Ο εμψυχωτής του Καραγκιόζη, Ευγένιος Σπαθάρης

Ως γνήσιος λαϊκός καλλιτέχνης του θεάτρου σκιών, ο Σπαθάρης ήταν ο σημαντικότερος καραγκιοζοπαίχτης της ελληνικής παράδοσης, ένας άνθρωπος που πέρασε πίσω από τον μπερντέ όλη του τη ζωή. Το έλεγε εξάλλου καλύτερα και ο ίδιος: «Δεν θα σταματήσω να παίζω στον μπερντέ. Αν μου στερήσεις τον Καραγκιόζη, θα πεθάνω», ισχυριζόταν ο «πρύτανης» του ελληνικού θεάτρου σκιών, συμπληρώνοντας πάντα με νόημα ότι «θα έπρεπε να φτιάξουν ένα άγαλμα στον Καραγκιόζη». Αυτός ήταν ο Ευγένιος Σπαθάρης, ο άνθρωπος που ανέλαβε το έργο να απλώσει τις περίφημες σκιές του θεάτρου του σε όλη την Ελλάδα αλλά και το εξωτερικό, από το 1942 όταν και ξεκίνησε η περιπέτειά του με τις παραστάσεις του Καραγκιόζη. Και βέβαια έμελλε να γίνει ένας αληθινός εκφραστής της ελληνικής παράδοσης, η γνήσια φωνή του Καραγκιόζη, κάτι που θα ξεπερνιόταν μόνο από την απλόχερη ανθρωπιά και την αφτιασίδωτη απλότητά του. Ας ακούσουμε τι έλεγε γι’ αυτόν ο μεγάλος μας ποιητής Άγγελος Σικελιανός: «Η τέχνη του Σπαθάρη είναι στη βάση της λαϊκής ψυχής και ζωής και μακάριος όποιος την αντικρίζει με τη σοβαρότητα που της οφείλεται. Μέσα της δεν κατασταλάζει μόνο η λαγαρή θυμοσοφία του λαού μας μπρος στα ανάποδα τον κόσμου, αλλά σκεπάζεται και η πηγαία δύναμη πόχει μέσα του και με την οποία υπερνικά αυτά τα ανάποδα με ψυχισμό ασύγκριτο, ανεβαίνοντας απ’ τα σκαλιά της θείας του εξυπνάδας ως τις κορφές του ηρωισμού». Ο Σπαθάρης ήταν όμως πολλά περισσότερα από γνωστός καραγκιοζοπαίχτης: ζωγράφος (κατά πολλούς εφάμιλλος του Θεόφιλου), σκηνογράφος, σκηνοθέτης, μουσικός, αλλά και ταλαντούχος -όπως φάνηκε- ερασιτέχνης ηθοποιός… Πρώτα χρόνια Ο Ευγένιος Σπαθάρης γεννιέται στην Κηφισιά της Αττικής στις 2 Ιανουαρίου 1924, ερχόμενος από τις πρώτες στιγμές της ζωής του σε επαφή με το θέατρο σκιών και τον Καραγκιόζη. Ο πατέρας του, Σωτήρης, είναι γνωστός καραγκιοζοπαίχτης και ο έρωτας του μικρού Ευγένιου με τη λαϊκή τέχνη είναι κεραυνοβόλος. Αρχίζει λοιπόν να μιμείται τον μπαμπά στο σπίτι, δίνοντας αυτοσχέδιες παραστάσεις στο δωμάτιό του. Ο πατέρας όμως είναι κάθετα αντίθετος και δεν αφήνει τον γιο του να πιάνει στα χέρια του τις φιγούρες. Έχει όνειρα για εκείνον, θέλει να τον κάνει αρχιτέκτονα, και ξέρει καλά ότι η περιπλανώμενη ζωή του καραγκιοζοπαίχτη μόνο εύκολη δεν είναι. Το χέρι του μικρού Ευγένιου πιάνει όμως και πιάνει πολύ, κάτι που πείθει τον πατέρα να του επιτρέψει να τον βοηθά όπως μπορεί: ο Ευγένιος ζωγραφίζει από μικρός τις διαφημιστικές ρεκλάμες για τις υπαίθριες παραστάσεις του πατέρα του! Το πολύπλευρο ταλέντο εξάλλου του μικρού βρίσκει διέξοδο στο θέατρο σκιών, σκαρώνοντας νέες φιγούρες, εν είδει παιδικού παιχνιδιού. Το περιστατικό που πείθει τον πατέρα πέραν αμφιβολίας για την προσήλωση του γιου στο λαϊκό θέατρο μένει θρυλικό: ο χτυπημένος από τη φυματίωση Σωτήρης δεν μπορεί να δώσει την προγραμματισμένη παράσταση και αντιμέτωπος με το ενδεχόμενο να επιστραφούν τα χρήματα στον κόσμο που είχε κόψει εισιτήριο, ο θεατρώνης παρακαλεί τον πατέρα να επιτρέψει στον 17χρονο Ευγένιο να δώσει εκείνος την παράσταση. Ο Σωτήρης, που μέχρι τότε δεν τον άφηνε ούτε πίσω από το πανί να μπει, λέει το μεγάλο «ναι»: έναν μήνα αργότερα, όταν ένιωσε καλύτερα, τρύπωσε και είδε κρυφά μια παράσταση του γιου του. Τότε του είπε: «Αυτό ήταν, τέλειωσε. Τράβα μπροστά και μη φοβάσαι!». Είναι εξάλλου και τα χρόνια της Κατοχής και οποιεσδήποτε βλέψεις για σπουδές έπρεπε να ματαιωθούν. Ο Ευγένιος Σπαθάρης εγκαταλείπει το όνειρο της αρχιτεκτονικής και ρίχνεται με τα μούτρα στον Καραγκιόζη. Δεν ήταν όμως άλλος ένας καραγκιοζοπαίχτης της σειράς, είχε όραμα για το θέατρο σκιών, κάτι που θα τον μετατρέψει 65 χρόνια αργότερα σε δάσκαλο της λαϊκής παράδοσης και θεματοφύλακα του θεάτρου σκιών… Το έργο του Ήταν το 1942 λοιπόν όταν ο Σπαθάρης άρχισε να ασχολείται επαγγελματικά με το θέατρο σκιών, παρά το γεγονός ότι η γνωριμία και εμπλοκή του με τον Καραγκιόζη είχε ξεκινήσει χρόνια νωρίτερα. Από το 1945-1950 περιοδεύει συνεχώς στην Ελλάδα, δίνοντας παραστάσεις σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της χώρας μας. Πέρα από τους υπαίθριους μπερντέδες που στήνει σε πλατείες και πεζοδρόμια, βάζει τον Καραγκιόζη στα θέατρα και τους κινηματογράφους της Ελλάδας, δίνοντας κυριολεκτικά αμέτρητες παραστάσεις για μικρούς και μεγάλους. Ο Καραγκιόζης του γίνεται σταθερή αναφορά σε ετήσια φεστιβάλ και διοργανώσεις (όπως, ας πούμε, στη Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης), την ίδια στιγμή που ο Διάκος, ο Κολοκοτρώνης και ο Κατσαντώνης μετατρέπονται στους μεγάλους πρωταγωνιστές του στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής. Οι επικές του παραστάσεις με τα ηρωικά κατορθώματα των χαρακτήρων του θα του φέρουν βέβαια περιπέτειες: συλλαμβάνεται και οδηγείται στην Κομαντατούρ και για να τον αφήσουν ελεύθερο, τον υποχρεώνουν να δώσει δύο παραστάσεις αποκλειστικά για τα μάτια του φρούραρχου! Ο Σπαθάρης έφτιαχνε τις φιγούρες μόνος του, σκαρώνοντάς τες από χαρτόκουτα και μπακαλόχαρτα. Πίσω από το πανί έχει έναν ή δύο βοηθούς, για να τον βοηθούν με τις φιγούρες, τον τραγουδιστή, που γνώριζε όλα τα παραδοσιακά τραγούδια της υπαίθρου, αλλά και το «τουρκάκι», τον δεύτερο τραγουδιστή δηλαδή που ήξερε τους αμανέδες και τα τούρκικα τραγούδια. «Θα έπρεπε να φτιάξουν ένα άγαλμα του Καραγκιόζη. Όλη η Ελλάδα θεατρίστηκε μαζί του. Οι άνθρωποι με αυτόν έμαθαν να γελούν και να ονειρεύονται», λέει ο Σπαθάρης που γίνεται ολοένα και πιο γνωστός, αναγκάζοντας τους διοργανωτές των παραστάσεών του να μεγαλώνουν συνεχώς τους χώρους που θα εμφανιζόταν. Δεν θα έπαιρνε πολύ στον Σπαθάρη να γίνει διεθνής: ήδη από τη δεκαετία του ’50 η χάρη του εξαπλώνεται στο εξωτερικό, κυρίως στην Αμερική και τον Καναδά, αλλά η φήμη του έφτασε μέχρι και την Κούβα (1953)! Οι περιοδείες στο εξωτερικό γίνονται για τον ίδιο σταθερή ετήσια αναφορά, με τον Σπαθάρη να ταξιδεύει πλέον συνεχώς εντός και εκτός Ελλάδας για να φέρει τον Καραγκιόζη του στις τέσσερις γωνιές του πλανήτη. Όπως εξάλλου το ήθελε και ο ίδιος, με τα ταξίδια του γύρισε τον κόσμο δύο φορές! Ο καραγκιοζοπαίχτης θέλει όμως τα πράγματα όπως εκείνος τα σκαρφίζεται και δεν δέχεται έξωθεν παρεμβάσεις. Μνημειώδες στιγμιότυπο στέκει εδώ η δεύτερη φορά που εμφανίστηκε στο Κρεμλίνο, όταν του έφτιαξαν ένα πανί 22 μέτρων για να παίξει! Δεν το δέχτηκε φυσικά, κάνοντας τους 5.000 Ρώσους που συνέρρευσαν στην παράστασή του να απολαύσουν τον Καραγκιόζη στο γνωστό πανί των 2,5 μέτρων. Επόμενος σταθμός στη ζωή του το 1962, όταν ηχογραφεί όλες τις κλασικές παραστάσεις του Καραγκιόζη, και έτσι κυκλοφορούν οι πρώτοι δίσκοι του. Το 1966, όταν δημιουργείται ο Πειραματικός Σταθμός Τηλεόρασης, δεν θα μπορούσε να μην ξεκινήσει το πιλοτικό του πρόγραμμα με τον Καραγκιόζη του Σπαθάρη, ο οποίος συνεχίστηκε έως το 1992. Ποιος μπορεί εξάλλου να ξεχάσει το «Ακούσατε, ακούσατε…» της χαρακτηριστικής φωνής του λαϊκού μας βάρδου;

Ταυτοχρόνως, συνεχίζει να οργώνει Ελλάδα και εξωτερικό, ανανεώνοντας συνεχώς το ρεπερτόριό του και συγκεντρώνοντας διαρκώς νέα κοινά. Ο Καραγκιόζης αποδεικνύεται διαχρονική αγάπη για μικρούς και μεγάλους. Πέρα από τις εφήμερες παραστάσεις, ο Σπαθάρης ενδιαφέρεται να αφήσει κληρονομιά τον Καραγκιόζη, γι’ αυτό και κυκλοφορεί το 1970 μια σειρά από εικονογραφημένα τεύχη του Καραγκιόζη, ώστε να υπάρχουν και γραπτά μνημεία του λαϊκού ήρωα. Και βέβαια το 1979 εκδίδει το βιβλίο του «Ο Καραγκιόζης των Σπαθάρηδων» (εκδόσεις Νεφέλη). Επιπλέον, στην προσπάθειά του να «ζωντανέψει» τον Καραγκιόζη, τον βγάζει από τις σκιές του μπερντέ του και τον μεταφέρει στο σανίδι, δίνοντάς του έμψυχη οντότητα σε παραστάσεις με ηθοποιούς! Γι’ αυτό και λέγεται συχνά ότι ο Σπαθάρης πήγε τον Καραγκιόζη εκεί που δεν τόλμησε να τον πάει κανείς… Άλλες δραστηριότητες Παρά το γεγονός ότι ο Σπαθάρης είναι ταυτισμένος στη λαϊκή μας συνείδηση με τον Καραγκιόζη και το θέατρο σκιών, στην πραγματικότητα υπήρξε ένας πολυτάλαντος άνθρωπος που ασχολήθηκε με πολλά. Αξιόλογη είναι η δράση του στο θέατρο, όπου έφτιαξε τα σκηνικά σε αμέτρητες παραστάσεις, κάποιες εκ των οποίων σκηνοθέτησε κιόλας. Αναφέρουμε ενδεικτικά: «Μέγας Αλέξανδρος» με το Ελληνικό Χορόδραμα (1950), «Το ταξίδι» του Θέμελη (1965), «Ο Καραγκιόζη Δικτάτορας» του Γιαννακόπουλου (1969), «Το μεγάλο μας τσίρκο» του Καμπανέλλη (1972), «Ο Καραγκιόζης παραλίγο Βεζύρης» του Σκούρτη, «Τα Καραγκιοζέικα» του Ρώτα κ.ά. Και βέβαια ασχολήθηκε και με το κλασικό ρεπερτόριο, ανεβάζοντας το 1980 σε δική του διασκευή τους αριστοφανικούς «Βατράχους», δουλειά που θα κυκλοφορήσει και σε δίσκο. Η δουλειά του στο θέατρο θα συνεχιστεί μάλιστα μέχρι και το 1999, με τον Σπαθάρη να μετρά μόνο εισπρακτικές και καλλιτεχνικές επιτυχίες… Επίσης, ο Σπαθάρης εμφανίζεται και στον ελληνικό κινηματογράφο, σε μια ερασιτεχνική υποκριτική καριέρα που ξεκινά από το 1950 και μετρά περισσότερα από 40 χρόνια ζωής! Και πάλι ενδεικτικά αναφέρουμε τα φιλμ «Πικρό Ψωμί» του Γρηγορίου (1950), «Ο εξυπνότερος άνθρωπος του κόσμου» (1950), τα κινούμενα σχέδια «Κιβωτός» (1956), «Ο Μέγας Αλέξανδρος» του Ζερβουλάκου (1960) και η «Λυσιστράτη» του ιδίου (1974), το «Τεριρέμ» του Δοξιάδη (1992), αλλά και σε πλήθος ντοκιμαντέρ που αφορούν στην Ελλάδα εμφανίστηκε ο Σπαθάρης… Η σημαντικότερη ωστόσο συμμετοχή του εκτός θεάτρου σκιών ήταν στη μουσική και τη ζωγραφική! Η φωνή εξάλλου του Ευγένιου Σπαθάρη, ταυτισμένη με τον αγαπημένο μας λαϊκό ήρωα, αντηχεί παντού, πότε σχολιάζοντας τα καλά και τα κακά αυτού του τόπου και πότε υμνώντας την αθάνατη ελληνική ψυχή. Και πάλι ποιος δεν θυμάται τα 3 τραγούδια που ερμήνευσε με τίτλο «Εμένα φίλε με λένε Καραγκιόζη» (σε στίχους Γκάτσου και μουσική Ξαρχάκου) ή το κομμάτι «Για την Ελλάδα ρε γαμώτο» του Στέλιου Φωτιάδη; Ο Σπαθάρης, σε κάτι που θα θυμούνται πολλοί, συνεργάστηκε πολυάριθμες φορές με τον Διονύση Σαββόπουλο, σε πάμπολλες συναυλίες του γνωστού μουσικού… Και τέλος ιδιαίτερη μνεία πρέπει να γίνει στη δεύτερη αγάπη του Σπαθάρη, τη ζωγραφική, με τον ίδιο να εκφράζεται δανειζόμενος τη μανιέρα της λαϊκής ζωγραφικής. Τα ζωγραφικά του θέματα αντλούν έμπνευση από καθημερινές σκηνές, από ιστορικά γεγονότα (κυρίως με ήρωες της Ελληνικής Επανάστασης), δημοτικά τραγούδια, την ίδια στιγμή που φιλοτέχνησε λαϊκά πορτρέτα του τόπου μας, αλλά και διάφορες άλλες σκηνές εμπνευσμένες από τον κόσμο της μυθολογίας και του παραμυθιού. Μέχρι και παιδικά βιβλία εικονογράφησε ο Σπαθάρης, το ασίγαστο πενάκι του οποίου έφτασε μέχρι και τα ημερολόγια γνωστών εταιριών! Η ζωγραφική του καριέρα μέτρησε πάνω από 50 ατομικές εκθέσεις σε Ελλάδα και εξωτερικό, ενώ αναρίθμητες ήταν οι συμμετοχές του σε συλλογικές εκθέσεις και αφιερώματα… Αυτός ήταν ο ακούραστος λαϊκός μας τροβαδούρος, ένας άνθρωπος που λάτρεψε τον ελληνικό πολιτισμό και θέλησε να τον φέρει στα πέρατα της οικουμένης. Και βέβαια, πέρα από τις αναρίθμητες βραβεύσεις του τόσο εντός όσο και εκτός Ελλάδας για την πολύχρονη προσφορά του στο θέατρο σκιών, που κράτησε ζωντανό σε πείσμα των χαλεπών καιρών, το μεγάλο του όραμα έγινε πράξη, βρίσκοντας για τον Καραγκιόζη του μια μόνιμη στέγη! Στο Σπαθάρειο Μουσείο Θεάτρου Σκιών, το οποίο έφτιαξε με τη βοήθεια της συζύγου του (από το 1958) στο σπίτι του στο Μαρούσι της Αττικής το 1991, μπορεί ο επισκέπτης να θαυμάσει τη μοναδική συλλογή των φιγούρων του δασκάλου του Καραγκιόζη, μια διαρκής υπόμνηση δηλαδή στο έργο ενός μεγάλου Έλληνα, το οποίο πρόλαβε να δει με τα μάτια του πριν εγκαταλείψει τα εγκόσμια στις 9 Μαΐου 2009, σε ηλικία 85 ετών… Κι αν πρέπει να μνημονεύσουμε το σημαντικότερό του επίτευγμα, αυτό δεν ήταν άλλο από την εξύψωση του λαϊκού θεάτρου σκιών σε ένα εξαιρετικό είδος τέχνης και τεχνικής, «διότι η παράδοση δεν είναι μόνο οι χοροί, τα τραγούδια, αλλά και το παραδοσιακό θέατρο», όπως έλεγε ο αξέχαστος Ευγένιος Σπαθάρης…

Κι έτσι ο Καραγκιόζης σταματά πλέον να μας διασκεδάζει απλώς και γίνεται η φωνή ενός λαού, με τον σημαντικότερο εμψυχωτή του να μεγαλώνει με το λευκό του σεντονάκι και τη λάμπα γενιές και γενιές Ελληνόπουλων… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr