Πριν από 2.350 χρόνια, στο κάδρο δεν υπήρχε το Ωδείο Αθηνών, αλλά ο Ιλισός, ενώ προς τον Βορρά κυλούσε ο Ηριδανός και ανάμεσά τους, σε αυτήν την ειδυλλιακή ζώνη του Λυκείου – ένα εκτεταμένο προάστιο που πήρε το όνομά του από το ιερό του Λυκείου Απόλλωνα που βρισκόταν στην περιοχή- εξασκούνταν οι Αθηναίοι οπλίτες κι έφηβοι.

Το Λύκειο ήταν ένα από τα τρία αρχαιότερα γυμνάσια της πόλης, μαζί με αυτό της Ακαδημίας Πλάτωνος και του Κυνοσάργους. Εκεί τα πρωινά, παρέα με τους μαθητές και τα απογεύματα μπροστά σε ευρύτερο ακροατήριο, θα έβλεπες τον Αριστοτέλη να μιλά για όσα μας κληροδότησε στα συγγράμματά του.

Μία από τις διασημότερες αρχαιολογικές ανακαλύψεις της τελευταίας εικοσαετίας, η Παλαίστρα του γυμνασίου του Αριστοτελικού Λυκείου, έχει μπει ξανά στη ζωή των κατοίκων της πρωτεύουσας. Χώρος πρασίνου, ιδεών και περιπάτου, το Λύκειο, ένα από τα σπουδαιότερα γυμνάσια της αρχαίας Αθήνας, που διασώζει πενιχρά κατάλοιπα με μεγάλη όμως ιστορία, παραμένει ανοιχτό, από τις 8 το πρωί έως τις 8 το βράδυ, για να ξεναγήσει τους σύγχρονους Αθηναίους στους αρχαίους του δρόμους.

Οι ενημερωτικές πινακίδες πληροφορούν το κοινό για την ίδρυση της Περιπατητικής Σχολής του Αριστοτέλη, παρέχουν όμως λεπτομέρειες και για τα άλλα δύο μεγάλα γυμνάσια της αρχαίας Αθήνας, Ακαδημία και Κυνόσαργες. Και τα τρία συγκροτήματα προορίζονταν για τη σωματική άσκηση και την πνευματική ανάταση της νεολαίας και των ανδρών της πόλης.

Το 335 π.Χ. ο Αριστοτέλης, μίσθωσε ορισμένα οικήματα για να ιδρύσει την Περιπατητική Σχολή του, έναν από τους σημαντικότερους τόπους της ιστορίας του ανθρώπινου πνεύματος. Σύμφωνα με τις αρχαίες μαρτυρίες, το Λύκειο, ήταν ένα κατάφυτο προάστιο στα ανατολικά της Αθήνας έξω από την Πύλη του Διοχάρους. Στα νοτιοδυτικά οριζόταν από το Ολυμπίειο και τα άλλα παριλίσια ιερά, στα νότια από τον Ιλισό και στα βόρεια από τον Λυκαβηττό και τον Ηριδανό. Από εκεί περνούσε και ο αρχαίος δρόμος προς τα Μεσόγεια που ταυτίζεται με τη σημερινή λεωφόρο Βασιλίσσης Σοφίας.

Κατηφορίζοντας περιμετρικά στον αναπλασμένο χώρο, που απλώνεται σε εντεκάμισι στρέμματα, μυρωδιές από δεντρολίβανο, λεβάντα, ρίγανη, θυμάρι, ελιές, ροδιές καθώς και οι κίτρινες καζάνιες δύσκολα περνούν απαρατήρητες ειδικά αναλογιζόμενος κανείς το λοιπό γκρίζο πολεοδομικό ιστό που απλώνεται τριγύρω. Ο αρχαιολογικός χώρος περιλαμβάνει την παλαίστρα, για την προπόνηση των αθλητών στην πάλη, στην πυγμαχία και στο παγκράτιο – ένας συνδυασμός πάλης και πυγμαχίας, η οποία διαρθρώνεται γύρω από μια αυλή με στοές, πίσω από τις οποίες αναπτύσσονταν με συμμετρία ορθογώνια δωμάτια.

Σύμφωνα με τις ενημερωτικές πινακίδες, οι πληροφορίες για την πιθανή χρήση των χώρων αντλούνται από τον Βιτρούβιο και το έργο του «Περί αρχιτεκτονικής». Σύμφωνα με τον Ρωμαίο αρχιτέκτονα, λοιπόν, η μεγαλύτερη αίθουσα στο κέντρο της βόρειας πλευράς ταυτίζεται με το εφηβείον που προοριζόταν για δια­λέξεις. Δυτικά και ανατολικά του εφηβείου, χωροθετούνταν το ελαιοθέσιον, όπου οι αθλητές άλειφαν το σώμα τους με λάδι πριν την προπόνηση, το κονιστήριον ή κονίστρα, χώρος με άμμο όπου κυλιόνταν οι παλαιστές και το κωρύκειον, δωμάτιο από την οροφή του οποίου κρέμονταν οι κώρυκοι, δηλαδή οι δερμάτινοι σάκοι γεμισμένοι με αλεύρι ή άμμο που τους γρονθοκοπούσαν οι αθλούμενοι.

Κάτω από τα προστατευτικά στέγαστρα, τα ευρήματα είναι πιο εύληπτα. Εκεί βλέπει κανείς το πηγάδι, του 4ου αιώνα π.Χ., τη δεξαμενή­ ψυχρού λουτρού του 1ου αιώνα μ.Χ., και τα θερμά λουτρά της ρωμαϊκής εποχής, που πιθανότατα αντικατέστησαν τους προγενέστερους λουτρώνες των κλασσικών χρόνων. Εκεί εντοπίζονται και δύο υπόκαυστα, χαμηλοί και συνήθως υπόγειοι χώροι κάτω από τα δάπεδα των δωματίων των λουτρών, με τους αντίστοιχους προθαλάμους καύσης και τις δεξαμενές τους. Ο θερμός αέρας παραγόταν από τη φωτιά που έκαιγε στον προθάλαμο καύσης και κυκλοφορούσε κάτω από το δάπεδο. Στα λουτρά της παλαίστρα ο λουόμενος απολάμβανε τη διαδικασία από το χλιαρό λουτρό στο χώρο της εφίδρωσης, ενώ στη συνέχεια βουτούσε για ένα κρύο και αναζωογονητικό λουτρό στη δεξαμενή, σημερινή πισίνα, της αυλής.

Τα πρώτα γυμνάσια της αρχαίας Αθήνας ιδρύθηκαν στην αρχαϊκή εποχή, εκτός των τειχών κοντά σε ιερά, σε άλση και σε ποτάμια, απαραίτητα για την επαρκή ύδρευση τους. Αρχικά πρέπει να ήταν ανοιχτοί χώροι με στοιχειώδεις αθλητικές εγκαταστάσεις όπου αθλούνταν οι νέοι, ενώ από τους κλασσικούς χρόνους 5ος και 4ος αιώνας π.Χ. απέκτησαν ιδιαίτερη αρχιτεκτονική μορφή.

Συνυφασμένα με το θεσμό της γυμναστικής ως συστήματος εκπαίδευσης και με την έννοια του καλού αθλητή έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη φυσική και πνευματική αγωγή των νέων. Τα δημόσια αυτά κτίρια χτίζονταν, συντηρούνταν και ανακαινίζονταν με έξοδα της πόλης και δωρεές. Η πολιτεία, ανέθετε τη διεύθυνσή τους στον γυμνασίαρχο, σημαίνουσα προσωπικότητα, με επιρροή στους συμπολίτες του. Σταδιακά το γυμνάσιο εξελίχθηκε σε σπουδαίο πνευματικό κέντρο.

Τον 4ο αιώνα π. Χ. ιδρύθηκαν στα γυμνάσια και οι πρώτες φιλοσοφικές σχολές, κατ’ ουσίαν τα πρώτα πανεπιστήμια: στην Ακαδημία, η ονομασία προέρχεται από τον ήρωα Ακάδημο, ίδρυσε σχολή ο Πλάτων, στο Λύκειο ο Αριστοτέλης, στο Κυνόσαργος ο Αντισθένης. Στο Λύκειο διαβάστηκε το έργο του Πρωταγόρα «Περί Θεών» ενώ όπως μνημονεύεται στους Πλατωνικούς διαλόγους, εκεί σύχναζε και ο Σωκράτης.

Ο περίπατος στην περιοχή­ όπου δίδαξε ο ονομαστός φιλόσοφος, στο πιο γνωστό-άγνωστο αρχαίο τοπόσημο της πόλης, κάνει τη βουή του κέντρου να φαντάζει μακρινή. Ο νέος αρχαιολογικός προορισμός άλλωστε, αποτελεί μαζί με το πάρκο Ριζάρη μεγάλη εστία πρασίνου βοηθώντας τους επισκέπτες να δουν το κομμάτι αυτό του πολεοδομικού ιστού με διαφορετική οπτική.