Ο Βίκτωρ Ουγκώ είπε κάποτε ότι «ο Άνθρωπος είναι μια φυλακή όπου η ψυχή παραμένει ελεύθερη», εκφράζοντας με αυτόν τον τρόπο μία διαδεδομένη κατά τα άλλα άποψη που θέλει την ψυχή ως κάτι άυλο, αλλά παράλληλα ουσιώδες για την ανθρώπινη φύση.

Τι είναι όμως αυτό που όλοι λέμε ψυχή, ωστόσο κανείς δεν μπορεί να το δει και να το μετρήσει; Από τους αρχαίους Έλληνες ο Πλάτωνας τη θεώρησε άυλη ουσία, άφθαρτη και επομένως αθάνατη, ενώ ο Αριστοτέλης τη συνέδεσε οργανικά με τον άνθρωπο, ως μορφή μιας ύλης.

Η χριστιανική διδασκαλία επιμένει στην άφθαρτη διάστασή της, ενώ ο Καρτέσιος, μέσα στο κλίμα και το πνεύμα του Διαφωτισμού, την παρουσίασε ως ατομική συνείδηση, δεχόμενος την πνευματική της ουσία.

Υπάρχει στην πραγματικότητα ψυχή;

Για να αναλύσουμε όμως την έννοια της ψυχής, απευθυνθήκαμε σε έναν ειδικό, τον νευρολόγο-ψυχίατρο κ. Ευάγγελο Καφετζόπουλο, ο οποίος έδωσε την επιστημονική του ερμηνεία για το θέμα.

[sidequote]Όταν λέμε ψυχή τι εννοούμε; Εννοούμε ένα όργανο, ψυχικό όργανο το ονομάζει ο Φρόιντ, που καθορίζει κάποια στοιχεία της συμπεριφοράς μας[/sidequote]

«Εγώ βέβαια θα σας μιλήσω για την ανυπαρξία της ψυχής. Σαν νευροεπιστήμονας μελετάω τη λειτουργία του εγκεφάλου, έχω αφιερώσει ένα κομμάτι της έρευνάς μου όχι ακριβώς στην έννοια της ψυχής αλλά σε μία τελείως παραπλήσια έννοια, που είναι η συνείδηση και η αυτοσυνείδηση, πολύ συγγενικές έννοιες και επιστημονικά και φιλοσοφικά.

Όταν λέμε ψυχή τι εννοούμε; Εννοούμε ένα όργανο, ψυχικό όργανο το ονομάζει ο Φρόιντ, που καθορίζει κάποια στοιχεία της συμπεριφοράς μας. Μία εσωτερική κατάσταση που πέρα από τα ερεθίσματα, πέρα από τον λόγο, μπορεί να καθορίζει την ύπαρξή μας και την πράξη μας και την αυτοσυνείδησή μας. Η έννοια της αυτοσυνείδησης είναι πολύ κοντά στην ψυχή. Είναι αυτό που εγώ έχω μέσα μου που μου θέτει ερωτήματα, αρχές, κανόνες στη συμπεριφορά μου».

Ο κ. Καφετζόπουλος, πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του ΟΚΑΝΑ, κάνει και μία αναδρομή στην ιστορία της έννοιας.

«Η έννοια της ψυχής από τον 19ο αιώνα άρχισε να γίνεται αντικείμενο επιστημονικής έρευνας. Ο πρώτος επαγγελματίας ψυχολόγος με τη σημερινή έννοια του όρου, ο Βίλχελμ Βουντ, στη Γερμανία, έφτιαξε ένα εργαστήριο και μελέτησε τις ψυχικές ιδιότητες με ενδοσκόπηση, προσπαθώντας να καταλάβει τον εαυτό του, το πώς σκέφτεται ο άνθρωπος.

Ο δεύτερος που προσπάθησε να μελετήσει την ψυχή ήταν ο Φρόιντ, στον οποίο οφείλουμε τη μεγάλη διάκριση των συνειδητών και μη συνειδητών διαδικασιών. Πίστευε δηλαδή ότι το ψυχικό όργανο αποτελείται από δύο κομμάτια: ένα συνειδητό, ένα κομμάτι που το καταλαβαίνουμε και ένα που δεν το καταλαβαίνουμε και μάλιστα πίστευε ότι αυτά αλληλεπιδρούν, επικοινωνούν μεταξύ τους. Κάτι σαν υδραυλικό μοντέλο. Δηλαδή γεμίζει το ένα αδειάζει το άλλο.

Από την εποχή του Φρόιντ έχουμε τις νευροεπιστήμες, που ασχολούνται με τις ψυχικές ιδιότητες, δηλαδή πώς αντιλαμβανόμαστε κάτι, πώς σκεφτόμαστε, και προσπαθούν να βρουν τα ισοδύναμά τους μέσα στον εγκέφαλο. Σήμερα μπορούμε να πούμε ότι ξέρουμε σε έναν βαθμό με λεπτομέρειες ποιες λειτουργίες του εγκεφάλου είναι υπεύθυνες για τις ψυχικές λειτουργίες».

[sidequote]Τα συναισθήματα είναι υλικά, είναι σωματικές αισθήσεις. Όταν εγώ φοβάμαι το σώμα μου με κάνει και φοβάμαι[/sidequote]

– Τι εννοούμε όμως όταν χρησιμοποιούμε τον όρο ψυχή;

«Δεν ξέρω αν θα θεωρήσουμε την ψυχή κάτι μετρήσιμο ή παρατηρήσιμο. Μιλάμε για ψυχικές λειτουργίες. Μιλάμε για την αντίληψη, δηλαδή πώς αντιλαμβάνομαι ας πούμε ένα κόκκινο τριαντάφυλλο. Μπορώ να πω ότι μέσα στον 20ό αιώνα αυτό το θέμα λύθηκε. Ανακαλύφθηκαν μέσα στον εγκέφαλο νευρώνες που προσλαμβάνουν το φως. Κάποιοι από αυτούς διεγείρονται από το κόκκινο φως και άρα έχω την αίσθηση του κόκκινου.

Η έννοια της ψυχής πού μπαίνει εδώ; Σε όλους τους εγκεφάλους η διαδικασία είναι η ίδια. Όλοι οι εγκέφαλοι έχουν τα κύτταρα, τα οποία προσλαμβάνουν τα μήκη κύματος φωτός και δίνουν την αίσθηση του κόκκινου χρώματος. Εκεί που μπαίνει η συνείδηση, η ψυχή ας πούμε, η διαφορετικότητα, είναι η υποκειμενικότητα αυτής της αντίληψης.

Όλοι οι εγκέφαλοι είναι ίδιοι, αλλά ο ψυχισμός του κάθε ανθρώπου διαφέρει. Πού διαφέρει; Στο τι είναι υποκειμενικό. Ναι μεν όλοι αντιλαμβανόμαστε το κόκκινο χρώμα, αλλά το πώς είναι να βλέπω εγώ το κόκκινο, το πώς είναι να πονάω εγώ και να πονάς εσύ, αυτό είναι στοιχείο υποκειμενικότητας».

– Πώς λειτουργεί δηλαδή ο εγκέφαλος;

«Κάθε φορά που βλέπω κόκκινο χρώμα, κάθε φορά που ακούω μια φωνή, σχηματίζεται μέσα στον εγκέφαλό μου μια αναπαράσταση αυτού του γεγονότος. Και αυτή καταγράφεται στα κέντρα του εγκεφάλου. Αυτό που με κάνει διαφορετικό εμένα από εσάς είναι ότι στην ιστορία μου έχω διαφορετικές αναπαραστάσεις. Αυτών των κόκκινων χρωμάτων που έχω δει εγώ, των φωνών που έχω ακούσει.

Τη γιαγιά μου ας πούμε που μου μίλαγε και μου έλεγε παραμύθια. Που έφτιαχνε κάποια πράγματα που μόλις μυρίσω κάτι αντίστοιχο, μου έρχεται στο μυαλό η γιαγιά μου. Είναι τελείως υποκειμενικό αυτό, αλλά δεν είναι κάτι άυλο. Είναι αναπαραστάσεις που συνδυάζονται κάθε φορά που ερχόμαστε σε επαφή με ένα κομμάτι αυτών των εικόνων.

Τα συναισθήματα είναι υλικά, είναι σωματικές αισθήσεις. Όταν εγώ φοβάμαι το σώμα μου με κάνει και φοβάμαι. Ανεβαίνουν οι χτύποι της καρδιάς μου, ανεβαίνει ο σφυγμός μου και αυτό ο εγκέφαλος το εισπράττει και το μεταφράζει, έχει μάθει να το λέει δηλαδή φόβο».

«Οι τέσσερις χυμοί του Ιπποκράτη»

Ο Ιπποκράτης, αναζητώντας τα δομικά του στοιχεία του ανθρωπίνου σώματος, υποστήριξε ότι η υλική υπόσταση του αποτελείται από τέσσερις χυμούς. Η σύλληψη αυτή του Ιπποκράτη κατέστη μία εκ των θεμελιωδεστέρων αρχών που επηρέασαν την ιατρική για αιώνες, ενώ ουσιαστικά προφητεύει τα αξιώματα της σύγχρονης ενδοκρινολογίας.

«Αυτή είναι μια πρωτόλεια επιστημονική άποψη, δεν έχει σχέση με την πραγματικότητα. Αυτό που έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι, επιστήμονες είναι να προσπαθήσουν να αποδώσουν στα πράγματα φυσικές αιτίες. Αυτό που έχει σημασία στον Ιπποκράτη δεν είναι η ερμηνεία του. Είναι η προσπάθεια να βρει φυσική ερμηνεία των συναισθημάτων. Φυσική όχι θεϊκή».

«Η θεωρία της αθανασίας της ψυχής είναι ένας φαύλος κύκλος»

Η έννοια της ψυχής είναι βαθύτατα συνδεδεμένη με τη θρησκεία και στηρίζει σε μεγάλο βαθμό τις θεολογικές ερμηνείες του κόσμου.

«Όλες οι θεολογικές θεωρίες, ακόμη και οι αρχαίοι Έλληνες είχαν μέσα στις ερμηνείες τους κάποια άυλη ψυχή, ακόμη και οι θετικοί επιστήμονες: Θαλής, Αναξίμανδρος, Αναξιμένης. Οι πρώτοι φυσικοί φιλόσοφοι έθεταν την έννοια της ψυχής με την έννοια του άυλου. Και εφόσον είναι άυλο, είναι η συμμετοχή του ανθρώπου σε ένα γενικότερο άυλο, που μπορεί να είναι κάποια θεϊκή οντότητα, κάποιος θεός.

Στη χριστιανική θρησκεία ο Θεός είναι αυτός που βάζει την ψυχή στον άνθρωπο, το θεϊκό κομμάτι του ανθρώπου, το οποίο είναι διαφορετικό από το σωματικό και το υλικό. Είναι άυλο και προφανώς αθάνατο. Η αθανασία της ψυχής δεν αποδεικνύεται διότι υποθέτεις εξ αρχής ότι υπάρχει κάτι άυλο. Είναι φαύλος κύκλος».

– Είναι αναγκαία συμπερασματικά η ύπαρξη της ψυχής για τη θρησκεία;

«Η ψυχή είναι αναγκαία για τη θρησκεία. Είναι αναγκαία και για την επιστήμη. Εκεί που διαφοροποιήθηκε η σύγχρονη επιστήμη με παλαιότερες θεωρίες, είναι ότι δεν είναι κάτι άυλο. Υπάρχει το πνεύμα, υπάρχει η ψυχή, αλλά είναι ακριβώς το αποτέλεσμα της λειτουργίας του εγκεφάλου.

Αυτή η θεώρηση έχει περάσει στον κόσμο. Ο Φράνσις Κρικ είναι ένας από τους δύο επιστήμονες που ανακάλυψαν το DNA – ο δεύτερος είναι ο Τζέιμς Γουάτσον – και μετά την ανακάλυψη πέρασε στη βιολογία του εγκεφάλου και ασχολήθηκε με τη συνείδηση. Έχει γράψει το βιβλίο «Μια εκπληκτική υπόθεση». Εκεί αναφέρει ότι οι σκέψεις, τα συναισθήματά, οι χαρές, οι λύπες δεν είναι τίποτα άλλο από αποτέλεσμα της λειτουργίας του εγκεφάλου».

Η θεωρία σύμφωνα με την οποία η ψυχή ζυγίζει 21 γραμμάρια

Ο γιατρός Duncan MacDougall στη Μασαχουσέτη θεωρούσε δεδομένο ότι η ψυχή έχει υλική υπόσταση και ως εκ τούτου μάζα. Συνεπώς η μετρήσιμη πτώση του βάρους των ανθρώπων τη στιγμή που πεθαίνουν θα μπορούσε να παρατηρηθεί όταν η ουσία της ψυχής διαχωριζόταν από το υλικό κομμάτι. Το ότι η ψυχή του ανθρώπου εγκαταλείπει το σώμα τη στιγμή του θανάτου ήταν κάτι ευρέως διαδεδομένο πριν τον 20 αιώνα, αλλά το ότι έχει μάζα που μπορεί να μετρηθεί και μάλιστα να γίνει αντικείμενο πειράματος συνέβη για πρώτη φορά από τον MacDougall το 1907.

Στην προσπάθειά του να προσδιορίσει εάν κάποιες σωματικές φυσιολογικές λειτουργίες συνεχίζουν να υπάρχουν ανεξάρτητα από τον θάνατο του σώματος, κατασκεύασε ένα ειδικό κρεβάτι το οποίο τοποθέτησε πάνω σε μια πολύ ευαίσθητη ζυγαριά που μπορούσε να μετρήσει μεταβολή μέχρι και 5 γραμμάρια.

Τοποθέτησε πάνω στα κρεβάτια του γραφείου του έξι βαριά ασθενείς και τους παρατήρησε ζυγίζοντάς τους πριν, κατά τη διάρκεια, και μετά τον θάνατό τους. Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του, η απότομη απώλεια βάρους τη στιγμή του θανάτου υπολογίζεται στα 21 γραμμάρια.

Η «ανάγκη» ύπαρξης της ψυχής για τον άνθρωπο

[sidequote]Η ψυχή έχει βοηθήσει τον άνθρωπο να απαντήσει σε ερωτήματα. Αυτό βόλεψε τον άνθρωπο εξελικτικά…[/sidequote]

«Ο Αριστοτέλης έλεγε ότι η έδρα της ψυχής είναι η καρδιά γιατί έβλεπε ότι μόλις πέθαινε ο άνθρωπος άδειαζε από αίμα. Οι παρατηρήσεις αυτές από μόνες του δεν λένε τίποτα. Να σας θυμίσω στον 19ο αιώνα ένα άλλο μεγάλο ρεύμα, την ψυχομετρία. Προσπαθούσαν να καταλάβουν τον ψυχισμό του ανθρώπου, μελετώντας το κρανίο. Υπέθεταν ότι το σημείο του εγκεφάλου όπου εδράζονται οι ψυχικές λειτουργίες, διογκώνεται και επιδρούν στο κρανίο και από εκεί μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για τον ψυχισμό του ανθρώπου.

Ο Ρίτσαρντ Ντόκινς, που έχει ασχοληθεί με την εξελικτική ψυχολογία, δηλαδή το πώς το ψυχικό μας όργανο εξελίσσεται μαζί με το σώμα μας, έχει ονομάσει κάποιες έννοιες που μεταφέρονται από γενιά σε γενιά μιμίδια, όπως είναι τα γονίδια. Όπως τα γονίδια μεταβιβάζουν πληροφορία έτσι μεταβιβάζεται πληροφορία σε έναν πνευματικό χώρο, σε έναν άυλο χώρο.

Η ψυχή έχει βοηθήσει τον άνθρωπο να απαντήσει σε ερωτήματα. Ο πόνος που αισθάνεται κάποιος όταν χάσει έναν δικό του απαλύνεται αν σκέφτεται ότι θα συναντηθεί κάποτε μαζί του. Αυτό βόλεψε τον άνθρωπο εξελικτικά. Το να πιστεύει ο άνθρωπος σε θεό ή σε ψυχή κάποτε που δεν υπήρχε η επιστήμη, τον έκανε πιο αποτελεσματικό. Η πίστη σε κάτι άλλο, στο υπερπέραν στην ψυχή δυναμώνει τον άνθρωπο να ζήσει τη δύσκολη ζωή. Άρα έχει εξελικτικό πλεονέκτημα».