Ο Μασκ χτίζει τη δική του πόλη – Εταιρικές «ουτοπίες» ή «δυστοπίες»;

Ο διευθύνων σύμβουλος της Tesla, του Twitter, της SpaceX και της Boring, Έλον Μασκ, ανακοίνωσε πρόσφατα πως σκοπεύει να δημιουργήσει μια δική του πόλη στο Τέξας για να εγκατασταθούν εκεί οι υπάλληλοι των εταιρειών του. Ανάλογα σχέδια έχουν στο «τραπέζι» και η Google και η Meta. Οι πόλεις αυτές προβάλλονται από τους εμπνευστές τους ως «ουτοπίες». Είναι όμως τέτοιες; Τί «διδάσκει» η ιστορία;

Η νέα πόλη του Μασκ θα ονομάζεται Snailbrook. Ενδεχομένως σε μια ή δύο δεκαετίες να πρόκειται για μια από τις από τις πιο αστραφτερές και σύγχρονες πόλεις, τουλάχιστον όπως προκύπτει από το φουτουριστικό σχέδιο του Μασκ, ο οποίος έχει ήδη αγοράσει περίπου 6.000 στρέμματα στην περιοχή του Ώστιν.

Εκεί έχει την έδρα της και η Tesla, ενώ βρίσκονται υπό κατασκευή και εργοστάσια της SpaceX και της νέας εταιρείας του Boring, η οποία φιλοδοξεί να αναπτύξει ένα νέο κλειστό συγκοινωνιακό δίκτυο υπερυψηλών ταχυτήτων (Hyperloop) για τη μεταφορά εμπορευμάτων και επιβατών στα αστικά κέντρα. Μάλιστα το σήμα της Boring, ένα σαλιγκάρι, αποτέλεσε και έμπνευση για το όνομα της πόλης που σχεδιάζει ο Μάσκ (SnailBrook).

Όπως αναφέρει ο Στιβ Ρόουζ σε άρθρο του στον Guardian, οι πόλεις που χτίζονται από εταιρείες, όπως μας έχει διδάξει το παρελθόν, δεν έχουν συνήθως καλή εξέλιξη, αν και υπάρχουν και οι εξαιρέσεις. Από τη μία, ο στόχος των εταιρειών είναι να κατασκευάσουν ένα μέρος που να προσελκύει τους εργαζομένους τους. Από την άλλη επιδιώκουν να ελαχιστοποιήσουν το κόστος. Τελικά οι εν λόγω πόλεις μοιάζουν με «μνημεία» αυταρέσκειας των ιδρυτών τους. Με δεδομένο τον χαρακτήρα του Μασκ, σχολιάζει το βρετανικό μέσο, το μέλλον δεν προμηνύεται ιδιαίτερα καλό. Όμως καθώς πρόκειται για τον άνθρωπο που επιδιώκει να αποικίσει τον Άρη, αξίζει να εξετάσουμε τα σχέδιά του στη Γη.

Η Μασκτόπια

Οι λεπτομέρειες για το Μασκτόπια – προς ώρας – είναι λίγες. Εκτός από τα εργοστάσια, η τοποθεσία της Snailbrook – στην κομητεία Μπαστροπ περίπου 35 μίλια έξω από το Austin – φιλοξενεί αυτή τη στιγμή 12 προκατασκευασμένες κατοικίες με τρέιλερ και έναν υπαίθριο χώρο αναψυχής σε όχι ιδιαίτερα καλή κατάσταση. Ωστόσο, τα σχέδια που υποβλήθηκαν στην κομητεία τον Ιανουάριο, το «Project Amazing – Φάση I», προβλέπουν την ανάπτυξη δρόμων και οικόπεδα για ακόμη 110 μονοκατοικίες.

Η υπόσχεση είναι πως θα γίνουν κι άλλα, ωστόσο το «όραμα» για το Snailbrook δεν έχει γίνει ακόμα ιδιαίτερα σαφές. Ο Μασκ και οι συνεργάτες του φαίνεται να προσπαθούν κρατήσουν μυστικό το σχέδιο. Όμως τα στελέχη της Boring Company μιλούν για την οικοδόμηση μιας ολόκληρης πόλης.

Εργασία και αίμα – Οι πόλεις του παρελθόντος

Κατά κάποιο τρόπο, το Snailbrook θυμίζει τις πρώτες πόλεις των αμερικανικών εταιρειών, που κατασκευάστηκαν τον 19^ο αιώνα, κυρίως από βιομηχανίες εξόρυξης, κλωστοϋφαντουργίας και χαλυβουργίας, οι οποίες προσπαθούσαν να στεγάσουν μεγάλο αριθμό εργαζομένων σε απομακρυσμένες περιοχές. Οι εργαζόμενοι μεταφέρονταν με τις οικογένειές τους σε ξύλινες παράγκες ή σκηνές και στην καλύτερη περίπτωση τα σχέδια προέβλεπαν και την κατασκευή ενός σχολείου ή μιας εκκλησίας, αλλά και καταστημάτων πώλησης προϊόντων, τα οποία προφανώς και ανήκαν στην εταιρεία.

Αυτά τα σχέδια θύμιζαν περισσότερο φυλακές παρά «ιδανικές πόλεις». Μάλιστα οι πόλεις εξόρυξης άνθρακα του Κολοράντο, που ανήκαν στον μεγιστάνα Τζον Ροκφέλερ αστυνομεύονταν από ένοπλους άνδρες, οι οποίοι εμπόδιζαν την είσοδο αλλά και την έξοδο από αυτές. Επιθεωρητής που επισκέφτηκε μια τέτοια πόλη το 1910 έγραφε πως στις κατοικίες των ανθρακωρύχων «αντανακλάται φοβερή φτώχεια». «Δεν έχουν όλα τα σπίτια νερό, ενώ σχεδόν όλα δεν έχουν αποχέτευση. Γυναίκες και απεριποίητα παιδιά συνωστίζονται στους βρώμικούς δρόμους και τα σοκάκια του καταυλισμού».

Μάλιστα όταν οι ανθρακωρύχοι, απελπισμένοι από τις συνθήκες, προχώρησαν σε απεργία το 1913, η κινητοποίησή τους πνίγηκε στο αίμα με αποκορύφωμα τη σφαγή του Λάντλοου τον Απρίλιο του 1914. Η Εθνική Φρουρά επιτέθηκε στη συγκέντρωση των απεργών για λογαριασμό της εταιρείας, σκοτώνοντας τουλάχιστον 19 άτομα, μεταξύ των οποίων δώδεκα παιδιά.

Όμως ακόμη και σε πιο «φιλόξενους» οικισμούς, οι επικεφαλής των βιομηχανιών προσπαθούσαν να ελέγξουν κάθε πτυχή της ζωής των εργαζομένων – πολιτών τους. Ο Guardian φέρνει ως παράδειγμα το Λόουελ της Μασαχουσέτης, που ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1820 από τον «βασιλιά» του βαμβακιού Φράνσις Κάμποτ Λόουελ.

Οι κάτοικοι – εργαζόμενοι ήταν κυρίως νέες γυναίκες και ανύπαντρες. Οι γυναίκες εξάλλου ήταν πολύ φθηνότερες ως εργάτριες από τους άνδρες. Ο Λόουελ είχε πολύ συγκεκριμένες ιδέες για το πως θα έπρεπε να συμπεριφέρονται οι υπάλληλοι του. Κοιμόντουσαν σε κοιτώνες, σηκώνονταν κάθε πρωί στις 4.30 τα ξημερώματα και δούλευαν για 12 ώρες την ημέρα. Απαγορευόταν να μιλούν κατά τη διάρκεια της εργασίας τους, να πίνουν αλκοόλ και ήταν υποχρεωμένοι να πηγαίνουν στην εκκλησία. Τα «κορίτσια του Λόουελ», όπως έγιναν γνωστά, λάμβαναν τουλάχιστον κάποια εκπαίδευση, όσα μπορούσαν να μείνουν ξύπνια καθώς τα μαθήματα ήταν νυχτερινά. Το γεγονός αυτό βοήθησε κάποιες να μπορέσουν να φύγουν μετά από μερικά χρόνια αναζητώντας ένα λιγότερο εξαντλητικό επάγγελμα.

Άλλες πόλεις που ιδρύθηκαν στις ΗΠΑ ήταν το Χέρσεϊ της Πενσυλβάνια ή το Πούλαν στο Σικάγο, που ιδρύθηκε από τον κατασκευαστή σιδηροδρομικών βαγονιών, Τζορτζ Πούλμαν. Η δεύτερη αποτελούσε αρχικά ένα πρότυπο, με σύγχρονα πλινθόκτιστα σπίτια με τρεχούμενο νερό, μεγάλα αστικά κτίρια, πάρκα, ακόμη και ξενοδοχεία. Όμως όταν χτύπησε η ύφεση το 1983, ο Πούλμαν απέλυσε πλήθος εργαζομένων, μείωσε τους μισθούς τους έως και 30%, διατηρώντας παράλληλα τα ενοίκια στο ίδιο επίπεδο, όπως και τις χρεώσεις για τις υπηρεσίες κοινής ωφέλειας. Οι εργαζόμενοι ξεσηκώθηκαν, πυροδοτώντας ένα μαζικό απεργιακό κύμα από τους σιδηροδρομικούς σε όλες τις ΗΠΑ, που μποϊκόταραν όσους συρμούς χρησιμοποιούσαν βαγόνια της «Πούλμαν». Και σε αυτή την περίπτωση η κινητοποίηση πνίγηκε στο αίμα, όμως λίγα χρόνια αργότερα το ανώτατο δικαστήριο του Ιλινόις ανάγκασε την εταιρεία να πουλήσει την πόλη.

Η ιδέα των εταιρικών πόλεων ρίζωσε και στη Βρετανία στα τέλη του 19^ου αιώνα, όπου οι βιομήχανοι αναζητούσαν μια εναλλακτική λύση για την εγκατάσταση των εργατών τους. Εκεί το αποτέλεσμα ήταν περισσότερο θετικό, καθώς δημιουργήθηκαν τα «πρότυπα χωριά», τα οποία, όπως αναφέρει ο Guardian, προσέφεραν μια αρκετά ποιοτική στέγαση σε σχέση με τις συνθήκες της εποχής, άφθονο καθαρό αέρα αλλά και χώρους πρασίνου. Στόχος ήταν οι εργαζόμενοι να παραμένουν χαρούμενοι και υγιείς ώστε να είναι πιο παραγωγικοί. Μάλιστα πολλά από αυτά τα «πρότυπα χωριά» υπάρχουν μέχρι και σήμερα και έχουν εξελιχθεί σε σύγχρονους οικισμούς.

Το ανεκπλήρωτο όραμα του Ντίσνεϊ

Όραμα για μια εταιρική πόλη είχε και ο Γουόλτ Ντίσνεϊ, ο οποίος, παρά τις σχετικά συντηρητικές αξίες του, είχε μια τρομακτική πίστη στις απελευθερωτικές δυνατότητες της τεχνολογίας. Ο κορυφαίος δημιουργός κινουμένων σχεδίων, η εταιρεία του οποίου εξελίχθηκε σε μια αυτοκρατορία στο χώρο της ψυχαγωγίας και του θεάματος, είχε αγοράσει μεγάλες εκτάσεις γης στην κεντρική Φλόριντα, στην περιοχή που σήμερα βρίσκεται η Disney World.

Εκεί ο Ντίσνεϊ ήθελε να χτίσει το Epcot, μια πειραματική πρωτότυπη κοινότητα, που φιλοδοξούσε να αποτελέσει πρότυπο για τις πόλεις του μέλλοντος. Το Epcot θα ήταν ένα πεδίο για τη δοκιμή και την εφαρμογή των τότε νέων τεχνολογιών, όπως οι τηλεοράσεις και οι φούρνοι μικροκυμάτων.

Επίσης το σχέδιο του Ντίσνεϊ είχε και ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον και μάλιστα με βάση τα σημερινά πρότυπα. Η πόλη θα αναπτυσσόταν όπως ένας κήπος με ομόκεντρους δακτυλίους από σπίτια και πράσινες ζώνες. Στον «πυρήνα» θα βρισκόταν ένα τεράστιο κτίριο, κλιματιζόμενο, και ένα αστικό κέντρο μόνο με πεζόδρομους, χωρίς αυτοκίνητα. Οι δημόσιες συγκοινωνίες θα αποτελούνταν αποκλειστικά από οχήματα που θα χρησιμοποιούσαν ηλεκτρισμό και θα υπήρχε μόνο ένας δρόμος υψηλής ταχύτητας. Το  «hyperloop» που ευαγγελίζεται ο Μασκ για τη γρήγορη μεταφορά μέσω τούνελ θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ένας διάδοχος του δρόμου υψηλής ταχύτητας που οραματιζόταν ο Ντίσνεϊ.

Η βασική αρχή για τα εταιρικά κέντρα του 21^ου αιώνα

Πλέον, όπως σημειώνεται στο δημοσίευμα του Guardian, οι εταιρικές πόλεις του 21^ου αιώνα έχουν πάρει μια διαφορετική μορφή. Οι τιτάνες της τεχνολογίας της Silicon Valley έχουν δημιουργήσει τα δικά τους κλειστά κέντρα, που βασίζονται σε σχέδια αρχιτεκτόνων παγκόσμιας κλάσης. Σε αυτά προσφέρονται εστιατόρια και καφετέριες, σπα ομορφιάς, χώροι για τζόκινγκ, κέντρα υγείας, στοές παιχνιδιών και ψυχαγωγίας κ.α. Δηλαδή προσφέρονται όλες οι ανέσεις των πραγματικών πόλεων αλλά βάσει ενός δυστοπικού μοντέλου, το οποίο έχει μια αρχή: «Γιατί να πας σπίτι σου όταν μπορείς να ζεις στη δουλειά σου;».

Και ο Μασκ έχει πάει αυτή τη λογική στα άκρα. Λίγο μετά την εξαγορά του Twitter και αφού απέλυσε το μισό προσωπικό της εταιρείες, ο Μασκ απαίτησε «πολλές ώρες εργασίας υψηλής έντασης», τοποθετώντας ακόμη και κρεβάτια στα γραφεία του Twitter στο Σαν Φρανσίσκο. Και καθώς οι αρμόδιες αρχές της πόλης εξέφραζαν επιφυλάξεις για τα εν λόγω σχέδια, ο Μασκ φαίνεται πως αποφάσισε να «ξεφύγει» μετακομίζοντας στο Τέξας, όπου εκτιμά πως θα έχει περισσότερη ελευθερία. Εξάλλου πληροφορίες που μεταδίδουν αμερικανικά ΜΜΕ αναφέρουν πως πριν ξεκινήσει το εγχείρημά του, ο Μασκ επικοινώνησε και να έλαβε διαβεβαιώσεις από τις τοπικές αρχές πως δεν θα υπάρξουν γραφειοκρατικά εμπόδια και θα επιταχυνθούν οι διαδικασίες για την υλοποίηση του σχεδίου του.

Και ο Μασκ δεν είναι ο μόνος που φαίνεται να στρέφεται ξανά στην ιδέα των εταιρικών πόλεων. Η Google σχεδιάζει να χτίσει νέες γειτονιές γύρω από τα κεντρικά της γραφεία στο Μάουντεϊν Βιου στην περιοχή Μπέι, με 7.000 σπίτια. Στο Μένλο Παρκ της Καλιφόρνια, ο ιδιοκτήτης του Facebook και της Meta, Μαρκ Ζάκερμπεργκ, επιθυμεί να αναπτύξει το Willow Village, μια γειτονιά μικτής χρήσης που περιλαμβάνει 1.700 οικιστικές μονάδες.

«Εάν υπάρχει ένα μάθημα που θα πρέπει να πάρουμε από την ιστορία των εταιρικών πόλεων είναι πως για την καλύτερη λειτουργία τους απαιτείται οι δημιουργοί τους να βάζουν την αστική ευθύνη πάνω από τις εγωιστικές παρορμήσεις τους και την ευημερία των εργαζομένων πάνω από το εταιρικό κέρδος. Έχει ο Μασκ αυτά τα χαρακτηριστικά;», σχολιάζει με νόημα ο δημοσιογράφος Στιβ Ρόουζ του Guardian κλείνοντας το αφιέρωμά του.