Η ανακάλυψη που απειλεί ήδη την ισορροπία της παγκόσμιας οικονομίας

Αν υπάρχει ένα πράγμα που πρέπει να ξέρουμε για τον κόσμο των σπάνιων μετάλλων είναι το πόσο σημαντικά είναι αυτά για τη σύγχρονη τεχνολογία. Με αυτές τις σπάνιες γαίες, όπως αποκαλεί η χημεία τα οξείδια μιας εξαιρετικά σπάνιας ομάδας 17 μετάλλων, τροφοδοτείται η καρδιά της τεχνολογικής βιομηχανίας, καθώς ενυπάρχουν στα πάντα, από μαγνητικούς τομογράφους και πυρηνικούς αντιδραστήρες μέχρι κινητά τηλέφωνα, μπαταρίες, ηλεκτρικά οχήματα και δορυφόρους. Αν υπάρχει κι ένα δεύτερο πράγμα που καλό είναι να γνωρίζουμε για τα σπάνια μέταλλα, είναι πως η Κίνα μονοπωλεί το εμπόριό τους, καθώς το 95% της παγκόσμιας παραγωγής προέρχεται από τη Χώρα του Δράκου. Φέρνοντας αναγκαστικά στις βαλίτσες της ό,τι σημαίνει για την παγκόσμια οικονομία μια σχεδόν μονοπωλιακή αγορά. Κι αν τέλος θέλουμε να μάθουμε και κάτι ακόμα για τις σπάνιες γαίες, που να εναρμονίζεται με τους πηχυαίους τίτλους με τους οποίους έπαιξε πολύ πρόσφατα η είδηση, τα σπάνια μέταλλα δεν είναι πια καθόλου σπάνια! Μια ανακάλυψη στην Ιαπωνία αλλάζει τους κανόνες του παιχνιδιού και έχει ευρύτερες γεωπολιτικές συνέπειες για όλο τον κόσμο. Και να πώς…

Ένα νησάκι με έναν θησαυρό που δεν πίστευε κανείς

Μόλις την περασμένη βδομάδα λοιπόν τα νέα πήραν κυριολεκτικά φωτιά για μια ομάδα ιαπώνων επιστημόνων που βρήκαν ένα τεράστιο κοίτασμα, δυσθεώρητα μεγάλο, έξω μόλις από τις ακτές μιας μικρής ιαπωνικής νήσου, της Μινάμι-Τόρι. Το κοραλλιογενές νησάκι ανήκει σε ένα σύμπλεγμα 30 νησιών του βορειοδυτικού Ειρηνικού Ωκεανού κάπου 1.800 χιλιόμετρα νοτιοανατολικά του Τόκιο. Τα κοντινότερα νησιά της Μινάμι-Τόρι-Σίμα απέχουν περισσότερο από 1.000 χιλιόμετρα, γεωστρατηγικά πάντως το νησί του 1 τετραγωνικού χιλιομέτρου ήταν πάντα μεγάλης σπουδαιότητας για την Ιαπωνία, καθώς της επιτρέπει να διεκδικεί μια θαλάσσια Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη ακτίνας 428.000 τετραγωνικών χιλιομέτρων. Η Μινάμι-Τόρι έμελλε ωστόσο να αποδειχθεί πραγματικός χρυσός, ή σωστότερα ακόμα πιο πολύτιμη και από χρυσάφι, καθώς στις λάσπες στα ανοιχτά της καραδοκούν κάπου 16 εκατ. τόνοι σπάνιων μετάλλων, ικανοί να ανταποκριθούν στην παγκόσμια ζήτηση σπάνιων γαιών σε μια «ημι-άπειρη βάση», όπως μαθαίνουμε από τη μελέτη που συνόδευσε την ανακάλυψη και δημοσιεύτηκε στις 10 Απριλίου 2018 σε μια από τις πλέον έγκριτες επιστημονικές επιθεωρήσεις, το περιοδικό «Nature». Τους μεγαλύτερους τριγμούς από την είδηση υπέστη φυσικά η Κίνα, που παράγει περισσότερο από το 90% της παγκόσμιας αγοράς σπάνιων γαιών (το ακριβές ποσοστό τείνει να παίζει χρόνο με τον χρόνο), μια πραγματική παντοδυναμία που της παρέχει ουσιαστικά το δικαίωμα να κάνει ό,τι θέλει στον τομέα. Ακόμα και με αποκλεισμό της Δύσης και των συμμάχων της από τα σπάνια μέταλλα έχει απειλήσει κατά καιρούς, για τέτοια δύναμη μιλάμε. Γι’ αυτό και ο θησαυρός χαιρετίστηκε από την αρχή ως εξαιρετικής σπουδαιότητας για τη Δύση: «Είναι σημαντικό να εξασφαλίσουμε τη δική μας πηγή των πόρων αυτών, δεδομένου του πώς χειρίζεται η Κίνα τις τιμές», είπε από την πρώτη στιγμή ο υπεύθυνος για τη μελέτη, καθηγητής Yutaro Takaya Waseda στην εφημερίδα «Wall Street Journal». Αφήνοντας κατά μέρος για την ώρα τις ευρύτερες οικονομικές συνέπειες της ανακάλυψης, οφείλουμε να πούμε δυο πράγματα για τα σπάνια μέταλλα, το άγιο δισκοπότηρο της τεχνολογικής βιομηχανίας. Γιατί μπορεί βλέπετε να υπάρχουν σε σχετική αφθονία στον φλοιό της Γης και τα κατώτερα στρώματά του, είναι όμως εξαιρετικά διάσπαρτα. Κι αυτό τα κάνει αξιοσημείωτα σπάνια, το να βρεις δηλαδή ένα σημαντικό σε ποσότητα κοίτασμα που να είναι εμπορικά εκμεταλλεύσιμο. Ο πλανήτης έχει μια χούφτα ουσιαστικά οικονομικά βιώσιμα ορυχεία σπάνιων μετάλλων, καθώς πέραν όλων των άλλων, είναι δύσκολη και δαπανηρή η εξόρυξή τους. Πόσο μάλλον που τα περισσότερα βρίσκονται στην Κίνα, που ελέγχει έτσι την παγκόσμια αγορά μετάλλων και ένας τεχνητός περιορισμός στις ποσότητες που εξάγει ισοδυναμεί πάντα με αύξηση της τιμής τους. Μόνο που το νέο κοίτασμα περιέχει τόσο τεράστιες ποσότητες που θα μπορούσε να «προμηθεύσει αυτά τα μέταλλα σε μια ημι-άπειρη βάση στον κόσμο», όπως υποδεικνύουν οι επιστήμονες, δίνοντάς μας και επιμέρους νούμερα. Το ύττριο, για παράδειγμα, που ενυπάρχει στο κοίτασμα της Μινάμι-Τόρι, μπορεί να προμηθεύσει την παγκόσμια ζήτηση για τα επόμενα 780 χρόνια, το δυσπρόσιο για 730 χρόνια, το ευρώπιο για 620 χρόνια, το τέρβιο για 420 χρόνια κ.ο.κ. Για τέτοιες ποσότητες-«μαμούθ» μιλάμε δηλαδή…

Τι αναμένεται να αλλάξει σε όρους παγκόσμιας αγοράς

«Είναι αυτό που θα αλλάξει το παιχνίδι της αγοράς για την Ιαπωνία», λέει χαρακτηριστικά στη «Wall Street Journal» ο Jack Lifton, ιδρυτής της συμβουλευτικής φίρμας που ασχολείται με τα σπάνια μέταλλα Technology Metals Research, «η κούρσα για την εκμετάλλευση αυτών των πόρων είναι ήδη καθοδόν». Η ανακάλυψη δεν ήταν βέβαια τυχαία, καθώς η Ιαπωνία είναι χώρα που παράγει υψηλή τεχνολογία και το γεγονός ότι εξαρτιόταν από τον γείτονα για τις σπάνιες γαίες δεν ήταν ό,τι καλύτερο για την οικονομία της. Έψαχνε έτσι ήδη από το 2014 για δικά της κοιτάσματα σπάνιων μετάλλων, όπως ανέφερε τότε το πρακτορείο Reuters, καθώς σε μια διαμάχη με την Κίνα για το ιδιοκτησιακό καθεστώς μιας συστάδας νησιών, ο «κόκκινος» γείτονας πάγωσε όλες τις εξαγωγές σπάνιων γαιών στην Ιαπωνία. Πόσο μάλλον που όλος ο πλανήτης είχε υποστεί τους τριγμούς της κινεζικής πολιτικής αναφορικά με τις σπάνιες γαίες το 2010, όταν περιόρισε στα ξαφνικά (τεχνητά) τις ποσότητες που εξήγε ανεβάζοντας τις τιμές των μετάλλων κατά 10%. Όταν μάλιστα ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου ασχολήθηκε σοβαρά με το θέμα, η Κίνα αναγκάστηκε να εξάγει ξανά ικανές ποσότητες ώστε να ανταποκριθούν στην παγκόσμια ζήτηση. Το μόνο που συγκρατεί για την ώρα την Ιαπωνία από την κυριαρχία της στην παγκόσμια αγορά σπάνιων γαιών είναι οι προκλήσεις που τίθενται στην εξόρυξη του κολοσσιαίων διαστάσεων κοιτάσματος. Όπως είπαμε, η ίδια η διαδικασία είναι αρκούντως ακριβή, κι έτσι πρέπει να γίνουν περαιτέρω έρευνες για να καθοριστεί ο αποτελεσματικότερος και φτηνότερος τρόπος για να έρθουν στην επιφάνεια. Πόσο μάλλον που μιλάμε για θαλάσσια και όχι χερσαία επιχείρηση εδώ. Αυτό λέει τουλάχιστον ο καθηγητής Takaya, υποδεικνύοντας για άλλη μια φορά τη σπουδαιότητα των σπάνιων γαιών για τη βιομηχανία της τεχνολογίας. Είναι η ίδια η ραχοκοκαλιά του κλάδου, αλλά και κάποιων ακόμα από τους ταχύτερα αναπτυσσόμενους τομείς της οικονομίας και η Ιαπωνία έχει την ιστορική ευκαιρία να αρπάξει ένα τεράστιο κομμάτι της πίτας, αναγκάζοντας τον υπόλοιπο κόσμο να χορέψει τώρα στους δικούς της ρυθμούς…

Μήπως όμως να κρατάμε μικρότερο καλάθι;

Όσο βέβαια περνάνε οι μέρες, κάποιοι πιο ψύχραιμοι επιστήμονες μάς λένε πως το όλο αφήγημα δεν έχει τεθεί στις σωστές του βάσεις. Παρά τα φαινόμενα και τις διακηρύξεις, μας λένε, η ανακάλυψη της Μινάμι-Τόρι μπορεί να μην είναι και τόσο κατακλυσμιαία. Και, την ίδια ώρα, ακόμα και η Κίνα που εξασκεί ολοκληρωτικό σχεδόν έλεγχο στην παγκόσμια εφοδιαστική αλυσίδα των σπάνιων μετάλλων, δεν μπορεί να γονατίσει τη Δύση περιορίζοντας απλώς τις ποσότητες που εξάγει. Ο παράγοντας που παραγνωρίζουμε, λένε οι επικριτές, είναι το πόσο δύσκολο είναι να εξορύξεις σπάνιες γαίες, συγκρινόμενο με το πόσο εύκολο είναι να τις βρεις. Ακόμα και αυτό το «σπάνιο» του όρου είναι λένε ιστορική παραγνώριση, καθώς όταν πρωτοανακαλύφθηκαν ήταν όντως δύσκολο να τις βγάλεις από τον περιβάλλοντα χώρο. Υποδεικνύουν τώρα στη Γεωλογική Υπηρεσία των ΗΠΑ (USGS) που περιγράφει τα σπάνια μέταλλα ως «σχετικώς άφθονα», εννοώντας πως την ώρα που δεν είναι τόσο κοινά όσο άλλα στοιχεία (όπως το αλουμίνιο, ο σίδηρος ή η σιλικόνη), είναι διάσπαρτα παντού στον κόσμο. Το σπάνιο μέταλλο δημήτριο, υποδεικνύουν, είναι στην 25η θέση των πιο άφθονων στοιχείων της Γης, κάτι που το κάνει τόσο κοινό όσο ο χαλκός. Το μόνο πρόβλημα είναι πως, αντίθετα από τον χαλκό, τον χρυσό και το ασήμι, δεν συνενώνονται σε μεγάλα κοιτάσματα, αλλά ενυπάρχουν ελεύθερα σε κοιτάσματα άλλων ορυκτών ή πηλού. Αυτά λέει ο ακαδημαϊκός David Abraham στο βιβλίο του «The Elements of Power», ότι είναι πανδύσκολη η διαδικασία εξόρυξής τους, καθώς για να τα πάρεις από το κοίτασμα που τα περιέχει οφείλεις να τα εμβαπτίσεις σε διαλύματα οξέων ξανά και ξανά, να τα φιλτράρεις και να επαναλάβεις τη διαδικασία. Όπως το λέει καλύτερα ο Abraham: «Ο σκοπός δεν είναι να αφαιρέσεις τα σπάνια μέταλλα από το μείγμα που τα περιέχει, αλλά να αφαιρέσεις όλα τα άλλα από αυτά». Όσο για τα διαλύματα, που οφείλουν να υπολογιστούν από την αρχή κάθε φορά ώστε να στοχεύσουν στα εκάστοτε μείγματα, είναι ραδιενεργά και παράγουν χημικά υποπροϊόντα που δεν θέλουμε με τίποτα για τον πλανήτη μας. Η όλη διαδικασία είναι «ακριβή, δύσκολη και επικίνδυνη», υποδεικνύει ο καθηγητής, αλλάζοντας άρδην τους όρους της συζήτησης. Δεν είναι λοιπόν ότι η Κίνα είναι τυχερή που έχει στα εδάφη της τέτοια κοιτάσματα, είναι ότι ο υπόλοιπος κόσμος είναι κάτι παραπάνω από πρόθυμος να αφήσει την όλη εξορυκτική διαδικασία στην Κίνα. Από τη δεκαετία του 1960 ως και τα τέλη του 1980, μας λέει, η Αμερική ήταν η χώρα που προμήθευε τον πλανήτη με σπάνιες γαίες και όλες τους προέρχονταν μάλιστα από ένα και μόνο ορυχείο στην Καλιφόρνια (Molycorp). Αλλά στα ’90s μπήκε δυναμικά στο παιχνίδι η Κίνα, έριξε τις τιμές και ανάγκασε το αμερικανικό ορυχείο του Mountain Pass να πτωχεύσει το 2002. Ο κόσμος εκχώρησε ουσιαστικά την παραγωγή σπάνιων μετάλλων στην Κίνα, καθώς εκεί τα εργατικά ήταν φτηνότερα και η χώρα έκανε τα στραβά μάτια σε όρους οικολογικής καταστροφής. Τα μεγαλύτερα ορυχεία σπάνιων γαιών της Κίνας είναι ακόμα και σήμερα υποπροϊόντα της μεταλλευτικής της δραστηριότητας. Το μεγαλύτερο όλων είναι ένα ορυχείο σιδηρομεταλλεύματος που οι ευτυχείς περιστάσεις έφεραν να περιέχει και μεγάλες ποσότητες σπάνιων γαιών. Κάτι που σημαίνει πρακτικά πως ο επιχειρηματίας δεν βασίζεται στα σπάνια μέταλλα για να επιβιώσει, αλλά στον σίδηρο. Η ιστορία που μας λέει αυτή η μερίδα σκέψης είναι ολότελα διαφορετική. Γιατί παρά το γεγονός ότι δείχνει εξωτερικά ότι η Κίνα είναι ο παντοκράτορας του κλάδου, η αλήθεια είναι πως ο κόσμος εκμεταλλεύεται τη διάθεσή της να τα φέρνει στο φως. Αυτοί οι ακαδημαϊκοί έχουν και μια άλλη άποψη για το τι συνέβη το 2010, όταν η Κίνα περιόρισε όπως είπαμε τις εξαγωγές σπάνιων μετάλλων καταλήγοντας σε αύξηση της τιμής τους. Οι μεγάλοι αγοραστές σπάνιων μετάλλων, όπως η Hitachi και η Mitsubishi, μας λένε, άλλαξαν απλώς τα προϊόντα τους ώστε να περιέχουν λιγότερες ποσότητες σπάνιων γαιών, την ίδια ώρα που στα ορυχεία του υπόλοιπου πλανήτη άρχισαν να ψάχνουν σοβαρά για τέτοια μέταλλα. Με άλλα λόγια, όταν η Κίνα προσπάθησε να εκμεταλλευτεί το μονοπώλιό της στον κλάδο, ο υπόλοιπος κόσμος ανασκουμπώθηκε και βρήκε τη λύση. «Ακόμα και κάτω από τόσο ευνοϊκές φαινομενικά συνθήκες, η δύναμη της αγοράς και η πολιτική απόφαση απέδειξαν πως ήταν δύσκολο και απατηλό να το εκμεταλλευτεί η Κίνα», καταλήγει και ένα think tank, «οι αγορές ανταποκρίθηκαν και το πρόβλημα ξεθώριασε γρήγορα». Τι σημαίνουν τελικά τα νέα για την ανακάλυψη του κοιτάσματος που θα φέρει τριγμούς στην παγκόσμια αγορά; Μάλλον ότι πρέπει να περιμένουμε να δούμε τι θα γίνει, πώς θα ανταποκριθεί η αγορά και οι πολιτικοί φορείς δηλαδή, που καθορίζουν εξάλλου και τα μελλούμενα. Την ίδια ώρα, αν θα αποφασίσει να βγάλει η Ιαπωνία το τεράστιο πράγματι κοίτασμα που κάθεται στον βυθό και περιμένει τη δύσκολη εξόρυξη και την ακόμα δυσκολότερη επεξεργασία του. Κι εδώ είναι ίσως ενδεικτική η γλώσσα που χρησιμοποιείται στη μελέτη για να περιγράψει την ανακάλυψη: η περιοχή, μας λένε οι επιστήμονες, «έχει τεράστιες δυνατότητες ως κοίτασμα μετάλλων για μερικά από τα πιο σημαντικά στοιχεία της σύγχρονης κοινωνίας». Γιατί μιλούν όμως απλώς για δυνατότητες και όχι για κάτι πιο συγκεκριμένο, όπως εκμετάλλευση; Μήπως είναι απλά θησαυρός σε ένα σεντούκι που για την ώρα δεν έχουμε το κλειδί; Ως επιστημονική ανακάλυψη είναι όντως κολοσσιαία, όλοι το αποδέχονται αυτό, αν είναι ωστόσο εμπορική δραστηριότητα με ευρύτερες και παγκόσμιες συνέπειες, αυτό μένει να φανεί. Ίσως η Κίνα να μην ίδρωσε και τόσο από τον θησαυρό του γείτονα. Στον εξορυκτικό κλάδο εξάλλου δύο πράγματα υπάρχουν: μετάλλευμα και χώμα. Και πρέπει να είναι συμφέρον για να το βγάλεις, αλλιώς το αφήνεις στο χώμα. Γι’ αυτό και δεν σκάβουμε στις αυλές μας για σπάνια μέταλλα και έχουμε απλώς χώμα, γιατί θα κόστιζε περισσότερο να τα εξορύξουμε απ’ όσα θα κερδίζαμε πουλώντας τα. Μόνο τη στιγμή που θα αλλάξει αυτός ο συσχετισμός μετατρέπεται το χώμα σε μετάλλευμα, όχι πρωτύτερα. Κι έτσι για την ώρα αυτό που έχει βρει η Ιαπωνία είναι μάλλον χώμα…