα κάνει. Μετά αποφάσισα να τον αφήσω να κινείται χωρίς καμία προσδοκία και βλέπω πως κινείται μια χαρά. Το σίγουρο είναι πως θέλει να συνεχίσει να γνωρίζει κι άλλους ανθρώπους, κι άλλες κούκλες. Να ταξιδέψει, να παίξει σε πολίτες άλλων χωρών κι άλλων πολιτισμών. Όσο για το δικό μου μέλλον, θα τον ακολουθώ, δεν τον αφήνω να πάει πουθενά μόνος του!»

Info

Γιοβάν

• Ο Γιοβάν είναι ένας μικροκαμωμένος ρεμπέτης 52 εκατοστών, με παχύ μουστάκι και καφέ καπέλο.
• Λατρεύει το μπουζούκι του, τον γλυκό καφέ, την Τιτή και το κρασί.
• Τον προβληματίζουν οι δύο μαυροντυμένες φιγούρες που τον ακολουθούν σε κάθε του κίνηση και που όσα χρόνια και να τις αγνοεί παραμένουν κοντά του.
• Ξεσπάει για να διεκδικήσει την ελευθερία έκφρασής του.

Bufos

• Η ομάδα κουκλοθεάτρου Bufos δημιουργήθηκε το καλοκαίρι του 2011 στην Αθήνα.
• Έκτοτε δίνει παραστάσεις στο δρόμο, σε καφέ, θέατρα, ιδρύματα και φεστιβάλ.
• Οργανώνει εργαστήρια κατασκευής κούκλας για παιδιά και ενήλικες.

Όσοι ενδιαφέρονται για τις εμφανίσεις του Γιοβάν μπορούν να ενημερώνονται από τη σελίδα του στο Facebook.

Δείτε όλα τα θέματα του Weekend