Οι ελεύθερες ρίζες είναι εξαιρετικά δραστικά και ασταθή μόρια που παράγονται φυσιολογικά από τον οργανισμό ως παραπροϊόν του μεταβολισμού. Μπορούν, επίσης, να παραχθούν μετά από έκθεση σε περιβαλλοντικές τοξίνες, όπως ο καπνός του τσιγάρου, και σε υπεριώδη (UV) ακτινοβολία.

Παρόλο που η διάρκεια ζωής τους είναι μόνο ένα κλάσμα του δευτερολέπτου, στο σύντομο αυτό διάστημα, προσπαθώντας να σταθεροποιηθούν, είναι ικανές να προκαλέσουν βλάβες στα κύτταρα, οι οποίες ενδέχεται να οδηγήσουν σε μεταλλάξεις, επηρεάζοντας τη διαδικασία της γήρανσης και αυξάνοντας τον κίνδυνο για σοβαρές ασθένειες, όπως η καρδιοπάθεια και ο καρκίνος.

Τα αντιοξειδωτικά που λαμβάνουμε μέσω της διατροφής μας μπορούν να εξουδετερώσουν αυτές τις ασταθείς ενώσεις και να μειώσουν την πιθανότητα πρόκλησης βλάβης.

Το Very Well Health εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο οι ελεύθερες ρίζες, πώς επιδρούν στον οργανισμό, ποια συμπληρώματα και βιταμίνες θα μπορούσαν να παρέχουν προστασία και ποιες τροφές είναι καλό να εντάξετε στη διατροφή σας για να μειώσετε το οξειδωτικό στρες.

Τύποι ελευθέρων ριζών και πως αυξάνονται στον οργανισμό

Οι πιο σημαντικές για τον ανθρώπινο οργανισμό είναι οι ελεύθερες ρίζες οξυγόνου, γνωστές και ως «δραστικές ρίζες οξυγόνου» (Reactive Oxygen Species, ROS). Παραδείγματα περιλαμβάνουν:

  • Μονοατομικό οξυγόνο
  • Υπεροξείδιο του υδρογόνου
  • Υπεροξείδια
  • Ανιόντα υδροξυλίου

Αν και είναι γνωστό ότι προκαλούν βλάβες, παίζουν και σημαντικό ρόλο σε πολλές φυσιολογικές διεργασίες. Τα κύτταρά μας διαθέτουν ενδογενές αντιοξειδωτικό σύστημα για να διαχειρίζονται τα επίπεδα ROS. Όμως οι ελεύθερες ρίζες δεν προέρχονται μόνο από φυσιολογικές μεταβολικές λειτουργίες, αλλά και από έκθεση σε καρκινογόνες και άλλες βλαβερές ουσίες, γεγονός που δυσκολεύει το αντιοξειδωτικό σύστημα να ανταποκριθεί.

Επίσης ο οργανισμός παράγει διαρκώς ελεύθερες ρίζες κατά τη διάσπαση των θρεπτικών συστατικών για την παραγωγή ενέργειας. Αυτός είναι και ένας λόγος για τον οποίο αυξάνεται ο κίνδυνος ασθενειών με την ηλικία, ακόμη και χωρίς έκθεση σε τοξίνες.

Η παραγωγή ελευθέρων ριζών ενισχύεται όταν εκτιθέμεθα σε ουσίες όπως:
  • Καπνός τσιγάρου
  • Υπεριώδης ακτινοβολία
  • Ραδόνιο
  • Αμίαντος, χλωριούχο βινύλιο και άλλες χημικές ουσίες
  • Ορισμένοι ιοί
  • Ιατρική ακτινοβολία
  • Ατμοσφαιρική ρύπανση

Οξειδωτικό στρες: Οι επιπτώσεις στον οργανισμό

Η παρουσία πολλών ελευθέρων ριζών προκαλεί το λεγόμενο «οξειδωτικό στρες». Το φαινόμενο αυτό συμβαίνει όταν οι ελεύθερες ρίζες είναι περισσότερες από αυτές που μπορεί να εξουδετερώσει ο οργανισμός.

Όταν μια ελεύθερη ρίζα «κλέβει» ένα ηλεκτρόνιο από ένα μόριο, εκείνο μετατρέπεται επίσης σε ελεύθερη ρίζα, με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος. Η βλάβη στο DNA – που ελέγχει τις λειτουργίες και τη δομή του σώματος –  μπορεί να οδηγήσει σε ασθένειες, περιλαμβανομένου του καρκίνου.

Ελεύθερες ρίζες και καρκίνος

Όταν το DNA υφίσταται βλάβες, μπορεί να παράγει μη λειτουργικές πρωτεΐνες. Κρίσιμο σημείο είναι η βλάβη σε γονίδια που καταστέλλουν την ανάπτυξη όγκων. Αυτά τα γονίδια παράγουν πρωτεΐνες που επιδιορθώνουν το DNA ή οδηγούν τα κατεστραμμένα κύτταρα σε απόπτωση, τη διαδικασία του προγραμματισμένου κυτταρικού θανάτου.

Η συσσώρευση μεταλλάξεων σε τέτοια γονίδια μπορεί να οδηγήσει στην εμφάνιση καρκίνου.

Αντιοξειδωτικά και ελεύθερες ρίζες

Πολλά φυτικά συστατικά που βρίσκονται στα τρόφιμα λειτουργούν ως αντιοξειδωτικά. Αυτές οι ουσίες εμποδίζουν τον σχηματισμό ελευθέρων ριζών και μειώνουν την βλάβη που μπορεί να προκληθεί.

Αντιοξειδωτικά όπως:

  • Βιταμίνη Ε
  • Βιταμίνη A
  • Β-καροτένιο
  • Ανθοκυανίνες
  • EGCG (κατεχίνες)

περιέχονται σε τρόφιμα όπως τα φρούτα, ιδιαίτερα τα μούρα, τα λαχανικά, οι ξηροί καρποί, και το πράσινο τσάι, συμβάλλοντας στην πρόληψη χρόνιων ασθενειών.

Βοηθούν τα συμπληρώματα αντιοξειδωτικών;

Αν και η διατροφή πλούσια σε αντιοξειδωτικά συνδέεται με μειωμένο κίνδυνο ασθενειών, τα αντίστοιχα συμπληρώματα δεν έχουν αποδείξει την ίδια αποτελεσματικότητα.

Μάλιστα τα αποτελέσματα μιας σχετικής μελέτης προκάλεσαν έκπληξη στους επιστήμονες, που προσπαθούν να κατανοήσουν τους βιολογικούς μηχανισμούς: Συγκεκριμένα σε έρευνα αρχικά διαπιστώθηκε ότι η κατανάλωση τροφών με υψηλή περιεκτικότητα σε β-καροτένιο και βιταμίνη Ε σχετίζεται με μικρότερο κίνδυνο για καρκίνο του πνεύμονα. Ωστόσο στη συνέχεια διαπιστώθηκε ότι οι καπνιστές οι οποίοι λάμβαναν συμπληρώματα β-καροτενίου, όχι μόνο δεν είχαν οφέλη, αλλά αντίθετα είχαν αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου.

Επίσης τα άτομα που υποβάλλονται σε θεραπεία για καρκίνο, είναι σημαντικό να συμβουλευτείτε τον ογκολόγο σας πριν πάρετε οποιοδήποτε συμπλήρωμα. Ορισμένα αντιοξειδωτικά μπορεί να μειώσουν την αποτελεσματικότητα της θεραπείας ή να προκαλέσουν επιδείνωση.

Μελέτες σε γυναίκες με καρκίνο του μαστού έδειξαν χειρότερη έκβαση όταν έπαιρναν αντιοξειδωτικά κατά τη διάρκεια χημειοθεραπείας και ακτινοθεραπείας. Άλλες μελέτες έδειξαν ότι τα συμπληρώματα βιταμίνης Ε ενδέχεται να ενισχύσουν την ανάπτυξη καρκίνου του πνεύμονα.

Οι γιατροί συνήθως συνιστούν διατροφή πλούσια σε φυσικά αντιοξειδωτικά αντί για συμπληρώματα.

Πώς να περιορίσετε τις ελεύθερες ρίζες

Καθώς οι ελεύθερες ρίζες είναι μέρος φυσικών διαδικασιών του οργανισμού, δεν μπορείτε να τις αποφύγετε εντελώς. Ωστόσο, μπορείτε να περιορίσετε την έκθεσή σας σε καρκινογόνες ουσίες και να ενισχύσετε την πρόσληψη αντιοξειδωτικών μέσω της διατροφής.

Επιλέξτε μια πολύχρωμη διατροφή, πλούσια σε φρούτα και λαχανικά, για να ενισχύσετε την άμυνα του οργανισμού σας ενάντια στο οξειδωτικό στρες. Η κατανάλωση φυσικών αντιοξειδωτικών μέσω διατροφής είναι ο πιο ασφαλής και αποτελεσματικός τρόπος.