Ποιοι από εμάς έχουμε σκεφτεί τι μπορεί να υπάρχει κάτω από τα πόδια μας, όταν κάνουμε μία βόλτα στο κέντρο της Αθήνας; Φανταστείτε, λοιπόν, ότι σε ορισμένα σημεία υπάρχει μία μυστική υπόγεια πόλη την οποία γνωρίζουν ελάχιστοι.
Η Αθήνα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έζησε το μένος των Γερμανών, βομβαρδίστηκε και ο πληθυσμός θα έπρεπε να έχει χώρους για να προφυλαχθεί. Έτσι, κάτω από την Αθηνά δημιουργήθηκε μία νέα μικρή πόλη, με δαιδαλώδεις διαδρόμους και θαλάμους που θα προστάτευαν τον κόσμο από αεροπορικές επιδρομές και όχι μόνο.
Ο ερευνητής Κωνσταντίνος Κυρίμης μίλησε στο newsbeast.gr για την άγνωστη και μυστηριώδη υπόγεια πόλη της Αθήνας και μας ξενάγησε με το φωτογραφικό του υλικό, το οποίο συγκέντρωσε από τις έρευνές του στα καταφύγια της Αττικής. Το επάγγελμά του είναι ιδιωτικός υπάλληλος, με χόμπι του τα καταφύγια και έχει ήδη δύο βιβλία για αυτές τις ιστορικές υπόγειες κατασκευές, που κάθε μία έχει τη δική της ιστορία.
«Η ενασχόλησή μου με τα καταφύγια ξεκίνησε το 2012. Είχα ασχοληθεί με την στρατιωτική ιστορία και αρθρογραφούσα περίπου από το 2004 στον ειδικό Τύπο στρατιωτικής ιστορίας, αλλά το 2012 άρχισα να ψάχνω για τα καταφύγια. Διαπίστωσα ότι ήταν πολύ σημαντικά την εποχή που κατασκευάστηκαν και ότι δεν υπήρχε ούτε ένα βιβλίο που να τα έχει καταγράψει. Έτσι θεώρησα ιστορικά άδικο να μην είναι καταγεγραμμένο ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας και πήρα την πρωτοβουλία να γράψω το πρώτο βιβλίο για να διασωθεί η ιστορική μνήμη τους και να υπάρχει ένα πρωτογενές υλικό για όσους ασχοληθούν στο μέλλον», αναφέρει ο κ. Κυρίμης.
Η κατασκευή των καταφυγίων στην Αθήνα
Αρχικά θα πρέπει να γνωρίσουμε την ιστορία των καταφυγίων και ποιος είναι αριθμός τους. «Ο στρατάρχης Παπάγος έχει κάνει λόγο για 400 δημόσια καταφύγια που είχε φτιάξει το κράτος. Σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε και αρκετές χιλιάδες -ίσως και 10.000- ιδιωτικά καταφύγια που φτιάχτηκαν σε πολυκατοικίες και άλλους ιδιωτικούς χώρους λόγω αναγκαστικού νόμου της κυβέρνησης Μεταξά», μας εξηγεί αρχικά ο Κωνσταντίνος Κυρίμης.
Στη συνέχεια προσθέτει: «Δεν υπάρχει κάποια συγκεκριμένη πηγή πληροφόρησης για το πόσα ακριβώς είναι και σε τι κατάσταση βρίσκονται. Μένουν ελάχιστα και –τα περισσότερα- σε κακή κατάσταση. Το μόνο που συντηρείται είναι αυτό στην οδό Κοραή 4, ως χώρος ιστορικής μνήμης. Όμως και αυτό δεν συντηρείται με την ιδιότητα του καταφυγίου, αλλά ως χώρος κράτησης των Γερμανών.
Πρέπει να σημειωθεί ότι καταφύγια έφτιαξαν και οι Γερμανοί στην κατοχή, για δική τους στρατιωτική χρήση και αυτά είναι δυσεύρετα. Μάλιστα δεν είναι κοντά στο κέντρο, αλλά σε παραλιακές περιοχές και σε σημεία ενδιαφέροντος, όπως τα αεροδρόμια».
Τα καταφύγια μπορούν να χωριστούν σε τρεις περιόδους: «Η πρώτη στην περίοδο Μεταξά 1936-1940 εν’όψει του πολέμου, μετά αυτά που έφτιαξαν οι Γερμανοί την περίοδο 1942-1944 για στρατιωτική χρήση, αλλά και μετά την απελευθέρωση και τον εμφύλιο υπήρχε σε ισχύ ο νόμος για την υποχρεωτική κατασκευή καταφυγίων σε πολυκατοικίες και συνεχίστηκε μέχρι το 1956.
Δεν θα ήταν υπερβολή, αν εξετάσουμε και το πλήθος κατασκευών που έγιναν τότε, να πούμε ότι υπάρχει μία μικρή πόλη κάτω από την πόλη. Ένας αθέατος κόσμος. Το πιο περίεργο είναι ότι όλοι έχουμε περπατήσει πάνω από ένα καταφύγιο, αλλά δεν γνωρίζουμε τι βρίσκεται κάτω από τα πόδια μας. Ή ακόμη μπορεί να έχουμε δει μία πόρτα και να μην ξέρουμε πού οδηγεί (σ.σ. δηλαδή σε ένα καταφύγιο)».
Ποια είναι η δομή του καταφυγίου και τι υπάρχει μέσα σε αυτό;
«Ακόμη και η είσοδος σε ένα καταφύγιο είναι αρκετά σύνθετη. Έπρεπε να μπουν όλοι στον προθάλαμο, ο οποίος ονομαζόταν σύμφωνα με τα εγχειρίδια της εποχής αεριοφράκτης. Εκεί, στόχος ήταν να γίνει ένας διαχωρισμός σε υγιείς και “αεριόπληκτους”. Αυτό γινόταν επειδή τη δεκαετία του ΄30 υπήρχε ο φόβος βομβαρδισμού με χημικά αέρια. Οι υγιείς θα έμπαιναν απευθείας στον κεντρικό θάλαμο, ενώ οι υπόλοιποι θα έπρεπε πρώτα να περάσουν από έναν χώρο απολύμανσης.
Στη συνέχεια υπήρχαν θάλαμοι χωρητικότητας 50 ατόμων. Ήταν προτιμότερο να υπάρχουν πολλοί μικροί θάλαμοι, παρά ένας μεγάλος. Ο λόγος δεν ήταν άλλος, από την στατικότητα του καταφυγίου. Επίσης υπήρχε χώρος υγιεινής και τουλάχιστον μία έξοδος κινδύνου σε κοντινό πεζοδρόμιο».
Ισχύει ότι τα καταφύγια συνδέονται μεταξύ τους;
«Όχι, όλα αυτά είναι μυθεύματα. Επειδή τα καταφύγια είναι χώροι που δεν έχουν εξερευνηθεί επαρκώς και επειδή πολλά από αυτά είναι δαιδαλώδη και σκοτεινά, έχουν δώσει αφορμή για μεγάλη παραφιλολογία. Ο στόχος που κατασκευάστηκαν δεν ήταν για να πηγαίνει ο κόσμος από το ένα στο άλλο, αλλά να προφυλαχθεί και να μπορέσει να βγει σε ένα κοντινό σημείο με ασφάλεια. Αυτό, βέβαια, δεν τα κάνει λιγότερο μαγευτικά και λιγότερο εντυπωσιακά».
Ιστορικό παράδοξο είναι ότι οι πόρτες τους, επειδή ήταν θωρακισμένες και αεροστεγείς, είχαν πολύ υψηλές προδιαγραφές. Μέχρι το 1938 δεν υπήρχε εταιρεία στην Ελλάδα που να μπορούσε να κατασκευάσει τέτοιες πόρτες, οπότε και γινόταν εισαγωγή από το εξωτερικό. Τις καλύτερες πόρτες τότε, τις έκανε η Γερμανία. Οι ίδιοι που μας έδωσαν τα μέσα πολιτική προστασίας, είναι εκείνοι που μας βομβάρδισαν στη συνέχεια.
Τα καταφύγια είχαν μία οργανωμένη δομή και από μόνα τους δεν εξασφάλιζαν τον σκοπό για τον οποίο είχαν κατασκευαστεί. Έπρεπε και οι άνθρωποι να συμβάλουν σε αυτό: «Είχε σημασία να είναι εκπαιδευμένοι και οι άνθρωποι. Το καθεστώς Μεταξά έδωσε μεγάλη σημασία σε αυτό. Σε κάθε καταφύγιο υπήρχε ένας αρχηγός, ο οποίος λεγόταν «οικοφύλακας» του καταφυγίου και αυτός ήταν ο σύνδεσμος με την επίσημη αεράμυνα. Έπρεπε να περάσει ειδικό κρατικό σχολείο, από μία εβδομάδα μέχρι ένα μήνα, ανάλογα με το πόσο μεγάλο ήταν το καταφύγιο και αυτός λειτουργούσαν σαν οργανωτής».
Πού θα βρούμε καταφύγια στην Αθήνα και ποιο εντυπωσιάζει
Τα καταφύγια κατασκευάστηκαν σε συγκεκριμένους χώρους, πλην των πολυκατοικιών για τις οποίες υπήρχε σχετικός νόμος. «Όσο πιο πολύ πλησιάζουμε προς το κέντρο της Αθήνας, που σημαίνει σημαντικές υποδομές, υπουργεία, κυβερνητικά κτίρια, Βουλή κ.α. τόσο πιο πολύ πληθαίνουν και τα καταφύγια. Σε φτωχογειτονιές της εποχής όπως η Καισαριανή και ο Βύρωνας, τα καταφύγια ήταν ελάχιστα και πιο πρόχειρα, καθώς αυτές οι περιοχές δεν θα ήταν στόχος από τον εχθρό.
Αντίστοιχα αυτό βλέπουμε και στον Πειραιά. Στην πόλη του Πειραιά έχουμε ελάχιστα καταφύγια, ενώ περιμετρικά που υπάρχουν υποδομές όπως λιμάνια, εργοστάσια και σιδηροδρομικοί σταθμοί, υπάρχουν πολλά καταφύγια».
Το πιο εντυπωσιακό καταφύγιο που έχετε εξερευνήσει στην Αθήνα;
«Το πιο εντυπωσιακό και το πιο μεγάλο είναι αυτό που βρίσκεται στον Αρδηττό και χωρούσε 1.300 άτομα. Βέβαια αυτό ήταν στρατιωτικής χρήσης, αργότερα το πήραν οι Γερμανοί και το έκαναν αποθήκη πυρομαχικών και φεύγοντας το ανατίναξαν, ενώ χρησιμοποιήθηκε και στα Δεκεμβριανά. Είναι δηλαδή ένα πολύπαθο καταφύγιο.
Από αστικά καταφύγια θα έλεγα ότι ένα από τα πιο εντυπωσιακά είναι ένα που βρίσκεται στο Κολωνάκι. Είναι κυριολεκτικά κάτω από την αγορά του Κολωνακίου και είναι εντυπωσιακό πως την ώρα που εξερευνούσα το καταφύγιο, ήταν από πάνω μου ο κόσμος που ψώνιζε και δε γνώριζε τι βρίσκεται έξι μέτρα κάτω από τα πόδια του, που είναι ένα κομμάτι της ιστορίας.
Η είσοδός του, βρίσκεται μέσα σε πολυκατοικία και είχε εξόδους σε δύο σημεία έξω από την πολυκατοικία, αλλά έχουν μπαζωθεί οι έξοδοι κινδύνου. Μέσα από το καταφύγιο φαίνεται η καταπακτή, αλλά δεν μπορείς να την ανοίξεις καθώς από πάνω είναι το πεζοδρόμιο».
Εκτός από το Κολωνάκι, τον Αρδηττό και άλλα σημεία της Αθήνας, μεγάλο καταφύγιο υπάρχει και στον λόφο του Λυκαβηττού. «Στον Λυκαβηττό υπάρχει ένα τεράστιο -στρατιωτικών προδιαγραφών- καταφύγιο γύρω στα 400 τετραγωνικά μέτρα με δαιδαλώδεις στοές. Εκεί λειτουργούσε από το 1936 το Κέντρο Συναγερμού και Αεράμυνας. Ήταν δηλαδή, τα “μάτια” και τα “αυτιά” του λεκανοπεδίου.
Περνάμε από εκεί και δεν γνωρίζουμε ότι πίσω από μια σιδερένια πόρτα βρίσκονται στοές εκατοντάδων μέτρων. Το καταφύγιο είναι σε αρκετά καλή κατάσταση γιατί είναι στρατιωτικό. Επιθεωρείται τακτικά, αλλά δεν επιτρέπεται η είσοδος σε αυτό».
Το πιο ισχυρό καταφύγιο στα υπόγεια του Attica
Όλα τα νέα κτίρια που κατασκευάστηκαν μεταξύ 1936-40, έπρεπε να έχουν καταφύγιο. Ένα από αυτά είναι και το υπέροχο κτίριο, κατασκευής του 1938, το οποίο στεγάζει το πολυκατάστημα Attica στην οδό Πανεπιστημίου.
Ο Κωνσταντίνος Κυρίμης μας αναφέρει: «Σε πολλά γνωστά κτίρια υπάρχουν καταφύγια. Αυτό που μου έχει κάνει μεγάλη εντύπωση είναι το καταφύγιο που υπάρχει στο Attica. Το συγκεκριμένο κτίριο στην Πανεπιστημίου κατασκευάστηκε το 1938 , ως “Μέγαρο Μετοχικού Ταμείου Στρατού”, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Λεωνίδα Μπόνη, ο οποίος είχε σχεδιάσει το REX και άλλα διάσημα κτίρια της εποχής.
Οι κατασκευαστές είχαν προνοήσει, ειδικά σε αυτό το καταφύγιο, να χτίσουν τους τοίχους με πάχος ενός μέτρου από μπετόν αρμέ, ενώ οι επίσημες προδιαγραφές έλεγαν ότι αρκούσε πάχος 30 εκατοστών. Αυτό σημαίνει πως το συγκεκριμένο καταφύγιο ήταν τρεις φορές πιο ισχυρό από τα υπόλοιπα της Αθήνας.
Μάλιστα, ο Στρατός αντιλήφθηκε αυτή την ιδιαιτερότητα και επίταξε ένα μέρος του καταφυγίου, προκειμένου να στεγάσει υπηρεσίες τηλεπικοινωνίας και άλλες νευραλγικές υποδομές.
Στο συγκεκριμένο καταφύγιο δεν επιτρέπεται η είσοδος. Πλέον, είναι μία τεράστια αποθήκη. Το μόνο που μαρτυράει την παλιά του χρήση, είναι αν κάποιος πάει μπροστά από το Άττικα, εκεί που βρίσκεται το περίπτερο, αριστερά και δεξιά στο πεζοδρόμιο θα δει τις δύο εξόδους κινδύνους με τις σκάλες. Αν κοιτάξει ανάμεσα στις γρίλιες, θα δει ακόμη και τις σιδερένιες σκάλες που οδηγούν στο καταφύγιο.
Οι επιγραφές αντιστασιακής οργάνωσης και αυστηρές προδιαγραφές του κράτους
Η εξερεύνηση εντός των καταφυγίων μπορεί να έχει και ορισμένες… ιστορικές εκπλήξεις. «Μου έχει κάνει εντύπωση ότι μπορεί να δεις κάποιες επιγραφές που είχαν χαράξει μέσα στα καταφύγια. Είχα δει σχέδια., ζωγραφισμένα στον τοίχο, από την φοιτητική αντιστασιακή οργάνωση “ΕΣΑΣ”, μέλη της οποίας προφανώς είχαν χρησιμοποιήσει το καταφύγιο σαν χώρο συνωμοτικής δράσης, το 1943. Εκεί, λοιπόν, υπήρχαν ζωγραφισμένες προσωπογραφίες των μελών, η υπογραφή της οργάνωσης και ονόματα μελών. Οπότε το κάθε καταφύγιο, συχνά κρύβει και μία μικρή ιστορία», μας αποκαλύπτει ο Κωνσταντίνος Κυρίμης.
Εντυπωσιακό είναι και το πως λειτουργούσε και το γραφειοκρατικό κομμάτι: «Όταν ξεκίνησα να ψάχνω το διοικητικό και γραφειοκρατικό κομμάτι, κατάλαβα το πόσο καλά λειτουργούσε το κράτος εκείνη την εποχή. Για να χτίσεις μία πολυκατοικία εκείνη την εποχή, θα έπρεπε πρώτα να πας στην Αεράμυνα τα σχέδια του καταφυγίου, να τα εγκρίνει και μόνο τότε μπορούσες να πας στην Πολεοδομία για να πάρεις την άδεια να χτίσεις καταφύγιο.
Είδα σε κάποια αρχεία ότι κάποιος αρχιτέκτονας είχε κάνει σχέδια για να υποσχεθεί στην αεράμυνα πως θα δημιουργήσει το προβλεπόμενο καταφύγιο στην πολυκατοικία. Στην πραγματικότητα δεν το έφτιαξε με βάση τα σχέδια, προφανώς για λόγους οικονομίας. Η άδεια δόθηκε, η πολυκατοικία χτίστηκε, αλλά μετά από λίγο καιρό, κλιμάκιο της αεράμυνας έκανε αυτοψία, βρήκε τις διαφορές και του δώσανε διορία 30 ημέρες να προβεί στις προβλεπόμενες διορθώσεις.
Ενώ, λοιπόν, η πολυκατοικία ήταν ήδη χτισμένη, αναγκάστηκαν να σκάψουν και να διαμορφώσουν το καταφύγιο όπως αρχικά είχε σχεδιαστεί. Ο κρατικός μηχανισμός λειτουργούσε άψογα στο κομμάτι αυτό και ήταν πολύ αυστηρός σε ελέγχους και ποινές».
Γερμανικά καταφύγια στις ακτές της Αττικής
Καταφύγια, όπως μας εξηγεί ο κ. Κυρίμης, είχαν κατασκευάσει και οι Γερμανοί με σκοπό να οχυρωθούν σε περίπτωση απόβασης των συμμάχων.
«Γερμανικά καταφύγια υπάρχουν παραλιακά. Στη Γλυφάδα, στη Βούλα, στο Σούνιο. Οι Γερμανοί περίμεναν το από το 1942-1943 μία απόβαση των Συμμάχων στην Αθήνα, για να ανοίξουν νέο μέτωπο στα Βαλκάνια, η οποία, όμως, δεν έγινε ποτέ.
Εκείνοι πάντως, οχυρώθηκαν. Το χαρακτηριστικό των συγκεκριμένων καταφυγίων είναι ότι εκτός από πολύ ανθεκτικά ήταν και πολύ βαθιά κατασκευασμένα στο έδαφος. Περίπου 10 μέτρα υπογείως. Γενικά είναι πιο εντυπωσιακά από τα ελληνικά».
Η πρόσβαση στα καταφύγια και η διαχείριση στις πόλεις του εξωτερικού
Αρκετοί είναι εκείνοι που θα ήθελαν να ζήσουν μία εμπειρία από κάποιο καταφύγιο, να δουν τους χώρους και να εισέλθουν μέσα σε μία υπόγεια στοά η οποία είναι ιστορικής σημασίας.
Σε αντίθεση με το εξωτερικό, στην Αθήνα δεν έχουν αξιοποιηθεί αυτοί οι χώροι: «Στο εξωτερικό υπάρχει αξιοποίηση των καταφυγίων. Έχουν γίνει πολιτιστικοί χώροι ή μουσεία και προσελκύουν τουρίστες, οι οποίοι θέλουν να δουν ένα καταφύγιο του 1930. Ενώ στην Ελλάδα δεν έχουμε πράξει αναλόγως. Παραδόξως, σε άλλες ελληνικές πόλεις, που δεν έχουν πολλά καταφύγια, όπως το Αγρίνιο, η Πάτρα, ή η Μήλος, υπάρχουν επισκέψιμα καταφύγια. Στην Αθήνα δεν υπάρχει τίποτα και είναι κρίμα να πηγαίνει χαμένη όλη αυτή η ιστορική κληρονομιά που έχουμε.
Μπορεί, όμως, ο καθένας να κάνει μία επίσκεψη σε κάποιο από τα καταφύγια της Αθήνας;
«Επισήμως είναι όλα παρατημένα, με εξαίρεση αυτό στην Κοραή. Έχω τη χαρά να έχω οργανώσει έναν σχετικό θεματικό “ιστορικό περίπατο”, όπου μπαίνουμε σε παλαιά καταφύγια για να τα δούμε και για να εξηγήσουμε το κατασκευαστικό και το κοινωνικό πλαίσιό τους. Αν κάποιοι ενδιαφέρονται για κάποιο ανάλογο πρόγραμμα ή για τα βιβλία μου, μπορούν να έρθει σε επαφή μαζί μου στο mail: [email protected]».
