Άνθρωποι περπατούν στον δρόμο και παραμιλούν. Τους κοιτάς και απορείς… «Γιατί μιλούν μόνοι τους; Τι παιχνίδια παίζει το μυαλό τους και τι ακριβώς νιώθουν;». Το εύκολο είναι να τους πεις «τρελούς». Αυτοί όμως είναι άνθρωποι που πιθανόν ακούν φωνές και προσπαθούν να τις καταλάβουν, να τις αποδεχτούν αλλά και πολλές φορές απλά να τις… αντέξουν.
Ποιος άραγε δεν θυμάται την Ιωάννα της Λωρραίνης και την ιστορία της; Η Ζαν Ντ’ Αρκ άρχισε να ακούει φωνές όταν ήταν μόλις 12 ετών και αυτές την καλούσαν να σώσει τη Γαλλία. Στο όραμά της ο Αρχάγγελος Μιχαήλ, η Αγία Μαργαρίτα και η Αγία Αικατερίνη της είπαν πως είχε μία «Θεία αποστολή» που δεν ήταν άλλη από το να απελευθερώσει τη χώρα της από τους Άγγλους αλλά και να βοηθήσει τον διάδοχο του γαλλικού θρόνου, Κάρολο, να στεφθεί βασιλιάς. Αν και αρκετοί την αμφισβητούσαν τα κατάφερε. Τον Μάιο του 1429 στη μάχη της Ορλεάνης πέτυχε μια θαυμαστή νίκη έναντι των Άγγλων. Δύο μόλις όμως χρόνια αργότερα δικάστηκε από εκκλησιαστικό δικαστήριο ως μάγισσα και αιρετική, καταδικάστηκε σε θάνατο και στις 30 Μαΐου 1431 κάηκε στην πυρά. Η υπόθεσή της το 1456 επανεξετάστηκε και το δικαστήριο τότε την έκρινε αθώα.
Είναι φυσιολογικό ένας άνθρωπος να ακούει φωνές και αυτές να στοιχειώνουν το μυαλό του μέρες και νύχτες; Πώς νιώθουν τα συγκεκριμένα άτομα; Μαθαίνουν να ζουν με όσα οι γύρω τους δεν μπορούν να αντιληφθούν; Οι φωνές μπορούν να «πολεμηθούν» ή πρέπει όποιος τις ακούει να μάθει να ζει με αυτές; Στις ερωτήσεις του Newsbeast απαντά ο ψυχίατρος, ψυχοθεραπευτής, Λυκούργος Καρατζαφέρης ο οποίος είναι μέλος του δικτύου Hearing Voices (Ακούγοντας Φωνές) που υπάρχει στην Ελλάδα από το 2010.
«Το δίκτυο Hearing Voices ”Ακούγοντας Φωνές” δημιουργήθηκε από και για ανθρώπους που ακούνε φωνές ή έχουν παρόμοιες ασυνήθιστες εμπειρίες, καθώς και φίλους, συγγενείς και εργαζόμενους που θέλουν να εκφράζουν έμπρακτα τις έντονες ενστάσεις τους για τον τρόπο που λειτουργεί το σύστημα ψυχικής υγείας. Οι επαγγελματίες που συμμετέχουμε είμαστε από ποικίλους κλάδους, δηλαδή επαγγελματίες ψυχικής υγείας, ανθρωπολόγοι, κοινωνιολόγοι. Επίσης συμμετέχουν συγγενείς ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία αλλά και άμεσα ενδιαφερόμενοι» μας λέει.
Τι σημαίνει «ακούω φωνές» και τι νιώθουν τα άτομα που έχουν αυτή την εμπειρία
Οι φωνές είναι αρκετά συχνό φαινόμενο στον πληθυσμό, όπως εξηγεί ο Λυκούργος Καρατζαφέρης ο οποίος έχει διατελέσει συντονιστής ομάδων αυτοβοήθειας. Τα άτομα που ακούνε φωνές έχουν ηχητικές εμπειρίες χωρίς να υπάρχει κάποιος πομπός και χωρίς να τις ακούν οι γύρω τους. Ωστόσο είναι αληθινές για το άτομο που τις ακούει αν και εκτός του ελέγχου του.
«Ο όρος ”ακούω φωνές” ανταποκρίνεται σε αυτό που η ψυχιατρική ονομάζει ακουστική ψευδαίσθηση, μία αίσθηση δηλαδή η οποία ένας τρίτος θα χαρακτήριζε ως ψευδή σε σχέση με το τι (δεν) ακούει εκείνος. Είναι ένας συνοπτικός όρος για να περιγράψει γενικά αντιληπτικές εμπειρίες οι οποίες μπορεί μεν να είναι κοινές αλλά συχνά παθολογικοποιούνται, Αντίστοιχα μιλάμε για εμπειρίες οραμάτων (το να βλέπεις δηλαδή πράγματα τα οποία οι άλλοι δεν βλέπουν γύρω τους) ή/και άλλες αισθητηριακές εμπειρίες όπως για παράδειγμα να νιώθεις ότι κάτι διατρέχει το σώμα σου» αναφέρει.
Εστιάζοντας στην προσέγγιση που ακολουθεί το δίκτυο «Ακούγοντας Φωνές» που μετράει περίπου 12 χρόνια ιστορίας στη χώρα μας ο ψυχίατρος Λυκούργος Καρατζαφέρης υπογραμμίζει πως επιμένει στο να βλέπει τις εμπειρίες αυτές ως εμπειρίες που έχουν μία λειτουργία, ένα νόημα. Το να ακούει κανείς φωνές δεν αποτελεί σημάδι ασθένειας αλλά σημάδι ενός προβλήματος και το να γίνει κανείς ασθενής οφείλεται στην αδυναμία του να διαχειριστεί τις φωνές και τα υποβόσκοντα προβλήματα.
Επίσης το να ακούει κανείς φωνές αποτελεί μια πολύ προσωπική εμπειρία, που διαφέρει από άνθρωπο σε άνθρωπο σε σχέση τόσο με το τι λένε οι φωνές όσο και σε σχέση με τα γεγονότα της ζωής που τις προκάλεσαν. Τελικά, αν αναλυθεί κατάλληλα η σχέση ανάμεσα στις φωνές και την προσωπική ιστορία μπορεί να αναδειχθούν νοήματα σε σχέση με τις συνθήκες που τις προκάλεσαν
«Δεν σημαίνει ότι οι άνθρωποι που ακούν φωνές δεν δυσφορούν. Μάλιστα, φαίνεται από τους ανθρώπους που ακούν φωνές το 1/3 τουλάχιστον ακούει φωνές που δημιουργούν δυσφορία. Όμως υπάρχουν και τα 2/3 που δεν ακούν δυσάρεστες φωνές. Για παράδειγμα εάν εγώ τώρα που σας μιλάω άκουγα μια ενθαρρυντική φωνή να μου λέει ”καλά τα λες, σε καταλαβαίνει, δεν χάνεσαι”, μάλλον θα αισθανόμουνα και ικανοποιημένος. Εάν όμως οι φωνές με έβριζαν, με απαξίωναν ή ακόμη χειρότερα ένιωθα πως ένας άνθρωπος με παρακολουθεί θέλοντας το κακό μου θα δυσφορούσα και ίσως να μην μπορούσα καν να συμμετέχω στην κουβέντα μας. Οι έρευνες επιβεβαιώνουν πως στην κοινωνία είναι περισσότεροι οι άνθρωποι που ακούν φωνές και δεν διαγιγνώσκονται με κάποια ψυχιατρική διαταραχή από εκείνους που ακούν φωνές και αρρωστήσανε.
Η ποιότητα της εμπειρίας, το περιεχόμενό της, ο τρόπος που κανείς την αντιμετωπίζει αλλά και κοινωνικοί παράγοντες καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό το εάν δυσφορεί. Από εκεί και πέρα όμως η δυσφορία αυτή μεταφράζεται από την ψυχιατρική σε διαταραχές, δηλαδή ένας άνθρωπος μπορεί να πάρει μια γνωμάτευση σχιζοφρένειας ή ψυχωσικής κατάθλιψης ή διπολικής διαταραχής και έτσι όλη η εμπειρία ανάγεται σε μια διάγνωση» υπογραμμίζει ο ψυχοθεραπευτής και μέλος του Hearing Voices.
«Στο δίκτυο μας, για εμάς είναι σημαντικό να αποφεύγουμε τις ταμπέλες, χωρίς να ακυρώνουμε το πως κανείς ορίζει την εμπειρία του. Επιδιώκουμε όμως να συζητάμε για τις φωνές προσπαθώντας μερικές φορές να σταθούμε στο τι νόημα έχουν και στο πώς μπορούμε να βοηθήσουμε ή και να βοηθηθούμε. Αυτό μπορεί να είναι πολύ προσωπικό και διαφορετικό για το κάθε άτομο. Συχνά ,όπως είχε πει ένα μέλος μας, οι υπηρεσίες ψυχικής υγείας μοιάζουν σαν ένα κατάστημα με παπούτσια που πουλάει ένα νούμερο παπούτσια για όλους και όλες. Δεν θέλουν όμως όλοι την ίδια βοήθεια» συμπληρώνει.
Υπάρχουν συνθήκες και γεγονότα που μπορεί να πυροδοτήσουν τις φωνές;
Σύμφωνα με τον ψυχίατρο Λυκούργο Καρατζαφέρη «οι φωνές είναι αρκετά συχνή εμπειρία αλλά και υπάρχει μεγάλη ποικιλία σχετικά με το πότε μπορεί κάποιος να τις ακούσει. Καταστάσεις οι οποίες έχουν ακραίο στρες μπορεί να πυροδοτήσουν τις φωνές. Δεν είναι όμως μόνο το ακραίο στρες… Άνθρωποι μπορεί να ακούσουν φωνές για πολλούς και διαφορετικούς λόγους. Ενδεικτικά αναφέρω μερικές ”καθημερινές” εμπειρίες όπως, για παράδειγμα όταν πέφτουμε για ύπνο, λίγο πριν και λίγο μετά την αφύπνιση, συνθήκες κόπωσης, καταστάσεις πένθους».
«Σκεφτείτε να ζείτε με κάποιον για 30 με 40 χρόνια, να φεύγει από τη ζωή και να συνεχίζεται να ακούτε τη φωνή του καθημερινά. Σε μια έρευνα στην Ουαλία το 13% των ανθρώπων άκουγαν τη φωνή του θανόντα προσώπου, ένα 14 % το έβλεπε και ένα 3% ένιωθε το άγγιγμα του, ενώ το 39% ένιωθε την παρουσία του. Τα ποσοστά είναι ακόμα μεγαλύτερα στην Ιαπωνία και σε άλλες χώρες όπως τα θρησκευτικά τελετουργικά του πένθους υπογραμμίζουν το δέσιμο με το νεκρό, κάτι που υπογραμμίζει το πώς οι εμπειρίες σμιλεύονται μέσα από την κουλτούρα του τόπου. Επίσης φωνές μπορεί να ακούσει κάποιος σε περιόδους έντονης κόπωσης και στέρησης ύπνου.
Εμπειρίες φωνών μπορούν επίσης να προκαλέσουν ψυχοτρόπες ουσίες όπως τα παρασισθησιογόνα, η κοκαΐνη και οι αμφεταμίνες. Φωνές επίσης συναντάμε σε άτομα με πνευματικές εμπειρίες, σε καταστάσεις δημιουργικότητας κοκ Έχω συναντήσει ανθρώπους που έχουν εμπειρίες φωνών μέσα από θρησκευτικές διεργασίες, ακόμη μέσα από διαλογισμό αλλά επίσης και συνθήκες αισθητηριακής αποστέρησης. Γι΄αυτό άλλωστε και τα λευκά κελιά έχουν ενοχοποιηθεί ως βασανιστήρια γιατί το να μείνεις σε έναν χώρο χωρίς αισθητηριακά ερεθίσματα σε τρελαίνει» τονίζει.
«Βέβαια αν γυρίσουμε πίσω στη ζωή ενός ανθρώπου πολύ συχνά οι εμπειρίες ατόμων με δυσφορικές φωνές φαίνονται να σχετίζονται με σοβαρά τραυματικά συμβάντα» συμπληρώνει.
Πώς μπορεί κάποιος να διαχειριστεί τις φωνές; – Τα τρία στάδια
Κάθε άνθρωπος ο οποίος θα ξεκινήσει να ακούει φωνές αρχικά θα νιώσει περίεργα και θα κάνει κάτι για να τις διαχειριστεί όπως είναι το να να βάλει δυνατά μουσική, λέει ο Λυκούργος Καρατζαφέρης στο Newsbeast.
«Yπάρχουν τρία στάδια διαχείρισης των φωνών. Το πρώτο είναι το στάδιο του ξαφνιάσματος. Εκεί που εμπειρία εισβάλει και προκαλεί έντονη αγωνία. Οι φωνές βιώνονται ως αρνητικές και επιθετικές Προκαλούν, όταν βιώνονται ως αρνητικές, φόβο και χάος, απαιτούν την απόλυτη προσοχή και παρεμβαίνουν και εμποδίζουν καθημερινές ενασχολήσεις και σχέσεις. Η δεύτερη είναι η φάση της οργάνωσης. Η εμπειρία οργανώνεται και κανείς μπορεί να συγκεντρωθεί και να δώσει ένα νόημα. Και η τρίτη φάση είναι η σταθεροποίηση που έρχεται όταν οι άνθρωποι πλέον μπορούν να νιώθουν λιγότερο άγχος για τις φωνές και αρχίζουν να μαθαίνουν να ζουν αρμονικά με αυτές. Οι φωνές ασκούν λιγότερο έλεγχο και μπορεί κανείς να επιλέξει, για παράδειγμα αν θα ακολουθήσει τις συμβουλές τους ή όχι. Είναι σημαντικό να μην επιβάλλεται κάποια ερμηνεία, αλλά οι ίδιοι οι άνθρωποι να επιλέγουν την ερμηνεία που έχει νόημα για τους ίδιους» μας εξηγεί.
«Στην πρώτη φάση είναι σημαντική η εγκαθίδρυση μίας σχέσης εμπιστοσύνης και προσεκτικής καταγραφής των γεγονότων. Είναι πολύ σημαντικό να αναγνωρίσουμε και να αποδεχτούμε την εμπειρία. Μια κουλτούρα απόρριψης δεν βοηθάει και απομονώνει τον άνθρωπο ακόμη περισσότερο. Σε αυτή τη φάση μπορεί να είναι χρήσιμη η φαρμακευτική αγωγή για να καταλαγιάσει το άγχος, η τεχνική διαχείρισης του άγχους, η επαφή με άλλους ανθρώπους που έχουν βιώσει παρόμοιες εμπειρίες αλλά και το να μπει μία τάξη εάν για παράδειγμα υπάρχει μία κρίση οικογενειακή, προσωπική. Χρειάζεται ένα περιβάλλον φιλικό, υποστηρικτικό και όχι κριτικό και επίσης χρειάζεται πληροφόρηση του ίδιου του ατόμου» ο οικογενειακός θεραπευτής απαντώντας δε στο εάν υπάρχει κοινωνικό στίγμα για τους ανθρώπους που ακούν φωνές απαντά: «Εάν δείτε έναν άνθρωπο να μιλάει μόνος τους στο μετρό πόσοι πιστεύετε θα νιώσουν άνετα να καθίσουν κοντά του;»
Τι είναι το δίκτυο Hearing Voices και πώς ξεκίνησε να αναπτύσσεται στην Ελλάδα;
Η ιστορία του δικτύου «Ακούγοντας Φωνές» είναι μεγάλη και απλώνεται σε όλο τον κόσμο.
Το Hearing Voices όπως αναφέρει ο Λυκούργος Καρατζαφέρης ξεκίνησε το 1987 από την πρωτοβουλία ενός Ολλανδού ψυχιάτρου του Marius Romme ο οποίος μαζί με την ερευνητική συνεργάτιδά του Sandra Escher άνοιξαν τον νέο δρόμο στην προσέγγιση της εμπειρίας των φωνών. Τότε μάλιστα ειπώθηκαν τρία σημαντικά θέματα πάνω στα οποία βασίστηκε το δίκτυο «Ακούγοντας φωνές».
«Το πρώτο ήταν πως το να ακούς φωνές είναι μία φυσιολογική ανθρώπινη εμπειρία, όπως το να είσαι δεξιόχειρας ή αριστερόχειρας, το να είσαι ομοφυλόφιλος, το να έχεις κόκκινα μαλλιά ή μπλε μάτια. Το δεύτερο είναι πως έχει ένα νόημα σε σχέση με την προσωπική ιστορία του ατόμου και το τρίτο ότι γίνεται καλύτερα αντιληπτό όμως μία εμπειρία αποσύνδεσης ως κάτι που μας βγάζει από το εδώ και τώρα της πραγματικότητας» επισημαίνει.
«Η θέση του Δικτύου – η επιμονή να παρακολουθούν τα άτομα στενά την ουσία και το περιεχόμενο των φωνών τους – είναι κάθε άλλο παρά συμβατική και μπορεί να αποδοθεί στις ριζοσπαστικές ιδέες του Ολλανδού ψυχιάτρου Marius Romme και της ερευνητικής συνεργάτιδας του Sandra Escher, που άνοιξαν το δρόμο για μια νέα προσέγγιση των φωνών που δίνει έμφαση στην αποδοχή και κατανόησή τους. Το 1987, ο Marius Romme δουλεύοντας με μία ασθενή του την Patsy Hage, την προκαλούσε λέγοντάς της πως η εμπειρία της δεν είναι αληθινή και ότι οι άγγελοι που έβλεπε δεν υπήρχαν» υπογραμμίζει.
«Ενώ είχε διάγνωση σχιζοφρένειας, η Patsy ήταν ανυποχώρητη ως προς την πραγματικότητα της εμπειρίας της και χρησιμοποίησε τις οξείες νοητικές ικανότητές της για να βρει μια εξήγηση για αυτήν. Η Patsy είχε απαντήσει στην απορριπτική για τις φωνές της στάση εκ μέρους του Romme, με μια αξιομνημόνευτη πρόκληση: ”Πιστεύεις σε ένα Θεό που δεν μπορείς να δεις και να ακούσεις, οπότε γιατί δεν πιστεύεις στις φωνές που πραγματικά ακούω και είναι πραγματικές για μένα;”. Για έναν συμβατικό ψυχίατρο που είχε εκπαιδευτεί για να καταλαβαίνει τις ”ακουστικές ψευδαισθήσεις” ως ένα υποπροϊόν της ψυχικής ασθένειας που στερείται νοήματος, αυτή ήταν μια αιφνιδιαστική πρόταση και ο Romme χρειάστηκε περίπου ένα χρόνο για να φτάσει σταδιακά στο σημείο να πιστέψει ότι η Patsy πράγματι άκουγε φωνές και αυτές είχαν νόημα για εκείνη. Ουσιαστικά, αυτό προϋπέθετε να εγκαταλείψει αυτά που είχε διδαχθεί από την ιατρική του εκπαίδευση και να ακολουθήσει το δρόμο που άνοιξε μια από τους ασθενείς του. Και ο Marius το έκανε» μας λέει ο ψυχίατρος.
«Η Sandra Escher που ήταν δημοσιογράφος στην Ολλανδική κρατική τηλεόραση του πρότεινε να κάνουν ένα κάλεσμα μέσω αυτής σε ανθρώπους με εμπειρία φωνών. Δήλωσαν συμμετοχή 700 άτομα και περίπου 450 συμμετείχαν στην πρώτη συνάντηση που διοργάνωσαν. Στήθηκαν οι πρώτες ομάδες αυτοβοήθειας και γρήγορα το δίκτυο πέρασε στη Μεγάλη Βρετανία όπου γνώρισε μεγάλη άνθιση» τονίζει ο Λυκούργος Καρατζαφέρης ο οποίος είναι μέλος του δικτύου «Ακούγοντας Φωνές».
«Από τη Μεγάλη Βρετανία το δίκτυο ήρθε στην Ελλάδα όταν μία νεαρή σπουδάστρια ψυχολογίας η Μαριάννα Κεφαλληνού που φοιτούσε εκεί προσπαθώντας να κατανοήσει τις εμπειρίες του αδερφού της που είχε ψυχιατρική διάγνωση γνώρισε έναν άλλο άνθρωπο με ψυχιατρική εμπειρία τον Peter Bullimore που είχε αρχίσει να αναρρώνει και να εκπαιδευεί επαγγελματίες. O Peter Bullimore ήρθε στην Ελλάδα με τον ρόλο του εκπαιδευτή και έκανε τα πρώτα σεμινάρια. Κι έτσι τον Μάρτιο του 2010 ξεκίνησε η πρώτη ομάδα αυτοβοήθειας στη Νέα Φιλαδέλφεια, ενώ παράλληλα μια άλλη ξεκινούσε στη Θεσσαλονίκη» αναφέρει στο Newsbeast o Λυκούργος Καρατζαφέρης.
«Σιγά σιγά ήρθαν και άλλοι άνθρωποι, φτιάχτηκε η πρώτη ομάδα συγγενών και φίλων, στη συνέχεια φτιάχτηκε και η ομάδα επαγγελματιών και τώρα είμαστε στον καινούργιο μας χώρο στον Νέο Κόσμο» συμπληρώνει.
Σύμφωνα με τον Λυκούργο Καρατζαφέρη, που έχει διατελέσει και συντονιστής ομάδων αυτοβοήθειας ο κύριος στόχος του δικτύου στην Ελλάδα είναι η προαγωγή της αυτοβοήθειας η δημιουργία δηλαδή ομάδων και η ενίσχυση των ανθρώπων να έρθουν κοντά και να μιλήσουν για την εμπειρία τους.
«Βέβαια ανάλογα τον τόπο οι ομάδες ποικίλουν και, μέχρι στιγμής από εξορμήσεις που έχουμε κάνει στην επαρχία ομάδες αυτοβοήθειας έχουν ξεκινήσει και λειτουργούν ή λειτούργησαν για ένα διάστημα στα Χανιά, στο Ρέθυμνο, στο Ηράκλειο, στο Αγρίνιο, στο Βόλο ενώ αντίστοιχα ομάδα αυτοβοήθειας υπάρχει υπό την Αιγίδα του Παρατηρητηρίου για τα Δικαιώματα στον χώρο της Ψυχικής Υγείας στη Θεσσαλονίκη. Εμείς ως δίκτυο διοργανώνουμε παρουσιάσεις και συζητήσεις συμμετέχουμε σε σεμινάρια και σε παρουσιάσεις σε κέντρα ψυχικής υγείας και σε ψυχιατρικά τμήματα. Οργανώνουμε ημερίδες και συνεργαζόμαστε με άλλους φορείς όπως συλλόγους οικογενειών και συλλόγους ανθρώπων με ψυχιατρική εμπειρία, συμμετέχουμε ενεργά με ανακοινώσεις και παρουσιάσεις σε συνέδρια, συγκεντρώνουμε ενημερωτικό υλικό και μεταφράζουμε αλλά και γράφουμε κείμενα» επισημαίνει.
«Αυτή την περίοδο έχουμε έναν χώρο ο οποίος βρίσκεται στον Νέο Κόσμο και σε αυτόν στεγάζονται εβδομαδιαία μία ομάδα αυτοβοήθειας για ανθρώπους με ψυχιατρική εμπειρία, δύο ομάδες συγγενών και φίλων (αυτή είναι μια ιδιαιτερότητα του Νότου καθώς στην Ελλάδα και στην Ιταλία έχουμε ομάδες συγγενών ενώ στη Βρετανία δεν έχουμε). Επίσης υπάρχει μία διευρυμένη ομάδα επαγγελματιών η οποία λειτουργεί τόσο ως ομάδα αυτομόρφωσης όσο και ως και ως ομάδα αλληλοϋποστήριξης» σημειώνει και ξεκαθαρίζει πως «στο δίκτυο ”Ακούγοντας Φωνές” δεν θα βρει κανείς ψυχιάτρους και ψυχολόγους για να τον βοηθήσουν. Θα βρει ανθρώπους για να κουβεντιάσει μέσα από σχέσεις ισοτιμίας και όχι επαγγελματικές σχέσεις» συμπληρώνει.
«Θα πρέπει να δούμε όλες τις ασυνήθιστες εμπειρίες που έχουμε οι άνθρωποι ως αγγελιοφόρους»
«”Στη ζωή δεν υπάρχει τίποτα για πέταμα’‘. Η ζωή είναι μία συνεχής διεργασία που παράγει ζωή και ακόμη και ο θάνατος είναι κομμάτι αυτής της διεργασίας. Οπότε ας μην θεωρούμε ότι οι φωνές είναι για πέταμα. Ας μην θεωρούμε δηλαδή ότι είναι σκουπίδια του εγκεφάλου, ότι είναι άχρηστα προϊόντα τα οποία δεν έχουν καμία σημασία» δηλώνει.
«Αν σκύψουμε και ακούσουμε προσεκτικά έναν άνθρωπο κάθε εμπειρία μπορεί κάποια στιγμή να βγάλει νόημα. Ίσως μπορεί να μην τα καταφέρουμε αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει. Είναι βοηθητικό να δούμε όλες αυτές τις ασυνήθιστες εμπειρίες που έχουμε οι άνθρωποι (εμπειρίες φωνών, οραμάτων ή και άλλες) ως αγγελιοφόρους νοημάτων και ένα μήνυμα που προσπαθούμε να περάσουμε ως δίκτυο είναι να μην σκοτώνουμε τους αγγελιοφόρους. Η απόρριψη, ο εγκλεισμός, η σιωπή, οι υπερβολικές δόσεις φαρμάκων σκοτώνουν τη δυνατότητα παραγωγής νοήματος» αναφέρει κλείνοντας ο ψυχίατρος και οικογενειακός θεραπευτής, Λυκούργος Καρατζαφέρης.
