Το θησαυροφυλάκιο που φυλάει κάτι ακόμα πιο πολύτιμο και από τον χρυσό

Οι περιβαλλοντολόγοι παρακολουθούν εδώ και χρόνια τους τυφώνες που πλήττουν τον πλανήτη μας ανησυχώντας για το μέλλον των καλλιεργειών. Όπως κάνουν με ακόμα πιο τραυματικό τρόπο και οι αγρότες της οικουμένης, που βλέπουν τα σπαρτά τους να ξεθεμελιώνονται από αεράκια που πνέουν με μερικές εκατοντάδες χιλιόμετρα την ώρα. Ο κυκλώνας «Μαρία» και μόνο υπονόμευσε σοβαρά όλη τη γεωργική παραγωγή του Πουέρτο Ρίκο, καταστρέφοντας περισσότερο από το 80% της αγροτικής οικονομίας της χώρας, μια γεωργική ζημία της τάξης των 780 εκατ. δολαρίων. Κι ενώ οι καλλιεργητές του κράτους ήταν αποφασισμένοι να ξαναχτίσουν το βιος τους, μία ήταν η ερώτηση στα στόματα όλων: «πώς»; Το πώς το ήξερε αποκλειστικά ο Ricardo Goenaga, ειδικός στη φυσιολογία των φυτών και υπεύθυνος του Tropical Agriculture Research Station στη δυτική ακτή του Πουέρτο Ρίκο. Όλοι οι αγρότες σε κείνον απευθύνονταν για να τους προμηθεύσει τα υλικά με τα οποία θα οργάνωναν εκ νέου τη γεωργική παραγωγή της χώρας, σπόρους και μοσχεύματα δέντρων δηλαδή. Και παρά το γεγονός ότι η ερευνητική εγκατάσταση συνεχίζει να λειτουργεί χωρίς ρεύμα, το προσωπικό της μπόρεσε να διανείμει όσα χρειάζονταν οι μικροκαλλιεργητές για να αντισταθμίσουν τις απώλειες του τυφώνα. Και μάλιστα δωρεάν. Ο σταθμός είναι άλλη μια δομή του Υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ, της Γεωργικής Ερευνητικής Υπηρεσίας (ARS), η οποία επιβλέπει όχι μόνο την έρευνα αλλά και τη συλλογή γενετικού υλικού που εγγυάται τη γεωργική βιοποικιλότητα αλλά και την ίδια τη μακροημέρευση της ανθρώπινης ύπαρξης. Καθώς το έργο είναι εδώ πραγματικά οικουμενικό. Γιατί η βιοποικιλότητα των αγροτικών συστημάτων δεν περιλαμβάνει αποκλειστικά τα φυτά, αλλά και όλες τις διασυνδέσεις τους με τα μικρόβια και τα ζώα, το χώμα και τους επικονιαστές, αλλά και τους τρόπους με τους οποίους επηρεάζεται η χλωρίδα από κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες και περιβαλλοντικές συνθήκες. Κι ενώ επηρεάζει πραγματικά ό,τι τρώμε και πώς το τρώμε, απειλείται σήμερα όπως ποτέ άλλοτε από την κλιματική αλλαγή, τη ραγδαία εκβιομηχάνιση, την αποψίλωση των δασών, την αλλαγή των χρήσεων γης και έναν απίστευτα μεγάλο αριθμό τρίτων παραγόντων. Σύμφωνα μάλιστα με τη Διεθνή Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ (FAO), τα 3/4 των πραγμάτων που τρώει η ανθρωπότητα προέρχονται μόλις από 12 φυτά και 5 ζώα. Τα τρόφιμα των περισσότερων λαών αποτελούνται από σιτάρι, ρύζι, καλαμπόκι, σόγια και φοινικέλαιο, κάτι που η κλιματική αλλαγή ή ένα απλό ζιζάνιο μπορεί να απειλήσουν ανεπανόρθωτα και να αλλάξουν μαγικά οι διατροφικές μας συνήθειες. Αλλά και το τι καλλιεργούμε ή εκτρέφουμε τελικά. Μέχρι σήμερα πρέπει να είναι απολύτως αντιληπτό πόσο ευάλωτη είναι η τροφική αλυσίδα από την οποία εξαρτιόμαστε άμεσα και εύκολες λύσεις δεν υπάρχουν εδώ. Ή περιθώρια εφησυχασμού. Φανταστείτε, ας πούμε, ότι το 90% των γαλακτοκομικών προϊόντων των ΗΠΑ προέρχονται όλα από ένα μόνο είδος αγελάδας. Τι θα γίνει αν ένα μικρόβιο πλήξει αυτή την αγελάδα; Γι’ αυτό και η γεωργική βιοποικιλότητα είναι εδώ το μόνο ανάχωμα που έχουμε ως ανθρωπότητα απέναντι στις απειλές. Μόνο μέσω αυτής μπορούμε να είμαστε ήσυχοι πως αν κάτι συμβεί, θα μπορούμε να αντισταθμίσουμε την κατάσταση παράγοντας υβρίδια φυτών και ζώων που θα δύνανται να ζήσουν στη νέα συνθήκη. Όσο περισσότερη ποικιλότητα μπορούμε να υποβαστάξουμε, τόσο πιο ευνοϊκό φαντάζει ένα μέλλον που δεν μπορείς να προβλέψεις. Κάτι που μας εισάγει αναγκαστικά σε αυτό το εναλλακτικό θησαυροφυλάκιο που εγγυάται πολλά περισσότερα από όσα όλα τα πλούτη του κόσμου μπορούν να εξασφαλίσουν…

Ένα χρηματοκιβώτιο αλλιώτικο από τα άλλα

Για μια τράπεζα σπόρων θα μιλήσουμε, μια τράπεζα που φυλάσσει όμως όλων των λογιών τα γενετικά υλικά. Από σπέρμα της κοινής μας μέλισσας και αίμα κατσίκας μέχρι ζύμη ζυθοποιίας και πατάτες. Και δεν αποθηκεύονται εδώ μόνο τα πράγματα που τρώμε σήμερα, αλλά και ποικιλίες και είδη από περασμένες δεκαετίες, ακόμα και αιώνες. Αλλά και άγρια είδη ή ζιζάνια που συνδέονται γενετικά με τα καλλιεργούμενα είδη. Η γνωστότερη τέτοια τράπεζα είναι το Παγκόσμιο Θησαυροφυλάκιο Σπόρων του Σβάλμπαρντ της Νορβηγίας, το οποίο έκλεισε μόλις τα 10 του χρόνια, φιλοξενώντας 890.000 δείγματα και 600 εκατ. σπόρους από κάθε γωνιά του κόσμου. Κλεισμένη κάτω από στρώματα πάγου και χιονιού, καμιά χιλιαριά χιλιόμετρα από τον Βόρειο Πόλο, η πολύτιμη αυτή συλλογή δεν είναι βέβαια παρά εφεδρική, αν κάτι πάει στραβά δηλαδή, σαν ένα «Θησαυροφυλάκιο για τη Μέρα της Κρίσης», όπως το αποκαλεί χαρακτηριστικά ο ξένος Τύπος. Οι ειδικοί μας λένε βέβαια πως αυτή η Μέρα Κρίσης φτάνει καθημερινά για φυτά και ζώα, καθώς κάθε μέρα κάτι εξαφανίζεται από προσώπου γης. Σε αυτό απαντά ακριβώς η αμερικανική τράπεζα σπόρων στο Φορτ Κόλινς του Κολοράντο, στο εδώ και τώρα δηλαδή και όχι στο αν και το όποτε. Το National Laboratory for Genetic Resources Preservation (NLGRP) του Υπουργείου Γεωργίας των ΗΠΑ ιδρύθηκε με ειδική τροπολογία το 1990 για να ανταποκριθεί στις απειλητικές συνθήκες για την ανθρώπινη διατροφή. Ο νόμος μάλιστα με τον οποίο γεννήθηκε η δομή καθορίζει ρητά πως τα δείγματα θα διανέμονται παντού στον κόσμο δωρεάν («εκτός και αν αυτό απαγορεύεται διά νόμου»), σε όποια χώρα τα ζητήσει δηλαδή. Είναι το αντίγραφο ασφαλείας για καθετί που τρώμε που αν διακυβευτεί, δεν θα το χάσουμε. Αυτός ακριβώς ο πανανθρώπινος στόχος του NLGRP είναι που το κάνει υψίστης σημασίας, απείρως πολυτιμότερο από κάθε Φορτ Νοξ. Αντίθετα με το Σβάλμπαρντ, που είναι χωμένο κάτω από τη γη και περιστοιχίζεται από πάγους και πολικές αρκούδες, αυτό είναι μια δομή που λειτουργεί και παράγει έργο καθημερινά. Τίποτα το αξιοσημείωτο δεν έχει όταν το βλέπεις. Ένα απλό τριώροφο κεντρικό κτίριο που περιστοιχίζεται από μικρότερα κτίσματα μέσα στο ύπαιθρο του τοπικού Πολιτειακού Πανεπιστημίου του Κολοράντο, γύρω στα 100 χιλιόμετρα βόρεια του Ντένβερ. Πλάι στις φωτογραφίες των φυτών και των προγραμμάτων που τρέχουν στην ερευνητική δομή, θα βρεις και αυτές τις τρεις λεξούλες που είναι η ραχοκοκαλιά του: «συγκέντρωσε, αξιολόγησε, διατήρησε». Μόνο που δεν μπορούν να αποκαλύψουν τον πραγματικό πλούτο που κρύβεται εδώ: 622.944 σπόροι, 938.673 μονάδες γενετικού υλικού από ζώα κτηνοτροφίας (όπως σπέρμα και αίμα), αλλά και 112.000 στελέχη ιών, βακτηρίων και μυκήτων! Μόλις 5-6 άνθρωποι έχουν πρόσβαση στο θησαυροφυλάκιο όπου φυλάσσεται η ζωή μας η ίδια και κανείς δεν περνά την αίθουσα υποδοχής, εκτός κι αν είναι επιστήμονας σχετικός με τη δομή και συνοδεύεται από κάποιον με εξουσιοδότηση. Και σαν σωστό χρηματοκιβώτιο που είναι, έχει εξελιγμένα συστήματα συναγερμού, κάμερες παντού και πάνοπλους φρουρούς. Σε όρους φυτών, είναι παρόμοιο με το Σβάλμπαρντ, μόνο που σπόροι φεύγουν συχνά από δω, σε περιπτώσεις φυσικής καταστροφής ας πούμε, καθώς είναι μια συλλογή που λειτουργεί για το καλό όλων, όχι μια αποθήκη για την επαύριον της Αποκάλυψης. Η μεγάλη διαφορά τους εδράζεται ότι στο Φορτ Κόλινς η συλλογή των φυτών δεν περιορίζεται αποκλειστικά σε σπόρους, αλλά περιέχει φυτά σε κρυοδιατήρηση (μέσα σε υγρό άζωτο), λουλούδια από βοτανικούς κήπους (με έμφαση στα απειλούμενα με εξαφάνιση είδη) και άλλα πολλά. Το NLGRP μοιράζει στον πλανήτη περισσότερο γενετικό υλικό από κάθε άλλη τράπεζα σπόρων του κόσμου και το κάνει πάντοτε δωρεάν. Ο προϋπολογισμός της δομής αγγίζει το 1 δισ. δολάρια ετησίως, κάτι που όπως λένε οι υπεύθυνοί του σταθμίστηκε το 2013 και μόλις που επαρκεί, καθώς τα έξοδά της είναι τεράστια. Όλα διατηρούνται στους -18 βαθμούς Κελσίου, έπειτα από μια χρονοβόρα διαδικασία αποξήρανσης και ελέγχου, ενώ υποβάλλονται συχνά σε περαιτέρω τεστ για τις συνθήκες διατήρησής τους. Σπανίως σε ένα τόσο απλό και καθόλου αξιοσημείωτο μέρος συντελείται τέτοια κολοσσιαία δουλειά, ένα έργο-δώρο από την ανθρωπότητα για την ανθρωπότητα που θα το χρειαστεί. Και το χρειάζεται συχνά, είναι η αλήθεια. Και πουθενά δεν είναι αυτό πιο οφθαλμοφανές από το γενετικό υλικό των ζώων (έμβρυα, αίμα και σπέρμα), τα οποία δεν είναι σε καθεστώς αντιγράφου ασφαλείας, αλλά αποτελούν μια ενεργή συλλογή που παράγει έργο όποτε ζητηθεί. Και αν πρέπει να το πούμε, είναι η μεγαλύτερη τέτοια τράπεζα του κόσμου, φιλοξενώντας γενετικό υλικό από κάθε πλάσμα της θάλασσας και της στεριάς. Και όλα δουλεύουν κρατώντας λεπτές ισορροπίες, καθώς αυτή η τράπεζα δεν πρέπει κατά κανέναν τρόπο να αναμειχθεί στην αγορά και τις εμπορικές πτυχές της. Σε κάθε αίτηση για υλικό, συγκροτείται μια γνωμοδοτική επιτροπή ειδικών και ζητά να μάθει πώς ακριβώς θα χρησιμοποιηθεί το δείγμα. Αν κάποιος ζητήσει, ας πούμε, 50 μονάδες από ένα είδος ταύρου, τότε συμπεραίνουν πως θέλει να τον αναπαράγει και να τον πουλήσει, κάτι που αντιβαίνει στους σκοπούς της ερευνητικής δομής, που είναι η διατήρηση της τροφικής μας ισορροπίας. Όλα είναι όμως λεπτά και ευαίσθητα στο πιο παράξενο θησαυροφυλάκιο που έφτιαξε ο άνθρωπος για να διασφαλίσει τη μακροημέρευσή του στον πλανήτη. Όπως αστειεύονται εξάλλου οι επιστήμονες εδώ, ένα κραχ σε αυτή την τράπεζα δεν θα υπονομεύσει απλώς το χρηματοπιστωτικό μας σύστημα, αλλά το ίδιο μας το φαγητό. Και τις γεύσεις μας. Και το μέλλον μας τελικά…