Η νευροπλαστικότητα είναι μια συναρπαστική ιδιότητα του εγκεφάλου, που του επιτρέπει να προσαρμόζεται, να αναδιαρθρώνεται και να δημιουργεί νέες συνδέσεις καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής μας.
Η Δρ. Χριστίνα Καραπάνου, MCI, CIPD Cognitive Behavioral Psychotherapist – PhD Health Psychologist, Chronic Illness Expert, μιλάει στο Newsbeast.gr και εξηγεί πώς αυτή η ικανότητα μπορεί να μας βοηθήσει όχι μόνο στην αποκατάσταση έπειτα από τραυματισμούς, αλλά και στην ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων, στην αντιμετώπιση ψυχικών προβλημάτων και την ενίσχυση της μνήμης.
Τι είναι η νευροπλαστικότητα και πώς μπορούμε να επανεκπαιδεύσουμε τον εγκέφαλό μας;
Η επανεκπαίδευση του εγκεφάλου μέσω της νευροπλαστικότητας έχει αποδειχθεί με σύγχρονες μελέτες. Δεν είναι μόνο τα γονίδια, αλλά και το περιβάλλον που παίζει ρόλο. Για να εξηγήσω τι ακριβώς συμβαίνει στον εγκέφαλό μας, γιατί μπορούμε να μαθαίνουμε και πώς μπορούμε να αλλάζουμε, θα σας δώσω ένα απλό παράδειγμα.
Οι Έλληνες, ως μεσογειακός λαός, έχουμε ένα συγκεκριμένο μοτίβο στα γονίδιά μας. Έχουμε μία συγκεκριμένη διακύμανση ύψους. Θεωρητικά λοιπόν, τα παιδιά θα έπρεπε να έχουν το ίδιο ύψος με τους γονείς τους. Τα σύγχρονα παιδιά, όμως, είναι πολύ πιο ψηλά από την προηγούμενη γενιά. Υπάρχουν, δε, περιπτώσεις παιδιών σημαντικά ψηλότερων από τους γονείς τους και από το σόι τους και σε αυτό παίζουν ρόλο το περιβάλλον, η καλή διατροφή, αλλά και το πώς το διαχειρίζεται ο εγκέφαλος νευροπλαστικά. Το ίδιο ισχύει και με τα ψυχικά χαρίσματα.
Τι είναι, όμως, η νευροπλαστικότητα; Πώς την ορίζουμε;
Η νευροπλαστικότητα είναι η ικανότητα του εγκεφάλου να αναδιοργανώνεται και να αλλάζει δομικά και λειτουργικά ως απάντηση σε νέες εμπειρίες, σε καινούργια μάθηση, ακόμα και σε τραυματισμούς. Οι μελέτες ξεκίνησαν με ανθρώπους που, ύστερα από τροχαίο ατύχημα, είχαν χάσει μεγάλα τμήματα του φλοιού ή των ημισφαιρίων και, όπως αποδείχτηκε, το υπόλοιπο κομμάτι του εγκεφάλου προσαρμόστηκε αναπτύσσοντας άλλες ικανότητες προκειμένου να επιβιώσει το άτομο. Είναι συγκλονιστικό όργανο ο εγκέφαλος. Τι λέει, δηλαδή, η νευροπλαστικότητα; Ότι ο εγκέφαλος δεν είναι μία στατική δομή, αλλά μπορεί να τροποποιεί τις συνδέσεις μεταξύ των νευρώνων του, προσαρμόζοντας τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί. Δίνει ελπίδες ότι αν ξεκλειδώσουμε μελλοντικά περισσότερες πληροφορίες για τη νευροπλαστικότητα, θα μπορούμε να διαχειριστούμε και πολλές ασθένειες, ειδικά ψυχιατρικές.
Έχει σχέση η νευροπλαστικότητα με την ηλικία;
Εννοείται ότι στις νεαρότερες ηλικίες υπάρχει μεγαλύτερη συχνότητα ανάπτυξης νευρώνων, αλλά η συχνότητα της ανάπτυξης των νευρώνων δεν σταματάει ποτέ και αυτό από μόνο του είναι ένα πολύ ελπιδοφόρο μήνυμα.
Έχει γίνει μελέτη σε ετοιμοθάνατους ανθρώπους που τη στιγμή που έχαναν τη συνείδησή τους και μεταφέρονταν στο στάδιο του θανάτου, μέσω ηλεκτροδίων που είχαν συνδέσει στον εγκέφαλό τους, οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι ο εγκέφαλος προσπαθούσε μέχρι το τελευταίο δευτερόλεπτο να αναπτύξει καινούργιους νευρώνες για να επιβιώσει το σώμα. Όταν το είχα διαβάσει, είχα συγκλονιστεί. Γι’ αυτό και δεν παραλείπω να το μοιράζομαι με τους σπουδαστές Ψυχολογίας και τους λέω ότι είναι μεγάλο παραμύθι όποιος πει ότι η αλλαγή δεν είναι εφικτή. Μέχρι και τον θάνατο παλεύει ο εγκέφαλος. Το πάει μέχρι τέλους.
Όταν σταματάει αυτή η νευροπλαστικότητα, εμείς είμαστε υπεύθυνοι, γιατί εμείς την σταματάμε. Δεν δίνουμε ερεθίσματα στον εγκέφαλο, με αποτελέσμα τον εκφυλισμό του που εκφράζεται με άνοια και όλες τις υπόλοιπες ασθένειες. Για παράδειγμα, βγαίνει κάποιος σε σύνταξη. Έτσι, ενώ η ζωή του ήταν γεμάτη ερεθίσματα, έκανε πράγματα και ο εγκέφαλός του συνέχεια πολλαπλασιαζόταν και προσπαθούσε να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις, ξαφνικά κάθεται μπροστά στην τηλεόραση. Τρώει, κοιμάται. Ακολουθεί μία ρουτίνα γήρανσης και, αν αυτό συμπέσει και με κάποια πτώση, οδηγείται πολύ γρήγορα στον εκφυλισμό.
Ποιες είναι οι τεχνικές που υπάρχουν για να δραστηριοποιούμε τον εγκέφαλο;
Όταν κάποιος εξασκείται σε μία νέα δεξιότητα ή προσπαθεί να αλλάξει μία συνήθειά του, ο εγκέφαλός του μαθαίνει μέσα από την επανάληψη. «Επανάληψη μήτηρ πάσης μαθήσεως» και αυτό ισχύει και για τον εγκέφαλο.
Ας το αναλύσουμε λίγο επιστημονικά. Έχουμε δύο συστήματα σκέψης. Το ένα λειτουργεί μόνο στο 5% του χρόνου της ζωής μας και το άλλο θεωρείται αυτόματο σύστημα σκέψης. Έτσι, το 95% της ζωής μας λειτουργούμε με το αυτόματο σύστημα σκέψης. Είναι αυτό που αναφέρεται ως αντανακλαστική συμπεριφορά. Τι σημαίνει αυτό;
Όταν εστιάζουμε σε κάτι, παράγεται ένας νευροδιαβιβαστής, η ακετυλοχολίνη ή η αδρεναλίνη. Αυτές οι δύο ορμόνες-νευροδιαβιβαστές στοιχίζουν πολύ ενεργειακά. Δηλαδή, μετά είμαστε ράκος. Και φέρνω ένα παράδειγμα: οδηγούμε και ξαφνικά έρχεται καταπάνω μας μια νταλίκα. Εκείνη τη στιγμή, ο εγκέφαλος μπαίνει από το αυτόματο στο εστιασμένο σύστημα και παράγει μεγάλη ποσότητα αδρεναλίνης, έτσι ώστε να πάει πολύ αίμα στις μεγάλες ομάδες, να στρίψουμε και να αποφύγουμε το τρακάρισμα. Μετά όμως, όταν καθίσουμε στην άκρη τη δρόμου, τρέμουμε, δεν νιώθουμε καλά, αισθανόμαστε ταραχή και παίρνει ώρα να συνέλθουμε. Γι’ αυτό, λοιπόν, είναι φτιαγμένο το σύστημα, για να το χρησιμοποιούμε σε καταστάσεις πραγματικής ανάγκης.
Οι άνθρωποι, που υποφέρουν από αγχώδεις διαταραχές, χρησιμοποιούν αυτό το σύστημα πιο πολύ από το αυτόματο και γι’ αυτόν τον λόγο χρειάζονται και φαρμακευτική υποστήριξη. Είναι όλη την ώρα σε ένταση.
Το αυτόματο σύστημα θέλει διαρκώς επανάληψη. Όταν έχει μάθει κάποιος να καπνίζει, πέρα από τη σωματική εξάρτηση στο τσιγάρο, είναι η επανάληψη, όπως να στρίψει το τσιγάρο, να το καπνίσει. Βλέπει την κούπα του καφέ και την έχει συνδέσει με κάποια πράγματα. Το αυτόματο σύστημα του εγκεφάλου τρελαίνεται για συνήθειες, για ρουτίνες. Αν όμως μπει σε αυτό το μοτίβο, δεν πολλαπλασιάζεται. Μένει στάσιμη η δυναμική του γιατί δεν υπάρχει ανάγκη να δημιουργηθούν καινούργιες συνδέσεις.
Τι λένε, λοιπόν, οι ψυχολόγοι και οι νευροεπιστήμονες; Ότι ο εγκέφαλος μπορεί να επανεκπαιδευτεί μαθαίνοντας καινούργιες δεξιότητες. Όποια ηλικία και να έχουμε, πρέπει πάντα να κάνουμε και να μαθαίνουμε κάτι καινούργιο. Μάλιστα, αυτή η παρανόηση, ότι δηλαδή οι νέοι είναι πιο νευροπλαστικοί, οφείλεται εν μέρει στο ότι οι νέοι είναι πιο ανοιχτοί στη μάθηση και στα ερεθίσματα.
Ανατομικά, αν εξαιρέσουμε κάποιες άλλες βασικές ορμόνες, ο εγκέφαλος δεν επηρεάζεται αν δεν γεράσουμε εμείς ψυχολογικά. Παραδείγματος χάριν, ένας άνθρωπος στην ηλικία των 45-50, άμα μάθει μία ξένη γλώσσα ή πάει διακοπές σε ένα μέρος που δεν έχει ξαναπάει ποτέ, το μυαλό του μπαίνει σε αυτό το εστιασμένο σύστημα που αναφέραμε πριν, προκειμένου να προσαρμοστεί. Κάνει καλό που είναι λίγο δύσκολα το πρώτο χρονικό διάστημα, μέχρι να συνηθίσει τη νέα δραστηριότητα.
Ξέρουμε, λοιπόν, τι κάνει καλό στην υγεία και τι κρατάει έναν άνθρωπο νέο, όμως ο σύγχρονος τρόπος ζωής έχει πολλές κακές συνήθειες. Έτσι, το κάπνισμα, το άγχος, οι τοξικές ουσίες, τα ναρκωτικά, όλα αυτά καταστρέφουν εκατομμύρια νευρικά κύτταρα, με αποτέλεσμα όση προσπάθεια και να κάνουμε, αν καπνίζουμε μετά, να μην μπορεί ο εγκέφαλος να ανταποκριθεί. Αν παρατηρήσουμε τους ανθρώπους που ήταν χρήστες και έχουν σταματήσει, θα δούμε πόσο αργοί είναι. Και οι αλκοολικοί μιλάνε πιο αργά και δεν λειτουργεί το μυαλό καλά. Αυτοί που δουλεύουν στις εταιρείες από το πρωί μέχρι το βράδυ και είναι σαν ζόμπι. Αυτά τα άτομα βγαίνουν μετά σε σύνταξη και αρρωσταίνουν, εμφανίζουν καρδιομεταβολικές ασθένειες.
Πώς μπορεί να εφαρμοστεί η νευροπλαστικότητα στην καθημερινή ζωή;
Η κορτιζόλη είναι μία ορμόνη που καταστρέφει τα ζωτικά μας όργανα. Η νευροπλαστικότητα, λοιπόν, υποστηρίζει ότι μπορούμε να μάθουμε να ηρεμούμε το άγχος με τεχνικές χαλάρωσης και διαλογισμού. Ειδικά οι αναπνοές βοηθούν πάρα πολύ στο να οξυγονώνεται σωστά ο εγκέφαλος. Όπου και να βρίσκεσαι, μπορείς να κλείσεις τα μάτια σου (για να μην υπάρχουν ερεθίσματα), εισπνέοντας από τη μύτη και εκπνέοντας από το στόμα. Κρατάς για 20 δευτερόλεπτα την ανάσα σου. Όταν δεν αναπνέεις και μετά παίρνεις οξυγόνο, ο φλοιός σου ξανανοίγει. Παίρνει πάρα πολύ οξυγόνο και αυτό είναι σημαντικό.
Το δεύτερο που προτείνω πάντα είναι οι καινούργιες δραστηριότητες: μαθήματα χορού, σκάκι, οτιδήποτε σου αρέσει. Και μπορεί η καθημερινότητα να μας υποχρεώνει στα ίδια και στα ίδια, όμως μπορούμε να κάνουμε κάθε Κυριακή λίγο διαφορετική από την προηγούμενη, εντάσσοντας μία νέα δραστηριότητα.
Επίσης, όταν ξαπλώνουμε το βράδυ, τι κάνουμε; Στους δικούς μου θεραπευόμενους, λέω πάντα να κάνουν μια ανασκόπηση της ημέρας. Τι πήγε καλά για να επιβραβεύσουν τον εαυτό τους; Και τι δεν πήγε καλά για να το αλλάξουν και την επόμενη φορά να γίνουν λίγο καλύτεροι; Ποιο είναι το συναίσθημα που κυριάρχησε και τι έμαθαν; Βοηθάει πολύ γιατί έτσι κάνουμε και καλύτερο ύπνο, χωρίς να υπάρχουν αυτές οι υποσυνείδητες προσδοκίες.
Τέλος, να προσπαθούμε να κρατάμε και τη διάθεσή μας ζωντανή. Πρέπει να προσπαθούμε συμπεριφορικά περισσότερο και να μη βασιζόμαστε μόνο στα φαρμακευτικά σκευάσματα.
Ποιο ρόλο παίζουν οι βιταμίνες στη νευροπλαστικότητα του εγκεφάλου;
Ο άνθρωπος θα πρέπει να ενσωματώνει στη ζωή του καθημερινά βιταμίνες, ειδικά αν έχει δύσκολη ποιότητα ζωής προκειμένου να μην καταφύγει σε φάρμακα. Δεν είναι κακό κάποιος να πάρει φάρμακα, αλλά αν δεν τα χρειάζεται, πρέπει να κάνει πρόληψη. Πάμε, δηλαδή, σε συμπλέγματα βιταμινών B, τα οποία είναι απαραίτητα να έχουμε στην καθημερινότητά μας. Το μαγνήσιο παίζει πάρα πολύ μεγάλο ρόλο για να ξεκουράζεται ο εγκέφαλος το βράδυ, βελτιώνοντας την ποιότητα του ύπνου, ενώ βοηθά και στη λειτουργικότητα του νευρικού συστήματος. Όμως, επειδή υπάρχουν πολλά είδη μαγνησίου, πολλοί άνθρωποι κάνουν το λάθος και παίρνουν ό,τι βρουν στο φαρμακείο. Οι ημερήσιες δόσεις που συνιστώ είναι από 250 μέχρι 358 μιλιγκράμ.
Η ashwagandha, επίσης, είναι για άτομα που υποφέρουν από ομίχλη του εγκεφάλου (brain fog). Είναι ένα μη συνταγογραφούμενο αγιουβερδικό φυτό. Έχει εξαιρετική δράση στην καθυστέρηση του εκφυλισμού του εγκεφάλου, βοηθώντας τον εγκέφαλο να λειτουργεί και να λύνει προβλήματα. Δεν έχει καθόλου παρενέργειες.
Ποιος ο ρόλος της τεχνολογίας στην νευροπλαστικότητα; Τα video games που παίζουν τα παιδιά, η τεχνητή νοημοσύνη στην εξέλιξή της, όλα αυτά που θεωρούμε τεχνολογία και που έχουν να κάνουν με την ενεργοποίηση του εγκεφάλου.
Υπάρχει τεχνολογία που θεωρείται βοηθητική και τεχνολογία που δεν είναι βοηθητική. Παραδείγματος χάριν, η εικονική πραγματικότητα (VR) χρησιμοποιείται όλο και περισσότερο στην ιατρική για αποκατάσταση ατόμων που έχουν υποστεί εγκεφαλικά επεισόδια ή έχουν κινητικές διαταραχές όπως Πάρκινσον, Πολλαπλή Σκλήρυνση κ.ά. Το VR σε θεραπεία, αποκατάσταση και αποθεραπεία είναι συγκλονιστικό.
Ένα άλλο είναι η ρομποτική υποβοήθηση, όπου ρομποτικά συστήματα στηρίζουν την αποκατάσταση. Οδηγούν την κίνηση σε ασθενείς που έχουν υποστεί βλάβες από κάποιο ατύχημα. Σε ασθενείς με Πάρκινσον, συνδέουν τους νευρώνες που σχετίζονται με τις κινητικές λειτουργίες, για να βοηθήσουν το άτομο να μην τρέμει.
Όσον αφορά το AΙ, αυτό που συμβαίνει είναι ότι η πληροφορία γίνεται διαθέσιμη χωρίς να χρειάζεται κάποιος να μάθει και όταν λέμε μάθηση, εννοούμε την αποθήκευση της πληροφορίας στη μακροπρόθεσμη μνήμη του. Ενώ στο παρελθόν, δηλαδή, αποστηθίζαμε με αποτέλεσμα η μάθηση να ενισχύει τη νευροπλαστικότητα, πλέον αποκτούμε προσαρμοσμένη μάθηση με λιγότερη εγκεφαλική διέγερση.
Γι’ αυτό και οι νευροεπιστήμονες υποστηρίζουν ότι ο εγκέφαλός μας θα αλλάξει και θα προσαρμοστεί, ώστε στο μακρινό μέλλον θα έχουμε ένα κέντρο πιο λειτουργικό στο τι να ψάξει και όχι στο τι να αφομοιώσει. Βέβαια αυτό είναι μελλοντικό, διότι στο τώρα το ΑΙ είναι λίγο καταστροφικό. Μας δίνει «μασημένη τροφή» και έτοιμες λύσεις, δεν μας βοηθάει να κατανοήσουμε κάτι και να έχουμε κριτική σκέψη. Τα νέα παιδιά, για παράδειγμα, θα μπουν στο Instagram, θα δουν έναν influencer και θα υιοθετήσουν παθητικά το μήνυμά του, «καταπίνοντας» την πληροφορία. Φυσικά, δεν θέλω να κριτικάρω τη νέα γενιά, αφού έχει άλλες δεξιότητες που εμείς δεν είχαμε ούτε έχουμε, όπως είναι η ψηφιακή νοημοσύνη.
