Στην Ελλάδα λέμε πως ο τουρισμός είναι η βαριά μας βιομηχανία, αν και υπάρχουν περιπτώσεις που ερασιτεχνικές τακτικές επιπόλαιου κέρδους ναρκοθετούν τις σοβαρές προσπάθειες των συνεπών του κλάδου.
Σε κάθε περίπτωση, ο τουρισμός είναι μία τεράστια βιομηχανία παγκοσμίως, που κρίνει πολλά. Και επηρεάζει πολλά, από δουλειές, τομείς που ανθούν ή συρρικνώνονται, μερίδιο της οικονομίας μιας χώρας, μέχρι την ποιότητα ζωής των κατοίκων δημοφιλών προορισμών και το περιβάλλον.
Ο τουρισμός είναι σε διαρκή άνοδο. Το 2018 καταγράφηκε ρεκόρ 1,4 δισεκατομμυρίων αφίξεων τουριστών, όπως αναφέρει η εφημερίδα Guardian με βάση στοιχεία του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού, σημειώνοντας άνοδο 6% σε σχέση με το 2017.
Με αυτό το δεδομένο, είναι ξεκάθαρο πως ο τουρισμός παίζει ολοένα και μεγαλύτερο ρόλο στην οικονομία διεθνώς. Το 2018, η αξία του προσδιοριζόταν στο 1,7 τρισεκατομμύριο, ή περίπου 2% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Και οι αριθμοί αυξάνονται ταχύτατα.
Είναι χαρακτηριστικό πως το 1950 καταγράφονταν 25 εκατομμύρια αφίξεις τουριστών διεθνώς. Το 1970 εκτοξεύτηκε στα 166 εκατομμύρια και το 1990 στα 435.
Παράλληλα, η ανάπτυξη των αεροπορικών εταιρειών χαμηλού κόστους έχει ανοίξει την αγορά των ταξιδιών και σε ανθρώπους με μικρότερο πορτοφόλι. Σε πολλές περιπτώσεις, ένα ταξίδι σε άλλη χώρα κοστίζει λιγότερο από κάποια εσωτερική μετακίνηση.
Για τον Nikodem Szumilo, καθηγητή οικονομικών στο UCL, η ανάπτυξη της παγκόσμιας τουριστικής βιομηχανίας οφείλεται εν μέρει και στην ανάπτυξη των ψηφιακών υπηρεσιών. «Η πιο πρόσφατη εξέλιξη στον κλάδο ήταν μία μικρή επανάσταση των online αξιολογήσεων και κρατήσεων, κάτι που έριξε τις τιμές αλλά αύξησε την ικανοποίηση» εξηγεί.
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Τουρισμού, τέσσερις στους πέντε τουρίστες ταξιδεύουν στην περιοχή όπου ζουν. Συνεχίζοντας τη μακρόχρονη παράδοση, η Ευρώπη κρατάει τα πρωτεία στις αφίξεις τουριστών από άλλα μέρη της Γης, υποδεχόμενη μόνο πέρσι 713 εκατομμύρια.
Παγκοσμίως, την πρώτη θέση κατέχει η Γαλλία και ακολουθούν η Ισπανία, οι ΗΠΑ, η Κίνα και η Ιταλία. Ωστόσο υπάρχουν και νεοεμφανιζόμενοι προορισμοί που εμφανίζουν ανοδική δυναμική, κοντράροντας τους παραδοσιακά κραταιούς προορισμούς. Για παράδειγμα, πέρσι αυξήθηκαν κατά 10% τα ταξίδια στη Βόρεια Αφρική. Στο πλαίσιο ανόδου και των εναλλακτικών προορισμών, αυξητική ήταν η κίνηση και στην υποσαχάρια Αφρική και τη Μέση Ανατολή.
Το 2018, η Uber κατέταξε για τους χρήστες της τους προορισμούς με τις περισσότερες επισκέψεις σε όλο τον κόσμο. Στην πρώτη θέση βρισκόταν το Empire State Building στη Νέα Υόρκη, και στη συνέχεια το Freedom Tower στην ίδια πόλη και το CN Tower στο Τορόντο. Την κορυφαία πεντάδα συμπλήρωναν τη Αψίδα του Θριάμβου και ο Πύργος του Άιφελ, στο Παρίσι. Το Burj Khalifa στο Ντουμπάι ήταν 6ο, το παλάτι του Μπάκιγχαμ 7ο, κι ακολουθούσαν κατά σειρά η Ντίσνεϊλαντ στο Λος Άντζελες, η γέφυρα Golden Gate Bridge στο Σαν Φρανσίσκο, η Όπερα του Σίδνεϊ, το Μπλε Τζαμί στην Κωνσταντινούπολη, το τείχος του Βερολίνου, το Βατικανό, το άγαλμα του Ιησού στο Ρίο ντε Τζανέιρο και η πυραμίδα της Γκίζας, στην Αίγυπτο.
Ο αριθμός των τουριστών που «παράγει» μία χώρα συνδέεται με τον πληθυσμό της και το εισόδημα των πολιτών της. Ο αυξανόμενος πλούτος στην Κίνα έχει προκαλέσει τεράστια αύξηση του τουρισμού στο εξωτερικό, κι έτσι οι Κινέζοι είναι οι περισσότεροι τουρίστες στον κόσμο. Το 2017, Κινέζοι τουρίστες έκαναν 143 εκατομμύρια ταξίδια στο εξωτερικό, με δεύτερους τους Γερμανούς με 92 εκατομμύρια, τρίτες τις ΗΠΑ με 87,8 εκατομμύρια και τέταρτο το Ηνωμένο Βασίλειο με 74,2 εκατομμύρια.
Σε ό,τι αφορά τη Βρετανία, «στέλνει» περισσότερους τουρίστες στο εξωτερικό από όσους υποδέχεται. Πιο δημοφιλείς επιλογές είναι η Ισπανία, η Γαλλία και η Ιταλία. Τρεις στους τέσσερις Βρετανούς μένει εντός ΕΕ στις διακοπές του, αλλά πέρσι οι ΗΠΑ ήταν ο τέταρτος δημοφιλέστερος προορισμός για τους Βρετανούς ταξιδιώτες. Σύμφωνα με τα στοιχεία, η τουριστική βιομηχανία αντιπροσωπεύει περίπου το 2,5% του βρετανικού ΑΕΠ. Πέρσι, οι ξένοι ταξιδιώτες ξόδεψαν στη χώρα σχεδόν 23 δισεκατομμύρια λίρες- σχεδόν 26 δισ. ευρώ. Εκτιμάται πως έως το 2025 η τουριστική βιομηχανία μπορεί να αντιπροσωπεύει το 10% του ΑΕΠ και θα απασχολεί έναν στους δέκα εργαζόμενους.
Ο τουρισμός γνωρίζει άνθιση και στη Ρωσία, όπου πέρσι οι τουρίστες αυξήθηκαν κατά 16%. Δυνατοί παίκτες είναι επίσης η Γαλλία και η Αυστραλία, με αύξηση 10% και 9% αντίστοιχα.
Όλα φαίνονται ιδανικά. Ταξίδι, απολαύσεις, ανακαλύψεις, ξεκούραση ή δράση για τους τουρίστες, δουλειές, ανάπτυξη, έσοδα για τους κατοίκους των προορισμών τους. Αλλά δεν είναι ακριβώς έτσι.
Το «νόμισμα» του τουρισμού έχει και άλλη πλευρά, σκοτεινή. Αυτή του συνωστισμού, της αύξησης των ενοικίων, των καταχρήσεων, της κακοποίησης του περιβάλλοντος.
Το βάρος του «υπερ-τουρισμού» έχει αρχίσει να συνθλίβει πόλεις σε όλο τον κόσμο, οι οποίες αγωνίζονται να διασώσουν την ταυτότητά τους, τα ενοίκιά τους, τις ντόπιες κοινότητες ή και το περιβάλλον.
Στους τουρίστες αποδίδεται μεγάλο μέρος της χρήσης πλαστικών μιας χρήσης, που μολύνουν τις παραλίες και απειλούν τα οικοσυστήματα, ενώ οι «κυνηγοί» σουβενίρ είναι εκείνοι που κόβουν πχ. κομμάτια από κοράλια, για να πάρουν ένα αναμνηστικός το σπίτι, προκαλώντας τεράστιες ζημιές σε ήδη επιβαρυμένα περιβάλλοντα. Με τον τουρισμό συνδέεται επίσης η αυξημένη κίνηση οχημάτων και ο συνωστισμός, ενώ ο Szumilo επισημαίνει πως πολλές φορές είναι τόσο μεγάλη η πίεση που δέχονται λόγω του όγκου των τουριστών τα νοσοκομεία και τα μέσα μαζικής μεταφοράς, που αντιμετωπίζουν δυσκολίες με τους πόρους που διαθέτουν και αφήνουν ακάλυπτους τους ντόπιους.
Πολύ χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα είναι η θρυλική παραλία Maya Bay της Ταϊλάνδης, η κινηματογραφική «The beach» της ομώνυμης ταινίας με τον Λεονάρντο ντι Κάπριο. Στην κορύφωση της τουριστικής σεζόν, η παραλία των 300 μέτρων μήκους δεχόταν 3.500 επισκέπτες την ημέρα. Ο συνωστισμός θύμιζε πεζόδρομο σε οποιαδήποτε πόλη στον κόσμο και οι επιπτώσεις στο φυσικό περιβάλλον ήταν καταστροφικές.
Σύμφωνα με τον Claudio Milano από το Ostelea School of Tourism, το φαινόμενο του υπερ-τουρισμού συνδέεται εν μέρει με την αύξηση της παγκόσμιας κινητικότητας: περισσότεροι φοιτητές που ζουν σε άλλη χώρα, περισσότεροι εργάτες μετανάστες, περισσότεροι κάτοχοι «εξοχικών» σπιτιών. Ο ίδιος συνδέει με τον νεοφιλελευθερισμό τη μετατροπή των πόλεων από τοποθεσίες σε προορισμούς.
Ευθύνη επιρρίπτεται επίσης στην εκτόξευση των βραχυχρόνιων μισθώσεων. Τον περασμένο μήνα, δέκα ευρωπαϊκές πόλεις απηύθυναν κοινή επιστολή στην ΕΕ ζητώντας να συνδράμει στον αγώνα τους κατά της Airbnb. Το φαινόμενο των βραχυχρόνιων μισθώσεων έχει επικριθεί πολύ για τον ρόλο του στην έλλειψη στέγης, την άνοδο των ενοικίων και των τιμών των σπιτιών και τελικά τον «εξοστρακισμό» των ντόπιων κατοίκων.
Πριν ένα μήνα, η γραφική πόλη Μπριζ στο Βέλγιο ανακοίνωσε πως δεν θα διαφημίζει πια ημερήσιες εκδρομές, θα περιορίσει τον αριθμό των σκαφών που δένουν σε κοντινές περιοχές και θα παρέμβει για να αμβλύνει την πολύ αυξημένη κίνηση του Σαββατοκύριακου. Μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της Unesco, η πόλη είχε την τελευταία 2ετία αύξηση 28% στον τουρισμό, ενώ ο δήμαρχος Dirk De Fauw αμφισβητεί τη δυνατότητά της να ανταποκριθεί στον αυξανόμενο αριθμό τουριστών. «Πρέπει να ελέγξουμε τη ροή ακόμα περισσότερο εάν δεν θέλουμε η Μπριζ να μια κανονική Ντίσνεϊλαντ» τονίζει.
Πέρσι, ακόμα μία πόλη – μνημείο της Unesco, το Ντουμπρόβνικ, ανακοίνωσε περιορισμούς στις αφίξεις κρουαζιερόπλοιων. Απαγορεύτηκαν τα «τραπεζάκια έξω» και έγιναν επιχειρήσεις περιορισμού των πλανόδιων πολιτών, που εξυπηρετούσαν τα στίφη των τουριστών.
Η Ρώμη των 15,2 εκατομμυρίων τουριστών τον χρόνο ανακοίνωσε κυρώσεις για την αντικοινωνική συμπεριφορά τουριστών. Μεταξύ άλλων, μπήκε στο στόχαστρο η ανεξέλεγκτη κατανάλωση αλκοόλ και η επακόλουθη ανεξέλεγκτη συμπεριφορά ενώ απαγορεύτηκε το ημίγυμνο sightseeing.
Στη Βαρκελώνη, το κίνημα της λεγόμενης «τουρισμοφοβίας» είχε αρχίσει να εξαπλώνεται ήδη από το 2017 με το σύνθημα Tourists Go Home να κυριαρχεί στο κέντρο της πόλης. Οι πολίτες οργανώνονται σε πρωτοβουλίες, που καταγγέλλουν και μάχονται κατά του μαζικού τουρισμού στην πόλη. Όπως λένε, προκαλεί την καταστροφή των μικρών συνοικιακών εμπορικών, δυσκολία στην κίνηση και την κυκλοφορία στους δρόμους, εκτόξευση (λόγω χρήσης Airbnb) των τιμών στα ενοίκια.
Η πόλη Πάλμα, στη Μαγιόρκα, έχει γνωστοποιήσει από τον Απρίλιο του 2018 την πρόθεσή της να απαγορεύσει στους ιδιοκτήτες διαμερισμάτων την ενοικίασή τους σε παραθεριστές.
Μετά τις σημαντικές ζημιές σε γέφυρες- κομψοτεχνήματα σε όλο τον κόσμο, τα περίφημα «λουκέτα της αγάπης»- που επιβάρυναν τόσο τη γέφυρα Pοnt Neuf στο Παρίσι ώστε οι αρχές τα αφαίρεσαν- μπαίνουν κι αυτά σε καθεστώς περιορισμών. «Χαλάνε την αισθητική της γέφυρας αλλά είναι και δομικά επιβλαβή και μπορούν να προκαλέσουν ατυχήματα» σχολίασε εκπρόσωπος της δημοτικής αρχής της γαλλικής πρωτεύουσας.
Παράλληλα, τον Φεβρουάριο το Παρίσι υπέβαλε μήνυση κατά της Airbnb για 1.000 παράνομες αγγελίες ενοικίασης ακινήτων.
Οι αρχές στην Ταϊλάνδη έλαβαν επίσης μέτρα για την προστασία και την αποκατάσταση της ειδυλλιακής Maya Bay, κόντρα σε κάθε τουριστική αντίληψη και προς δυσαρέσκεια των ταξιδιωτικών γραφείων. Υποχρέωσαν τα τουριστικά σκάφη να δένουν σε απόσταση 300 μέτρων από την ακτή και άρχισαν περιπολίες στην περιοχή για να διασφαλίσουν πως κανείς δεν θα έμπαινε στον προστατευόμενο όρμο. Και καθώς ο χρόνος περνά, η κατάσταση της χλωρίδας και της πανίδας βελτιώνεται, δικαιώνοντας τη δύσκολη απόφαση.
Σε παρόμοιες κινήσεις έχουν προχωρήσει κι άλλοι δημοφιλείς προορισμοί, που αναζητούν τρόπους να προστατευτούν από τις ορδές των τουριστών: το Cinque Terre στην Ιταλία, το Μάτσου Πίτσου στο Περού, το νησί Jeju στη Νότια Κορέα, το Caño Cristales στην Κολομβία.
Αυτά τα μέτρα, αν και στοχευμένα, μπορεί να μην επαρκούν, σχολιάζει ο Milano. Για να αλλάξουμε σε βάθος την τουριστική βιομηχανία, πρέπει πρώτα να αλλάξουμε τον τρόπο που την αντιλαμβανόμαστε, λέει.
«Ο τουρισμός γενικά μετριέται μόνο με τους αριθμούς των παγκόσμιων αφίξεων, χρειαζόμαστε όμως και νέους δείκτες κι ένα νέο πακέτο μέτρων» εξηγεί. «Για παράδειγμα, έχουμε ισότητα φύλων στις τουριστικές μας βιομηχανίες; Γιατί οι άνδρες είναι πάντα σε υψηλές θέσεις; Είναι αξιοπρεπείς οι δουλειές στον τουριστικό κλάδο; Και η ποιότητα ζωής των κατοίκων; Είναι ζήτημα πολιτικού επιπέδου το πώς ορίζουμε και κατανοούμε τον τουρισμό» καταλήγει.
