«Όταν ο Γκρέγκορ Σάμσα ξύπνησε ένα πρωί, από κάποιο ταραγμένο όνειρο, βρέθηκε στο κρεβάτι του μεταμορφωμένος σε μια τεράστια κατσαρίδα. Ήταν ξαπλωμένος ανάσκελα και η ράχη του ήταν σκληρή σαν καύκαλο…» διαβάζει κανείς στις πρώτες γραμμές της «Μεταμόρφωσης» του Φραντς Κάφκα.
Γράφει η Νίκη Παπάζογλου
Ένα πρωινό, ο Γκρέγκορ Σάμσα ξυπνά μεταμορφωμένος διαταράσσοντας την έως πρότινος οικογενειακή αρμονία. Πλασιέ στο επάγγελμα, είναι μέχρι εκείνη τη μέρα ο προστάτης της οικογένειάς του, του χρεοκοπημένου πατέρα του, της άβουλης μητέρας του και της μικρής αδερφής του. Η αποκρουστική μεταμόρφωση του όμως επιβάλλει την αναδιανομή των ρόλων.
Ο Γκρέγκορ παγιδευμένος ανάμεσα σε μια άχαρη δουλειά και σε μια οικογένεια με την οποία δεν επικοινωνεί καθώς μεταμορφώνεται δεν ανακαλύπτει μόνο τον εαυτό του αλλά και την αλήθεια των άλλων. Ως τώρα δεν έχει αμφισβητήσει ούτε τη δουλειά του ούτε τη σχέση του με τους δικούς του. Όταν διαπιστώνει πως έχει μεταμορφωθεί σε ακάθαρτο έντομο η έκπληξή του κρατάει μόνο μια στιγμή.
Αν και βασανίζεται από αυτοαπέχθεια λόγω της φρικτής του αλλαγής σε τερατώδες ζωύφιο, στην εξωφρενικά παράλογη κατάστασή του, μάχεται να παραμείνει λογικός. Προσπαθεί να δεχθεί την αδιανόητη πραγματικότητα σαν κάτι φυσιολογικό, δεν αντιδρά, δεν απελπίζεται, δεν φοβάται.
Κλεισμένος στο δωμάτιό του, τρέφεται με τα αποφάγια που του αφήνει η αδελφή του και μια γριά υπηρέτρια, κρύβεται, όσο μπορεί, όταν κάποιος μπαίνει στο δωμάτιό του, δέχεται ως δικαιολογημένη την οργή του πατέρα του, αισθάνεται μέσα του τη ζωώδη και την ανθρώπινη πλευρά του να παλεύουν.
Το προσωπικό δράμα που μας αφηγείται ο Κάφκα, είναι ουσιαστικά η μεταφορά μιας κοινωνικής σύγκρουσης, η οποία ευθύνεται για την αλλοτρίωση του ανθρώπου, θύμα της οποίας είναι ο Γκρέγκορ. Στην καινούργια του κατάσταση το εγώ του, φυλακισμένο για πολύ καιρό, μπορεί να λυτρωθεί. Η μεταμόρφωση ουσιαστικά παρέχει την έσχατη ελπίδα διαφυγής από το δεσμωτήριο στο οποίο ο άνθρωπος έχει καταδικάσει τον εαυτό του.
Η μεταμόρφωση για τον Κάφκα και για τον ήρωά του, αποκαλύπτει μια παραγνωρισμένη έως τότε αλήθεια, οι συμβατικότητες εξαφανίζονται, οι μάσκες πέφτουν. Δεν υπάρχουν περιθώρια για ρομαντικές ή εξωτικές σκέψεις. Η μεταμόρφωση είναι σκληρή , βίαιη και ελάχιστα διφορούμενη, γιατί η φανταστική πλοκή του έργου δεν αφήνει ανέπαφο το πλαίσιο.
Κάποια στιγμή η υπομονή όλων, ακόμη και της αδερφής, εξαντλείται. Η μέχρι τότε φιλεύσπλαχνη κόρη αναφωνεί ότι πρέπει να απαλλαγούν απ’ «αυτό». Η γριά υπηρέτρια εξιτάρεται να τον παρακολουθεί κι αρχίζει να τον ταπεινώνει με βρισιές. Ο πατέρας, εκπρόσωπος του κατεστημένου, προκαλεί την επιταχυνόμενη εξασθένισή του. Το σοκ των τριών νοικάρηδων στη θέα του τέρατος μεταφράζεται σε απόλυτο εξευτελισμό και ουσιαστικά είναι αυτό που οδηγεί τον Γκρέγκορ στην πλήρη παραίτηση, στον θάνατο.
Αφού η μεταμόρφωση δεν τον γλίτωσε από τα δεσμά του, η μόνη λύτρωση είναι ο αφανισμός του. Η λύτρωση βέβαια δεν αφορά και πάλι τον ίδιο, αλλά τους άλλους.
Όταν η παραδουλεύτρα μπαίνει στο δωμάτιο του Γκρέγκορ και συνειδητοποιεί πως έχει πεθάνει, κραυγάζει μέσα στο σκοτάδι:
«Ελάτε να δείτε! Το ζώο ψόφησε, να το, είναι πεσμένο κατάχαμα, ψόφησε αλήθεια σας λέω!»
Με τον χαμό του, η οικογένειά του παρουσιάζεται, για πρώτη φορά, εκτός από ανανεωμένη και αισιόδοξη.
«Ε λοιπόν!» είπε ο κ. Σάμσα, «μπορούμε να ευχαριστήσουμε τον Θεό». Έκανε τον σταυρό του και οι τρεις γυναίκες ακολούθησαν το παράδειγμά του.
Μόλις το βάρος φεύγει, όλοι μαζί αποφασίζουν να πάρουν το τραμ της πόλης και να κάνουν μια μεγάλη διαδρομή στα περίχωρά της.
«Ο καλύτερος τρόπος για να βελτιώσουν τη ζωή τους το συντομότερο δυνατό ήταν ασφαλώς να μετακομίσουν. Θα νοίκιαζαν ένα διαμέρισμα σε καλύτερη περιοχή από το σημερινό τους σπίτι που το είχε διαλέξει ο Γκρέγκορ»
Στο τέρμα του ταξιδιού μια πανομοιότυπη αλλά ταυτόχρονα εκ διαμέτρου αντίθετη με την αρχική, περιγραφή ολοκληρώνει την ιστορία
«είδαν την κόρη να σηκώνεται πρώτη και να τεντώνει το νεανικό της κορμί, πίστεψαν ότι τα καινούργια τους όνειρα και τα ωραία τους σχέδια άρχισαν να βγαίνουν αληθινά»…
Όπως και οι υπόλοιποι έτσι και ο συγκεκριμένος ήρωας του Κάφκα διακατέχονται από μια ασίγαστη δίψα για ελευθερία. Τη στιγμή όμως που προσεγγίζουν τη λύτρωση βρίσκονται παγιδευμένοι σε μια διαφορετική σκλαβιά. Αυτό που μοιάζει με λυτρωμό είναι η τιμωρία του ανθρώπου, η οποία αρχίζει με την μεταμόρφωση και ολοκληρώνεται με τον τελειωτικό χαμό του.
Όπως σημειώνει και ο Μπόρχες για το έργο και τον συγγραφέα «Η πιο αναμφισβήτητη αρετή του Κάφκα είναι η επινόηση αφόρητων καταστάσεων. Του αρκούν λίγες πινελιές για να τις σκαριφίσει ανεξίτηλα»
Στη «Μεταμόρφωση» ο άνθρωπος, απαλλοτριωμένος από τα δικαιώματά του και την εξουσία, υποτάσσεται αδιαμαρτύρητα στη μοίρα του. Το άτομο, παγιδευμένο σε μια αδιάκοπη ενοχή, που γίνεται πιο τραγική επειδή δεν καταλαβαίνει την αιτία της, αιωρείται ανάμεσα σε δύο εναλλακτικές λύσεις : την ελευθερία και την αιχμαλωσία.
Η μεταμόρφωση, ως μοναδική διέξοδος, παρουσιάζεται ως έσχατη ελπίδα διαφυγής από το δεσμωτήριο που ο ίδιος έχει καταδικάσει τον εαυτό του, αλλά η διαφυγή δεν ολοκληρώνεται.
Η νουβέλα αυτή, που ουσιαστικά καθιέρωσε τον Κάφκα στο αναγνωστικό κοινό της εποχής του, από το 1915 που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά, έως σήμερα, δεν έχασε τίποτε από την επικαιρότητα και τη δύναμή της. Μάλιστα θεωρήθηκε σαν ένα από τα κείμενα που κατέστησαν δυνατή τη γέννηση της σύγχρονης πεζογραφίας.
Μέσα σε αυτή εξισορροπούνται ιδανικά όλα τα σημαντικά στοιχεία ενός έργου. Η κεντρική ιδέα είναι συγκλονιστική, η ατμόσφαιρα χαρακτηριστικά καφκική, η εξέλιξη του μύθου συναρπαστική, το φιλοσοφικό φορτίο τεράστιο. Μια αινιγματική και πολυδιάστατη αλληγορία που επιδέχεται δεκάδες ερμηνείες είναι ταυτόχρονα μια συναρπαστική ιστορία που συγκινεί για τη μοίρα του πρωταγωνιστή της.
«Στις εικόνες του Κάφκα, η πραγματικότητα ξεπερνά τη φαντασία. Δεν ξέρω αν πρέπει να θαυμάσω περισσότερο την απόδοση ενός φανταστικού κόσμου, που μας φαίνεται ολότελα φυσικός χάρη στην εκπληκτική ακρίβεια των σκηνών του, ή την εξαιρετικά τολμηρή στροφή του προς το καθετί μυστηριακό» αναφέρει ο Αντρέ Γκιντ.
Ο Τόμας Μαν τον χαρακτηρίζει ονειροπόλο συγγραφέα «που το έργο του έχει συλληφθεί και διαμορφωθεί στη έννοια του ονείρου», ενώ ο Χέρμαν Έσσε μιλά για μια γραφή αλληγορική και μυστηριώδης που παραπέμπει περισσότερο στην ποίηση παρά στη λογοτεχνία, «Μάταια θα επιχειρούσε κανείς να εξετάσει τις αφηγήσεις του Κάφκα ως πραγματείες πάνω σε θρησκευτικά, μεταφυσικά ή ηθικά προβλήματα αφού ολόκληρο το έργο του είναι πάνω από όλα ποίηση και μόνο ως ποίηση μπορεί και πρέπει να γίνει δεκτό».
Ο Κάφκα άλλωστε ανήκει στους συγγραφείς που έχουν χαρακτηρίσει πολύ περισσότερο από άλλους τον 20ο αιώνα. Σε περισσότερες από 100 γλώσσες σε ολόκληρο τον κόσμο, ανάμεσα τους και τα ελληνικά, χρησιμοποιείται το επίθετο «καφκικός» και όπως σημειώνει ο Τζορτζ Στάινερ, το επίθετο συνδέεται με τις σταθερές της απανθρωπιάς και του παραλογισμού του καιρού μας.
Παρέχοντας την πιο κατάλληλη προσέγγιση για να μυηθεί κανείς στο γενικότερο έργο του συγγραφέα, η Μεταμόρφωση όπως και «ολόκληρη η τέχνη του Κάφκα έγκειται στο ότι υποχρεώνει τον αναγνώστη να ξαναδιαβάσει τα βιβλία του» όπως σημειώνει ο Αλμπέρτ Καμύ.
Δείτε εδώ τα υπόλοιπα έργα του αφιερώματος με «Τα 100 βιβλία που πρέπει να έχεις διαβάσει πριν πεθάνεις»
