Ο άνθρωπος που άλλαξε τη θεωρητική σκέψη Καρλ Μαρξ

Ο «άοπλος προφήτης», όπως τον αποκαλεί ο διανοούμενος Έρικ Χομπσμπάουμ, ενέπνευσε κοσμοϊστορικές αλλαγές μέσα από το θεωρητικό του κληροδότημα, μεταμορφώνοντας τόσο την πολιτική κοσμοθεώρηση όσο και το κοινωνικό εποικοδόμημα.

Ο πρώσος φιλόσοφος που συνέλαβε την ιδέα του ιστορικού υλισμού διερεύνησε με την πένα του τις κοινωνικο-πολιτικές θεωρίες του καιρού του και ανέλυσε την ιστορία υπό το πρίσμα της πάλης των τάξεων, καταλήγοντας ότι κεφαλαιοκράτες και εργαζόμενοι θα διακατέχονται πάντα από διαμετρικά αντίθετα συμφέροντα.

Τα σοσιαλιστικά του κηρύγματα θα τον εκδίωκαν τόσο από τη Γερμανία όσο και τη Γαλλία, με τον ίδιο να συγγράφει το 1848 -από κοινού με τον Φρίντριχ Ένγκελς- το περίφημο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο», που θα κατέληγε στην Οκτωβριανή Επανάσταση στη Ρωσία και τη γέννηση του δεύτερου κόσμου.

Και βέβαια στη νέα εξορία του στο σαφώς πιο φιλελεύθερο Λονδίνο, όπου θα περάσει το υπόλοιπο της ζωής του, θα γράψει τον πρώτο τόμο του «Κεφαλαίου», που παραμένει μια βαθιά τομή στην πολιτική οικονομία καθώς έδινε για πρώτη φορά επιστημονική βάση στον σοσιαλισμό και επομένως σε όλο το εργατικό κίνημα της εποχής.

Αυτός ήταν ο Καρλ Μαρξ, ο φιλόσοφος που άλλαξε την πορεία της διανόησης, καθώς κάθε θεωρητικός νους έπειτα από αυτόν δεν μπορούσε να μην αναμετρηθεί μαζί του, είτε συμφωνώντας είτε διαφωνώντας…

Πρώτα χρόνια

Ο Καρλ Χάινριχ Μαρξ γεννιέται στις 5 Μαΐου 1818 στο Τρίερ της Πρωσίας, μέσα στην πολυπληθή (9 παιδιά), προοδευτική, φιλελεύθερη και ευκατάστατη μεσο-αστική φαμίλια του Χάινριχ και της Ενριέτα Μαρξ. Ο πατέρας του, πετυχημένος δικηγόρος και λαμπρό πνεύμα, ήταν ένας άνθρωπος παθιασμένος με τα κοινά. Παρά το γεγονός ότι και οι δύο γονείς της οικογένειας ήταν εβραϊκής καταγωγής, με ραβινικές μάλιστα καταβολές, ο πατέρας του Καρλ αποφασίζει να μεταστραφεί στον χριστιανισμό το 1816, με τη φαμίλια να ακολουθεί πια το προτεσταντικό δόγμα.

Η απόφασή του για αλλαγή θρησκεύματος προήλθε ως επαγγελματική απάντηση στον πρωσικό αντισημιτικό νόμο του 1815 που απαγόρευε στους πολίτες εβραϊκής καταγωγής να ασκούν ανώτερα καθήκοντα. Ο νεαρός Καρλ βαπτίζεται λοιπόν σε ηλικία 6 ετών, όπως και τα υπόλοιπα παιδιά της οικογένειας, και η μητέρα ακολουθεί πολύ αργότερα, μετά τον θάνατο του συζύγου της.

Ο Καρλ ως μαθητής είχε μέτριες επιδόσεις: μέχρι την ηλικία των 12 ετών έλαβε τη βασική εκπαίδευση στο σπίτι και κατόπιν πέρασε 5 χρόνια, από το 1830-1835, στο σεβαστό ιησουητικό γυμνάσιο της πόλης.

Εκπαίδευση και πρώτα επαγγελματικά βήματα

Τον Οκτώβριο του 1835, ο Μαρξ γίνεται δεκτός στο Πανεπιστήμιο της Βόνης με κατεύθυνση φιλοσοφία και λογοτεχνία. Στο φιλελεύθερο κλίμα της σχολής, ο 17χρονος Μαρξ ζει τη φοιτητική ζωή ως το μεδούλι της: στα δύο εξάμηνα που θα περάσει εκεί, θα συλληφθεί για μέθη και διατάραξη κοινής ησυχίας, θα αφήσει χρέη, μέχρι και σε μονομαχία θα εμπλακεί! Στο τέλος της χρονιάς ωστόσο ο εξαγριωμένος πατέρας τον γράφει στο πιο σοβαρό και «ακαδημαϊκό» Πανεπιστήμιο του Βερολίνου.

Στο Βερολίνο λοιπόν ο Μαρξ θα σπουδάσει νομικά και φιλοσοφία και θα έρθει σε επαφή με τις ιδέες του Χέγκελ, ο οποίος δίδασκε στο συγκεκριμένο εκπαιδευτικό ίδρυμα μέχρι τον θάνατό του το 1831. Προοδευτικά, ο νεαρός Καρλ θα στρεφόταν ολοένα και περισσότερο στην επικράτεια της φιλοσοφίας, επηρεασμένος σαφώς από τη διαλεκτική του Χέγκελ: συμμετέχει στη φοιτητική ομάδα Νέοι Εγελιανοί, μια επαναστατική κολεκτίβα που έθεσε στο θεωρητικό της στόχαστρο τους πολιτικούς και θρησκευτικούς θεσμούς της πρωσικής κοινωνίας, διαβάζοντας τον Χέγκελ μέσα από αθεϊστικό και επαναστατικό πρίσμα.

Από το 1836, ο Μαρξ θα γίνει πολιτικά πιο ενεργός, με τον ριζοσπαστισμό των ιδεών του να εξαγριώνουν τον συντηρητικότερο πατέρα του. Όπως φυσικά και ο μυστικός αρραβώνας του με την Jenny von Westphalen, την κόρη μιας αξιοσέβαστης οικογένειας της ανώτερης τάξης του Τρίερ, που ήταν κατά 4 χρόνια μεγαλύτερή του.

Οι ακραίες, για τα πολιτικά ήθη του καιρού, απόψεις του Μαρξ για την κοινωνία και τη θρησκεία τον αναγκάζουν να καταθέσει τη διδακτορική του διατριβή όχι στο ίδρυμα όπου σπούδασε, το οποίο δεν εκτιμούσε καθόλου τα επαναστατικά λαμπρά πνεύματα, αλλά στο Πανεπιστήμιο της Ιένας το 1841. Παρά το γεγονός ότι η εργασία γίνεται δεκτή, η συμμετοχή του Μαρξ στους Νέους Εγελιανούς του στερεί τη δυνατότητα να εξασφαλίσει πανεπιστημιακή θέση, με τον ίδιο εξοργισμένο να εγκαταλείπει τη σταδιοδρομία του καθηγητή, η οποία εξάλλου δεν είχε καμία τύχη μέσα στο αντιδραστικό κλίμα της εποχής.

Στρέφεται έτσι στη δημοσιογραφία και το 1842 αρχίζει να γράφει για λογαριασμό της «Rheinische Zeitung», μιας φιλελεύθερης εφημερίδας της Κολονίας, τη λειτουργία της οποίας θα αναστείλει η πρωσική κυβέρνηση τον Απρίλιο του 1843, αφήνοντας τον Μαρξ χωρίς δουλειά (είχε γίνει εν τω μεταξύ διευθυντής της).

Δύο μήνες αργότερα, τον Ιούνιο, θα επισημοποιήσει τη σχέση του με την αριστοκράτισσα Jenny von Westphalen και τον Οκτώβριο το νιόπαντρο ζευγάρι θα εγκατασταθεί στο Παρίσι, το πολιτικό κέντρο της Ευρώπης εκείνα τα χρόνια, στο οποίο ο Μαρξ είχε σκοπό να εκδώσει ένα ριζοσπαστικό περιοδικό…

Η εποχή του Παρισιού

Στο Παρίσι του 1843 ο Μαρξ ιδρύει πράγματι, από κοινού με τον φίλο του και επίσης Αριστερό Εγελιανό Arnold Ruge, την πολιτική επιθεώρηση «Deutsch-Französische Jahrbücher» (Γερμανο-Γαλλικά Χρονικά). Μόλις το πρώτο τεύχος ωστόσο θα κυκλοφορήσει στην αγορά, καθώς οι φιλοσοφικές διαφορές των δύο συνεργατών αλλά και οι δυσκολίες από την παράνομη διάθεσή του στη Γερμανία θα φέρουν απρόοπτο τέλος στην κοινή εκδοτική προσπάθεια.

Παρά το σύντομο της έκδοσης ωστόσο, ο Μαρξ θα προλάβει στα άρθρα του να πάρει επαναστατική θέση, κηρύσσοντας «αμείλικτη κριτική σε καθετί που υπάρχει» και ιδιαίτερα «κριτική των όπλων», την ίδια ώρα που κάνει έκκληση στις μάζες και το προλεταριάτο. Από το 1843 θα αρχίσει να εκδίδει σταθερά δοκίμια και κριτικές, γεγονός που θα τον κάνει γνωστό σε κάποιους κύκλους και διαβόητο επαναστάτη σε κάποιους άλλους!

Τον Αύγουστο του 1844, σε μια αίσια τροπή της μοίρας, θα έρθει στο Παρίσι για λίγες μέρες ο μελλοντικός στενός συνεργάτης και καρδιακός φίλος του Μαρξ, Φρίντριχ Ένγκελς! Η συνάντηση των δύο αντρών θα κατέληγε σε μια αρμονική και πολύχρονη συνεργασία, που θα στρεφόταν σε δριμεία φιλοσοφική και πολιτική κριτική τόσο στη σκέψη των Νεο-Εγελιανών (Μπρούνο Μπάουερ κ.λπ.) όσο και στις αντιδραστικές δυνάμεις της εποχής.

Οι δύο άντρες θα πάρουν ενεργότατο μέρος στην κοχλάζουσα ζωή των επαναστατικών ομάδων του Παρισιού, με τα κοινά τους πια γραπτά να επιφέρουν σφοδρές αντιδράσεις. Κι έτσι το 1845, υστέρα από σφοδρή επιμονή της πρωσικής κυβέρνησης, ο Μαρξ απελάθηκε από το Παρίσι ως επικίνδυνος επαναστάτης, βρίσκοντας καταφύγιο στις Βρυξέλλες…

Οι περιπέτειες των Βρυξελλών

Στο Βέλγιο είναι που η σκέψη του Μαρξ θα κόψει κάθε δεσμό με τις φιλοσοφικές ακροβασίες των Νεο-Εγελιανών και θα ανοιχθεί σε ένα σαφώς πιο επαναστατικό σοσιαλιστικό σύμπαν. Στις Βρυξέλλες συγγράφει τη μνημειώδη «Γερμανική Ιδεολογία», από κοινού με τον μόνιμο συνεργάτη του πια Ένγκελς, το πόνημα όπου αναπτύσσεται για πρώτη φορά ο ιστορικός υλισμός, η κατεξοχήν μαρξιστική συνεισφορά στη φιλοσοφία!

Το έργο παρέμεινε μεν ανέκδοτο μέχρι τον θάνατο του Μαρξ, καθώς κανένας εκδότης δεν δεχόταν να το ρίξει στην αγορά, κυκλοφόρησε όμως στους αριστερούς κύκλους Γαλλίας και Γερμανίας. Το κριτικό αυτό δοκίμιο αλλά και το κατοπινό, η «Αθλιότητα της Φιλοσοφίας», αποτέλεσαν τη βάση για το σπουδαίο «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»: την άνοιξη του 1847, οι Μαρξ και Ένγκελς προσχώρησαν σε μια μυστική προπαγανδιστική εταιρία, την «Ένωση των Κομμουνιστών», που είχε σκοπό να φέρει τους σοσιαλιστές της Ευρώπης σε επαφή, και πήραν μέρος στο δεύτερο συνέδριό της (Νοέμβρης 1847) στο Λονδίνο, όπου αμφότεροι διαδραμάτισαν σημαίνοντα ρόλο. Με εντολή του συνεδρίου λοιπόν συνέταξαν το περίφημο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος» (Manifest der Kommunistischen Partei) που κυκλοφόρησε τον Φλεβάρη του 1848.

Για το μνημειώδες πόνημα, παρατηρεί ο Λένιν: «Στο έργο αυτό εκτίθεται με μεγαλοφυή σαφήνεια και διαύγεια η νέα κοσμοαντίληψη, ο συνεπής υλισμός που αγκαλιάζει και την περιοχή της κοινωνικής ζωής, η διαλεκτική σαν η πιο ολόπλευρη και βαθιά διδασκαλία της εξέλιξης, η θεωρία της ταξικής πάλης και ο κοσμοϊστορικός επαναστατικός ρόλος του προλεταριάτου, του δημιουργού της νέας, της κομμουνιστικής κοινωνίας».

Η επίδραση του «Μανιφέστου» υπήρξε καταλυτική για τις λαϊκές επαναστάσεις που ξέσπασαν την ίδια χρονιά στην Ευρώπη. Λόγω της εξέγερσης του Βελγίου, ο Μαρξ εκδιώκεται από τη χώρα και επιστρέφει στη Γερμανία, καθώς φημολογούνταν ότι εκείνος χρηματοδότησε τμήμα του ένοπλου αγώνα του βελγικού προλεταριάτου. Τα επαναστατικά γεγονότα του 1848-1849 σε Γερμανία και Γαλλία θα φέρουν τον συνεπή υποστηρικτή τους Μαρξ στις αντίστοιχες επικράτειες, θα απελαθεί ωστόσο για άλλη μια φορά τόσο από την Κολονία όσο και το Παρίσι!

Κι όταν και η Πρωσία αρνήθηκε να επαναπατρίσει τον σοσιαλιστή ακτιβιστή, ο μόνος δρόμος γι’ αυτόν ήταν το Λονδίνο: παρά το γεγονός ότι η Βρετανία του αρνήθηκε την υπηκοότητα, ο ίδιος παρέμεινε στην πρωτεύουσά της μέχρι τον θάνατό του…

Τα κατοπινά χρόνια του Λονδίνου

Οι περιπέτειες της ζωής και οι συνεχείς διωγμοί του τον άφησαν ωστόσο στην ψάθα και ήταν ακριβώς η αδιάκοπη οικονομική ενίσχυση του καρδιακού φίλου και συνοδοιπόρου Ένγκελς που του επέτρεψαν να παλέψει τη φτώχεια, αλλά και να ολοκληρώσει το πλέον μνημειώδες σύγγραμμά του, το έργο που θα τον κατέτασσε αυτομάτως στους «πατέρες» της κοινωνιολογίας, το ορόσημο της πολιτικής σκέψης «Κεφάλαιο».

Στο Λονδίνο λοιπόν, ο Μαρξ εμπλέκεται ενεργά με το νεοσύστατο Κομμουνιστικό Κόμμα και αναλαμβάνει και πάλι καθήκοντα δημοσιογράφου για τα προς το ζην, εγκαινιάζοντας έτσι τη 10χρονη συνεργασία του με την εφημερίδα «New York Tribune» (1852-1862). Είναι όμως υποχρεωμένος να αποκρούει λυσσαλέες προσωπικές επιθέσεις και να εντατικοποιεί τον θεωρητικό του αγώνα κατά των αντιδραστικών κινημάτων, με τη θεωρητική του σκέψη να οξύνεται ως επακόλουθο: η υλιστική του θεωρία ραφινάρεται και η πολιτική οικονομία γίνεται πλέον το νέο πεδίο αντιπαράθεσης.

Τόσο η «Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας» (1859) όσο κυρίως το «Κεφάλαιο» (πρώτος τόμος: 1867), ριζοσπαστικοποιούν την πολιτική οικονομία, καθώς ο Μαρξ επικεντρώνει την κριτική του πένα στον καπιταλισμό και τις επικρατούσες οικονομικές θεωρίες.

Ο Μαρξ θα περάσει το υπόλοιπο της θεωρητικής του ζωής γράφοντας πυρετωδώς ιστορικά και πολιτικά έργα, ενώ ταυτοχρόνως αναθεωρούσε παλιότερα χειρόγραφα για να συμπεριληφθούν στους κατοπινούς τόμους του «Κεφαλαίου», έργο που δεν ευοδωνόταν βέβαια ποτέ. Οι δύο επόμενοι τόμοι «συναρμολογήθηκαν» από την κριτική ματιά του Ένγκελς και εκδόθηκαν μετά τον θάνατο του Μαρξ.

Ο ίδιος, συνεπής ακτιβιστής, δεν θα μείνει ωστόσο μόνο στο θεωρητικό έργο αλλά θα μετρήσει και πρακτική δράση: το 1864 (28 Σεπτεμβρίου) θα αποτελέσει πρωταρχικό παράγοντα για τη σύγκληση της «Πρώτης Σοσιαλιστικής Διεθνούς» (Διεθνής Εργατική Ένωση, αρχικά), της πρώτης δηλαδή ιστορικής απόπειρας οργάνωσης του εργατικού κινήματος που θα κατέληγε στην ίδρυση λαϊκών κομμάτων στις χώρες της Ευρώπης. Ο Μαρξ συγγράφει την Πρώτη Διακήρυξη της ένωσης και συμβάλλει ενεργά στη μαζικοποίηση των εργατικών σοσιαλιστικών κινημάτων σε Γηραιά Ήπειρο και Νέο Κόσμο…

Θάνατος και κληρονομιά

Η συνεχής δράση και η φτώχεια άφησε ωστόσο το στίγμα της στην υγεία του Καρλ Μαρξ. Αφού έχασε τη σύζυγό του το 1881, στις 14 Μαρτίου 1883 ήρθε και η σειρά του, με τον ίδιο να πεθαίνει ήρεμα στο σπίτι του πιθανότατα από πλευρίτιδα. Στον τάφο του μάλιστα δεν υπήρχε αρχικά καμία επιγραφή και μόνο αργότερα το Κομμουνιστικό Κόμμα της Βρετανίας ανέγειρε μια επιτύμβια στήλη και την προτομή του Μαρξ (1954).

Όσο για το κληροδότημά του, τον μαρξισμό, άσκησε τεράστια επιρροή όχι μόνο στην κοινωνική σκέψη και τη διανόηση, αλλά και στην πολιτική δράση, από τον προπερασμένο αιώνα μέχρι και τις μέρες μας. Ο Μαρξ άλλωστε δεν ήταν μόνο θεωρητικός και ερευνητής, ήταν ένας πολιτικά ενεργός διανοητής, που προσπάθησε να θέσει τα εξαγόμενα της ανάλυσής του στην υπηρεσία του εργατικού κινήματος και των επαναστάσεων, οι οποίες ήταν εξάλλου στην ημερήσια διάταξη της εποχής του.

Γι’ αυτό και στην επιτύμβια πέτρα του τάφου του χαράχτηκε η τελευταία φράση από το «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»: «Εργάτες όλου του κόσμου, ενωθείτε»…

Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr