Ενενήντα μόλις λεπτά διάρκεσε η διάσκεψη που θα καθόριζε την τραγική μοίρα μερικών εκατομμυρίων ανθρώπων, λες και ακόμα και οι ίδιοι οι εμπλεκόμενοι δεν είχαν συνείδηση της ιστορικότητας των αποφάσεών τους.
Ίσως έφταιγε πως η συνάντηση των υψηλόβαθμων Ναζί δεν ήταν για να αλλάξουν οι κατευθυντήριες γραμμές στο λεγόμενο Εβραϊκό Ζήτημα, το οποίο προωθούνταν εξάλλου κανονικά σύμφωνα με τον γενικό σχεδιασμό και μια σειρά νέων στρατοπέδων συγκέντρωσης ήταν καθ’ οδόν για την ακόμα μαζικότερη εξόντωση των εβραίων στα κατακτημένα εδάφη της Πολωνίας και της ΕΣΣΔ.
Η απόφαση για τη γενοκτονία του εβραϊκού πληθυσμού της Ευρώπης είχε παρθεί. Ο Χάιντριχ ήθελε απλώς, ως αποσταλμένος του Χίμλερ, να εξασφαλίσει τη μεγαλύτερη δυνατή συνεργασία και τον καλύτερο συντονισμό των υπηρεσιών που θα διαχειρίζονταν την Τελική Λύση του Εβραϊκού Ζητήματος. Η εξόντωση μερικών εκατομμυρίων ανθρώπων δεν ήταν εξάλλου εύκολη δουλειά και η αμέριστη συμπαράσταση όλων ήταν αποφασιστικής σημασίας.
Όσα κανονίστηκαν σε εκείνο το συνέδριο στο βερολινέζικο προάστιο τον Ιανουάριο του 1942 θα εξελίσσονταν σε αυτό που θα έμενε γνωστό ως Ολοκαύτωμα, μια καλοκουρδισμένη και συστηματική γενοκτονία κάπου 6 εκατομμυρίων εβραίων, τα 2/3 του εβραϊκού πληθυσμού της Ευρώπης.
Η εξόντωση των εβραίων ήταν τμήμα μόνο του ευρύτερου ναζιστικού σχεδίου του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, κατά το οποίο η Γερμανία και οι συνεργάτες της κυνήγησαν και δολοφόνησαν μαζικά πολλές ακόμα πληθυσμιακές ομάδες, όπως τους Ρομά, τους πάσχοντες από ανίατες ασθένειες, τους πολιτικούς και θρησκευτικούς εχθρούς του παρανοϊκού καθεστώτος, τους κομμουνιστές, τους μάρτυρες του Ιεχωβά, τους ομοφυλόφιλους.
Αλλά και τμήματα του σλαβικού πληθυσμού και των κατακτημένων Πολωνών, καθώς και τους σοβιετικούς αιχμαλώτους πολέμου, πρακτικά όσων δεν χωρούσαν στα ρατσιστικά ιδεώδη της ναζιστικής ρητορείας.
Σήμερα ο όρος «αρχιτέκτονας του Ολοκαυτώματος» αποδίδεται εν πολλοίς στον Άντολφ Άιχμαν, μόνο που αυτό δεν είναι ακριβές. Μια τόσο εκτεταμένη και συστηματική επιχείρηση χρειάζεται πολλά δεκανίκια για να αποπερατωθεί, έναν ολόκληρο κρατικό μηχανισμό.
Η Τελική Λύση εξελίχθηκε και συγκεκριμενοποιήθηκε εξάλλου στους πρώτους 25 μήνες του Β’ Παγκοσμίου. Ήταν περισσότερο μια πορεία παρά ένα στιγμιαίο γεγονός, ένα άνομο πρόγραμμα για «τη δολοφονία και του τελευταίου εβραίου στη γερμανική επικράτεια», όπως το αποκαλεί χαρακτηριστικά ένα από τα διαβαθμισμένα κιτάπια της Τελικής Λύσης που δεν πρόλαβαν να καταστρέψουν οι φονιάδες.
Σήμερα οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν πως το Ολοκαύτωμα δεν μπορεί να αποδοθεί σε μια συγκεκριμένη απόφαση ή έναν μόνο άνθρωπο. Ήταν μια παρατεταμένη και προοδευτικά εξελισσόμενη διαδικασία που ξεκίνησε ήδη από το 1940 και την πτώση της Γαλλίας, όταν ο Άιχμαν συνέλαβε το κωμικοτράγικο σχέδιο να ξαποστείλει τους εβραίους της Ευρώπης στη γαλλική αποικία της Μαδαγασκάρης. Αν πρέπει να το πούμε, ματαιώθηκε εξαιτίας των τεράστιων αριθμών για τη μετακίνηση και διαχείριση όλων αυτών των ανθρώπων.
Το ίδιο συνέβη και με τα επόμενα ναζιστικά πλάνα για απέλαση των εβραίων στην Παλαιστίνη και τη Σιβηρία, ακόμα και την Αφρική ή τη Λατινική Αμερική. Το 1941 όμως οι Ναζί συνέλαβαν ένα άλλο σχέδιο: τα τάγματα θανάτου που σκότωναν μαζικά τους εβραίους στα κατακτημένα εδάφη της Ανατολικής Ευρώπης. Και πάλι όμως έγινε σαφές πως μια γενοκτονία τέτοιων προδιαγραφών δεν μπορούσε να εκτελεστεί με τέτοια πενιχρά μέσα. Ούτε εν κινήσει.
Χρειαζόταν κεντρικός σχεδιασμός και επιστράτευση κάθε διαθέσιμου μέσου. Ο Χίτλερ εξουσιοδότησε τα τρία πρωτοπαλίκαρά του, τους Ράινχαρντ Χάιντριχ, Χάινριχ Χίμλερ και Άντολφ Άιχμαν να κάνουν τη λογιστική του θανάτου της δηλητηριώδους ιδεολογίας τους.
Οι δίκες της Νυρεμβέργης το 1945 θα έφερναν ενώπιον των ευθυνών τους όσους ενορχήστρωσαν και διευκόλυναν με κάθε τρόπο ένα από τα μεγαλύτερα εγκλήματα του ανθρώπου…
Ο τοξικός αντισημιτισμός που αναδύθηκε στη Γερμανία μετά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο βρήκε γρήγορα τους υπαίτιους της εθνικής καταστροφής: εβραίοι και κομμουνιστές μαχαίρωσαν το κράτος πισώπλατα και οργάνωσαν τη συνθηκολόγηση της Γερμανίας. Ο εβραιομπολσεβικισμός δεν ήταν παρά βούτυρο στο ψωμί της ναζιστικής προπαγάνδας.
Μέχρι να πάρει τα ηνία της χώρας το Εθνικοσοσιαλιστικό Γερμανικό Εργατικό Κόμμα το 1933, ο πληθυσμός είχε ήδη χωριστεί σε «φυλετικά ανεπιθύμητους» και «φυλετικά πολύτιμους».
Οι θεωρητικοί της ναζιστικής ιδεολογίας, ονόματα όπως ο Ντίτριχ Έκαρτ και ο Άλφρεντ Ρόζενμπεργκ, διαδραμάτισαν κεφαλαιώδη ρόλο στη συλλογιστική του Χίτλερ για το ποιος ήταν το μεγάλο πρόβλημα της Γερμανίας. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1920, ο φαρμακερός αντισημιτισμός του Χίτλερ παρομοίαζε τους εβραίους με μικρόβια και καλούσε σε παρόμοια αντιμετώπιση με τους παθογόνους μικροοργανισμούς.
Ο όρος Εβραϊκό Ζήτημα έλκει την καταγωγή του από αυτή την εποχή και δεν έλεγε τίποτα άλλο παρά το ότι η ύπαρξη των εβραίων στη Γερμανία ήταν το μεγάλο πρόβλημά της. Όταν το Ναζιστικό Κόμμα πήρε τα σκήπτρα το 1933, άρχισε να εφαρμόζει ολοένα και πιο αυστηρά μέτρα διαχωρισμού των εβραίων πολιτών, πριν καταλήξει πως οι εβραίοι έπρεπε πάση θυσία να εξαφανιστούν από κάθε σπιθαμή της γερμανικής επικράτειας.
Το επόμενο βήμα θα ήταν οι ανοιχτές διώξεις των εβραίων και η αποστέρηση της υπηκοότητάς τους, μέσω των ρατσιστικών Νόμων της Νυρεμβέργης το 1935, και η μετεγκατάστασή τους σε γκέτο τελικά κατά το ξέσπασμα του Β’ Παγκοσμίου, πριν τη μεταφορά τους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης που θα μετατρέπονταν σε κολαστήρια θανάτου…
Η διάσκεψη στο Wannsee, ένα προάστιο του Βερολίνου, στις 20 Ιανουαρίου 1942 έφερε κοντά υψηλόβαθμους κυβερνητικούς αξιωματούχους και την ηγεσία των SS για να συζητηθεί η εντατικοποίηση της «Τελικής Λύσης στο Εβραϊκό Ζήτημα» (Endlösung der Judenfrage), όπως γράφουν τα επίσημα πρακτικά του συνεδρίου.
Ενορχηστρωτής και προεδρεύων της διάσκεψης ήταν ο Ράινχαρντ Χάιντριχ και αυτό που ήθελε ουσιαστικά ήταν η συνεργασία των γραφείων του κόμματος και των κρατικών υπηρεσιών για να αποσταλούν οι εβραίοι της γερμανοκρατούμενης Ευρώπης στην Πολωνία και να θανατωθούν.
Αντιπρόσωποι υπήρχαν από κάθε αρμόδιο υπουργείο (Εξωτερικών, Δικαιοσύνης, Εσωτερικών κ.λπ.), όπως και υψηλόβαθμοι κρατικοί λειτουργοί, αλλά και τα μεγαλοστελέχη των SS. Παρόντες ήταν, ας πούμε, ονόματα όπως ο αντισυνταγματάρχης των SS, Άντολφ Άιχμαν, ο υποστράτηγος Ότο Χόφμαν, ο επίσης υποστράτηγος της Γκεστάπο, Χάινριχ Μίλερ, οι γενικοί γραμματείς του Γ’ Ράιχ, Άλφρεντ Μάιερ και Ρόλαντ Φράισλερ, o μεγαλοδιπλωμάτης Μαρτίν Λούθερ και τέτοια μεγέθη.
Παρά το γεγονός ότι οι Ναζί εισέβαλαν στην Πολωνία τον Σεπτέμβριο του 1939 και από τον Ιούνιο του 1941 εξόντωναν συστηματικά τον εβραϊκό πληθυσμό της Ευρώπης, ο Χάιντριχ διαμαρτυρόταν για τους αργούς ρυθμούς της Τελικής Λύσης.
Ο Χάιντριχ ερχόταν μάλιστα στη διάσκεψη με την έγγραφη εντολή του Χέρμαν Γκέρινγκ ανά χείρας, με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1941, που τον επιφόρτιζε να προετοιμάσει και να καταθέσει επισήμως ένα σχέδιο για «την τελική λύση του εβραϊκού ζητήματος» στα εδάφη που είχαν περιέλθει στον γερμανικό έλεγχο.
Η διάσκεψη καθόρισε το τελικό modus operandi: φέρτε μας εσείς τους εβραίους και εμείς θα τους σκοτώσουμε, είπαν ούτε λίγο ούτε πολύ τα SS. Σαφώς δυσκολότερο ήταν το έργο τους να καθορίσουν επακριβώς ποιος ήταν επισήμως εβραίος, βήμα απαραίτητο για να αποτιμηθεί το μέγεθος της ζοφερής επιχείρησης.
Η διάσκεψη κράτησε μόλις 1,5 ώρα και κατέληξε στο Πρωτόκολλο του Wannsee, το οποίο καθαρόγραψε ο Άιχμαν προσέχοντας πολύ τις διατυπώσεις ώστε να μην υπάρχουν μεμπτά σημεία. Η γενοκτονία των εβραίων γινόταν πλέον εσωτερικό ζήτημα των SS και ο κρατικός μηχανισμός είχε τώρα στις πλάτες του απλώς τη μεταφορά των θυμάτων ως την πόρτα των στρατοπέδων εξόντωσης.
Οι ιστορικοί θεωρούν σήμερα πως το συνέδριο είχε απλώς επιτελεστικό χαρακτήρα, καθαρά οργανωτικό δηλαδή, υποδεικνύοντας πως δεν είναι καθόλου τυχαίο πως κανένας από τους Χίτλερ, Χίμλερ και Γκέμπελς δεν ήταν εκεί. Ήταν η γραφειοκρατία του Ολοκαυτώματος, η μικρολογιστική της φρίκης.
Το μόνο από τα 30 αντίγραφα που μοιράστηκαν στους παριστάμενους και διασώθηκε χρησιμοποιήθηκε τελικά ως αποδεικτικό υλικό στις δίκες της Νυρεμβέργης, καθώς ήταν σαφές πως όλοι οι παρευρισκόμενοι ήταν συνεργοί στη γενοκτονία.
Σε εκείνη τη διάσκεψη του 1942, ο Χάιντριχ και οι συνεργάτες του κατέληξαν πως 11 εκατομμύρια εβραίοι της Ευρώπης ήταν ο τελικός στόχος της Τελικής Λύσης. Και πως η επιχείρηση θα εκτελούνταν αποκλειστικά από τα SS, αφαιρώντας το βάρος από τον ταλαιπωρημένο κρατικό μηχανισμό.
Πριν συμβούν αυτά, η συστηματική εξόντωση των ευρωπαίων εβραίων είχε ξεκινήσει κανονικά με τη γερμανική εισβολή στη Σοβιετική Ένωση τον Ιούνιο του 1941. Την ώρα που η Επιχείρηση Μπαρμπαρόσα μαινόταν με λύσσα στο μέτωπο, στο περιθώριο της μάχης ο Χίμλερ είχε φτιάξει ένα τάγμα θανάτου 3.000 αντρών, αποτελούμενο από πράκτορες της μυστικής αστυνομίας, την Γκεστάπο, το SD και τα Waffen-SS, ώστε να ξεπαστρεύουν χωρίς πολλά-πολλά εβραίους και κομμουνιστές στα εδάφη που έπεφταν στα χέρια του Άξονα.
Και επειδή το έργο τους ήταν υψίστης σημασίας, υποστηρίζονταν από 21 στρατιωτικά τάγματα, κάπου 11.000 άντρες. Πρώτη τους δράση, η σφαγή 5.500 πολωνοεβραίων στο Μπιάλιστοκ. Με αυτό τον κινητό τρόπο φονεύτηκαν 440.000 εβραίοι ως τον Δεκέμβριο του 1941 και η Τελική Λύση έγινε γνωστή στα αποσπάσματα των SS ως παράπλευρη του πολέμου δράση. Στις 18 Δεκεμβρίου, ο Χίμλερ ηχογράφησε την απόκριση του πανευτυχή Χίτλερ όταν έμαθε τα νούμερα: «Εξοντώστε τους ως παρτιζάνους!». Κάπου 800.000 εβραίοι θα εκτελούνταν με αυτό τον τρόπο και θα θάβονταν σε ομαδικούς τάφους.
Επικεφαλής της πρώτης αυτής φάσης της Τελικής Λύσης ήταν ο Χίμλερ, όταν άρχισε όμως η δεύτερη φάση υπεύθυνος τοποθετήθηκε ο Χάιντριχ. Ήταν αυτός που συνέλαβε την ιδέα του «βιομηχανικού φόνου» και τον δοκίμασε για πρώτη φορά τον Δεκέμβριο του 1941, στέλνοντας τους εβραίους του πολωνικού γκέτο του Λοτζ στα βανάκια με το αέριο.
Μέχρι να αποφασιστεί δύο μήνες αργότερα η εντατικοποίηση της Τελικής Λύσης, ο Χάιντριχ είχε ήδη αποδείξει την αποτελεσματικότητα της μεθόδου του, την εξόντωση με αέριο δηλαδή. Δικής του έμπνευσης ήταν και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης στην απομακρυσμένη ανατολική επικράτεια της Πολωνίας.
Το στρατόπεδο εξόντωσης στο Μπέλζεκ της κατεχόμενης Πολωνίας άρχισε να φτιάχνεται τον Οκτώβριο του 1941 και ήταν έτοιμο και λειτουργικό μέχρι τον Μάρτιο της επόμενης χρονιάς. Ως το καλοκαίρι του 1942, άλλα δύο κολαστήρια λειτουργούσαν εκεί, το Σομπιμπόρ και η Τρεμπλίνκα.
Ως Επιχείρηση Ράινχαρντ ήταν εξάλλου γνωστή στο κωδικό της όνομα η φονικότερη φάση του Ολοκαυτώματος, η γενοκτονία των πολωνοεβραίων στους θαλάμους αερίων της Ανατολικής Ευρώπης με το αποτελεσματικότερο αέριο Zyklon B πια. Νέα στρατόπεδα εξόντωσης σηκώθηκαν στα γρήγορα (Άουσβιτς-Μπιρκενάου και Μαϊντάκεκ) και μέχρι να λήξει η επιχείρηση το 1943, κάπου 2 εκατ. εβραίοι είχαν δολοφονηθεί. Και την ίδια ώρα συνεχιζόταν και το «Ολοκαύτωμα με σφαίρες» (σε αντίθεση με το «Ολοκαύτωμα με αέριο»), οι μαζικές δολοφονίες των εβραίων των γκέτο δηλαδή.
Τα 2/3 του συνολικού αριθμού των θυμάτων της Τελικής Λύσης εξοντώθηκαν πριν από τον Φεβρουάριο του 1943. Μέχρι τότε ο Άντολφ Άιχμαν θα είχε ήδη καταστρώσει και ενεργοποιήσει το δικό του δολοφονικό πρόγραμμα για τη Δύση από την έδρα του, το Βερολίνο. Η συστηματική φάση της δικής του επιχείρησης ξεκίνησε τον Ιούνιο του 1942 και τα τρένα των γερμανικών σιδηροδρόμων αποβίβαζαν στα κολαστήρια της Γερμανίας τα στοιβαγμένα κορμιά των εβραίων του Βελγίου, της Βουλγαρίας, της Ελλάδας, της Ρουμανίας, της Σλοβακίας, της Γαλλίας, της Ουγγαρίας, της Ιταλίας, της Ολλανδίας, ακόμα και της Σκανδιναβίας.
Η αποτέφρωση των σορών για να καταστραφούν οι αποδείξεις ξεκίνησε από την άνοιξη του 1943 και συνεχίστηκε ως το φθινόπωρο, κάνοντας όσο πιο χαρούμενο γινόταν τον Χάινριχ Χίμλερ εκείνο τον Οκτώβριο, όταν ήταν να μιλήσει στην ηγεσία του Ναζιστικού Κόμματος στην κατεχόμενη Πολωνία. Στο Συνέδριο του Πόζναν στις 6 Οκτωβρίου ο Χίμλερ εξήγησε γιατί θεώρησαν κατάλληλο οι Ναζί να δολοφονήσουν και τα γυναικόπαιδα πλάι στους εβραίους άντρες: «Πήραμε τη δύσκολη απόφαση να εξαφανίσουμε αυτούς τους ανθρώπους από προσώπου γης», είπε μεταξύ άλλων ανατριχιαστικών.
Τι απέγιναν οι πρωτεργάτες του Ολοκαυτώματος; Χίτλερ και Γκέμπελς αυτοκτόνησαν την άνοιξη του 1945 για να αποφύγουν να πέσουν στα χέρια των Συμμάχων, ο Χίμλερ αυτοκτόνησε την επομένη της σύλληψής του από τους Βρετανούς, ο Χάιντριχ δολοφονήθηκε από τσέχους παρτιζάνους το 1942 και ο Άιχμαν διέφυγε στην Αργεντινή και έζησε ως το 1962, όταν τον έπιασαν οι μυστικές υπηρεσίες του Ισραήλ και τον κρέμασαν.
Όσο για τον Γκέρινγκ, καταδικάστηκε σε θάνατο από τις δίκες της Νυρεμβέργης, αυτοκτόνησε όμως την προηγουμένη της εκτέλεσής του…
