Γιατί ένα τόσο σπουδαίο γεγονός όπως η Επανάσταση του 1821 να συνοδεύεται από μύθους και άβολες αλήθειες; Ποια είναι η σκοπιμότητά τους και ποιους εξυπηρετούν, τη στιγμή που τίποτα και κανείς δεν μπορεί να μικρύνει όλα όσα έγιναν εκείνα τα χρόνια; «Δεν το χρειάζεται το 1821 αυτό. Αν δούμε την Επανάσταση στις πραγματικές της διαστάσεις, στα πραγματικά της χρώματα, θα λάμψει τόσο πολύ, με τέτοια ποικιλία ιστορικών χρωμάτων, που δεν μπορούμε να τη συνειδητοποιήσουμε», εξηγεί ο Σταύρος Παναγιωτίδης.
Συναντήσαμε τον διδάκτορα ιστορίας και συγγραφέα στο στούντιο του Newsbeast και μιλήσαμε αποκλειστικά για τους μύθους και τις άβολες αλήθειες γύρω από την Ελληνική Επανάσταση. Μπορεί μια διαστρέβλωση της Ιστορίας να ταρακουνήσει το μεγαλείο του αγώνα του 1821; Αυτό ήταν το τελευταίο ερώτημα και η απάντηση του κυρίου Παναγιωτίδη βάζει τα πράγματα σε μία εθνική διάσταση που έχει τεράστιο ενδιαφέρον – με έναν συγκλονιστικό επίλογο του podcast, τολμώ να πω. Μέχρι να φτάσουμε στο διά ταύτα, συζητήσαμε για την ημέρα που ξέσπασε η Επανάσταση, για το Κρυφό Σχολειό, για τα αίτια του απαγχονισμού του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’, για το πώς υποδέχτηκε και αντιμετώπισε η Εκκλησία το ξεκίνημα και την εξέλιξη της Επανάστασης.
-Ξέσπασε η Επανάσταση την 25η Μαρτίου του 1821; «Ούτε καν. Στις 25 Μαρτίου έγιναν ελάχιστα πράγματα, γιατί οι θρησκευόμενες κοινωνίες -όπως ήταν η ελληνική κοινωνία εκείνης της εποχής- δεν πολεμούσαν εορταστικές ημέρες. Και 25η Μαρτίου ήταν η μέρα του Ευαγγελισμού. Επίσης, στις 23 Μαρτίου, στην Καλαμάτα γιορτάζεται κάθε χρόνο η απελευθέρωση της πόλης. Άρα δεν μπορεί η Επανάσταση να ξεκίνησε στις 25. Στις 17 του μήνα, στην Αρεόπολη, γιορτάζεται η στιγμή που βγήκε ο Πετρόμπεης Μαυρομιχάλης στον κόσμο και ανακοίνωσε ότι το Έθνος ξεσηκώνεται εναντίον του σουλτάνου. Άρα και πάλι δεν μπορεί να είχε ξεκινήσει στις 25. Στην πραγματικότητα όλα είχαν ξεκινήσει νωρίτερα. Η 25η Μαρτίου μας έχει μείνει, γιατί η κυβέρνηση του Όθωνα αποφάσισε το 1838 να γιορτάζεται συμβολικά η Επανάσταση και να συνδυάζεται με τον εορτασμό του Ευαγγελισμού. Όπως ήρθε ο αρχάγγελος και έφερε στην Παναγία το χαρμόσυνο μήνυμα της έλευσης του Θεανθρώπου, έτσι και το Έθνος πήρε το χαρμόσυνο μήνυμα του ξεσηκωμού».
-Υψώθηκε το λάβαρο στη Μονή της Αγίας Λαύρας από τον Παλαιών Πατρών Γερμανό; «Όλη αυτή η αφήγηση για τη συνέλευση και το λάβαρο είναι μια πρόσμειξη διαφορετικών γεγονότων που συνέβησαν σε διαφορετικές στιγμές. Μια συνέλευση που έγινε κάποια στιγμή, με ένα λάβαρο που σηκώθηκε πιθανότητα στην πολιορκία της Πάτρας».
-Γιατί όλα αυτά δεν διορθώνονται με το πέρασμα των χρόνων; «Για διάφορους λόγους. Το λιγότερο που θα έλεγε κανείς είναι γιατί καμιά φορά τείνουμε να αντιμετωπίζουμε την ιστορία τουριστικά – κυριολεκτικά τουριστικά. Ευνοεί την κίνηση και την επισκεψιμότητα διαφόρων περιοχών. Αυτό είναι το έλασσον. Το μείζον είναι ότι υπάρχουν κάποιες συγκεκριμένες αφηγήσεις οι οποίες δικαιώνουν τη στάση συγκεκριμένων χώρων. Για παράδειγμα, αυτή η αφήγηση για την 25η Μαρτίου είναι μια αφήγηση που με τα χρόνια έχει ταυτίσει στη συνείδηση των Ελλήνων την Επανάσταση με την Εκκλησία. Όπως και ο μύθος του Κρυφού Σχολειού αντιστοίχως. Οι άνθρωποι εκείνης της εποχής, όμως, ήξεραν ότι ο Πατριάρχης είχε αφορίσει την Επανάσταση. Ήξεραν ότι λίγο πιο πριν ο Πατριάρχης είχε καταδικάσει τις απόψεις του Ρήγα Φεραίου. Ήξεραν πως, αρκετά χρόνια αργότερα κι ενώ η Επανάσταση συνεχιζόταν αλλά είχε έρθει ο Καποδίστριας, ο διάδοχος του Πατριάρχη του Γρηγορίου του Ε’ είχε στείλει επιστολή που διαβάστηκε σε όλες τις εκκλησίες και ζητούσε από τους χριστιανούς μετά από τις θυσίες και τις νίκες να παραδοθούν στον σουλτάνο. Όλα αυτά έκαναν τον Κολοκοτρώνη, στην ιστορική ομιλία που έδωσε στον λόφο της Πνύκας, να πει πως ο Πατριάρχης και ο λοιπός κλήρος έκαναν ό,τι τους έλεγε ο σουλτάνος. Η ιεραρχία της Εκκλησίας κρατούσε μια θέση είτε επαμφοτερίζουσα είτε αρνητική απέναντι στην Επανάσταση. Κι αυτό έπρεπε κάπως να “τσιμενταριστεί” σε μια διαφορετική κατεύθυνση. Σε αυτή την κατεύθυνση είναι που βοηθάνε μύθοι όπως η 25η Μαρτίου ή το Κρυφό Σχολειό».
-Η λογική του Κρυφού Σχολειού δεν υπήρχε σε κανένα σημείο της Ιστορίας; Και πουθενά; Απαγορεύονταν τα ελληνικά επί τουρκοκρατίας; «Ο λόγος που υποτίθεται πως υπήρχε το Κρυφό Σχολειό ήταν γιατί απαγορευόταν από τους Οθωμανούς να διδάσκονται στα παιδιά ελληνικά. Να ξεκαθαρίσουμε πως οι οθωμανοί σουλτάνοι δεν ενδιαφέρονταν καθόλου για το αν θα μιλάνε μία, πέντε ή δέκα γλώσσες οι υπήκοοί τους. Για τον αν θα ασκούν και πώς τα θρησκευτικά τους καθήκοντα. Ίσα ίσα που ευνοούσαν να υπάρχουν πάρα πολλά πολιτισμικά, γλωσσικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά, όχι από πολυπολιτισμικότητα που λέμε σήμερα, αλλά επειδή ήθελαν να μην δημιουργούνται μέσα στην αυτοκρατορία μεγάλα συμπαγή σύνολα που μπορούσαν να αντιταχθούν στον σουλτάνο. Επίσης, στην οθωμανική αυτοκρατορία υπήρχαν πάρα πολλές περιπτώσεις, από νωρίς κιόλας, όπου λειτουργούσαν σχολεία τα οποία προφανώς δίδασκαν τα ελληνικά. Ήταν σχολεία που τα είχαν ιδρύσει από ένα σημείο και μετά έλληνες έμποροι και τα χρηματοδοτούσαν. Σε κάποιες περιπτώσεις ήταν σχολεία που ίδρυε ο Κοσμάς ο Αιτωλός. Οπότε δεν γίνεται όλα αυτά τα σχολεία να υπήρχαν και την ίδια στιγμή να υπήρχαν ανάγκες για κρυφά σχολειά. Είναι κάπως αντιφατικό. Να πούμε και το εξής, όμως. Μπορεί να υπήρχανε σε κάποιες περιπτώσεις δυσκολίες στο να δημιουργηθούν σχολεία, επειδή δεν υπήρχε κάποιος να τα χρηματοδοτήσει. Επομένως, αν σε κάποια περιοχή δεν υπήρχε η δυνατότητα να υπάρχει συγκροτημένο σχολείο, είναι πολύ πιθανό εκεί το μάθημα να το έκανε σε νυχτερινή ώρα, γιατί το πρωί δουλεύανε όλοι στα χωράφια, ο ιερέας της περιοχής, ο οποίος ήταν από τους λίγους εγγράμματους. Αλλά δεν το έκανε στα κρυφά, στο σκοτάδι. Δεν έχει βρεθεί στα οθωμανικά αρχεία ούτε μία διαταγή που να απαγορεύει να διδάσκονται τα ελληνικά».
-Γιατί να υπάρχουν τόσοι μύθοι γύρω από ένα γεγονός το οποίο από μόνο του είναι μεγάλο και δεν πρόκειται να μικρύνει ποτέ – όση προσπάθεια κι αν γίνει; «Οι επαναστάσεις και γενικά τέτοιου είδους μεγάλα γεγονότα είναι στιγμές που μέσα στις συνειδήσεις των ανθρώπων γίνονται τόσο μεγάλες εκρήξεις που θυμίζουν τις στιγμές που γίνονται εκρήξεις στο σύμπαν, όταν γεννιούνται τα καινούργια άστρα. Είναι μια αλήθεια που άμα δούμε από αυτή τη σκοπιά την ιστορία, δεν μας μένουν πολλά περιθώρια ούτε να μην μας αρέσει, ούτε να μην μας γοητεύσει, ούτε να την παρεξηγήσουμε και να μην την καταλάβουμε. Οι άνθρωποι αλλάζουν και οι κοινωνίες συγκροτούνται από ανθρώπους. Εμείς σήμερα δεν μπορούμε να καταλάβουμε πλήρως την κοινωνία που υπήρχε το 1821. Είναι δουλειά των ιστορικών να ανασύρουν τα τεκμήρια, να τα ξαναενώσουν και να φτιάξουν κάτι το οποίο θα μοιάζει περισσότερο στο παρελθόν, αλλά δεν θα το απεικονίσει ποτέ πλήρως – πρέπει να το αποδεχτούμε αυτό. Πρέπει να βλέπουμε το παρελθόν με ανοιχτά μάτια, με ανοιχτό μυαλό, με ανοιχτή ψυχή, με ανοιχτό συναίσθημα. Να μην αναζητούμε από αυτό, διαρκώς, να δικαιώνει το παρόν και τις επιλογές μας. Η Ιστορία είναι αυτή που είναι. Έχει μέσα της στιγμές, όπως το ’21 που είναι λαμπερές, που δεν χρειάζονται ξένες γιρλάντες να τους φοράμε από πάνω, γιατί αυτές οι γιρλάντες το πολύ πολύ να καλύψουν λίγο από τη λάμψη τους. Δεν το χρειάζεται το 1821 αυτό. Αν δούμε την Επανάσταση στις πραγματικές της διαστάσεις, στα πραγματικά της χρώματα, θα λάμψει τόσο πολύ, με τέτοια ποικιλία ιστορικών χρωμάτων, που δεν μπορούμε να τη συνειδητοποιήσουμε. Στην Επανάσταση συμμετείχαν άνθρωποι όλων των λογιών, όλων των μορφωτικών επιπέδων, από όλες τις περιοχές, με διαφορετικές ιδέες μέσα στο κεφάλι τους. Αυτόν τον πλούτο όσο περισσότερο τον ανακαλύπτουμε οι ιστορικοί και όσο περισσότερο κάτι από αυτόν μεταφέρουμε, τόσο περισσότερο ο κόσμος θα αγαπήσει την Ιστορία και το εθνικό του παρελθόν. Η Ιστορία έχει τη δικιά της τη λάμψη και δεν χρειάζεται ψεύτικες γιρλάντες».
Ο Σταύρος Παναγιωτίδης στο στούντιο του Newsbeast
Το podcast σε ηχητικό
- Το podcast με τον Σταύρο Παναγιωτίδη για το βιβλίο του «Μύθοι, παρεξηγήσεις και άβολες αλήθειες της ελληνικής ιστορίας» (Εκδόσεις Κέδρος).
