Γιατί η χώρα που είχε το καλύτερο εκπαιδευτικό σύστημα στον κόσμο ετοιμάζεται να το αλλάξει

Όταν γίνεται συζήτηση για συστήματα παιδείας και εκπαιδευτικά μοντέλα, η Φινλανδία πάντα αναφέρεται ως υπόδειγμα σχεδιασμού και αποτελεσματικής εφαρμογής. Αφενός είναι η περιγραφή των βασικών αρχών του συστήματος εκπαίδευσης στη χώρα, που δείχνει πολύ δελεαστικό με λίγες ώρες μαθημάτων (σε σχέση με άλλες χώρες), αραιά τεστ για τους μαθητές, μεγάλη αυτονομία των δασκάλων- για τους οποίους καλλιεργείται μεγάλος θαυμασμός. Αφετέρου είναι οι επιδόσεις των Φινλανδών στο διεθνές πρόγραμμα PISA για την αξιολόγηση των μαθητών (μια έρευνα που γίνεται κάθε τρία χρόνια υπό τον οργανισμό για την Οικονομική Συνεργασία και Ανάπτυξη), που δείχνουν να επιβεβαιώνουν πως κάτι καλό γίνεται εκεί. Μπορεί από το 2000, που βρέθηκε στην κορυφή της κατάταξης, η Φινλανδία να έχει χάσει τις πρώτες θέσεις, οι επιδόσεις των μαθητών παραμένουν ωστόσο καλές και θα φανταζόταν κανείς πως «ομάδα που κερδίζει δεν την αλλάζεις». Οι Φινλανδοί δεν φαίνεται να σκέφτονται το ίδιο. Κι έτσι, η χώρα αναθεωρεί τον τρόπο διδασκαλίας και συνολικά το εκπαιδευτικό μοντέλο στην ψηφιακή εποχή στην οποία ζούμε, επιχειρώντας να αναδείξει τις δεξιότητες των μαθητών στο επίκεντρο των εκπαιδευτικών μεθόδων. Φυσικά δεν συμφωνούν όλοι και υπάρχουν φωνές και φόβοι πως μια τέτοια κίνηση μπορεί να σημάνει στην πραγματικότητα υποχώρηση από την κεκτημένη επιτυχία. Η συζήτηση είναι ακόμα ανοιχτή.

Ας μεταφερθούμε στη νότια Φινλανδία. Είναι πρωί, κάνει κρύο- προφανώς- και οι 12χρονοι μαθητές ταξιδεύουν νοερά πολύ μακριά: στην αρχαία Ρώμη. Μέσα από βίντεο- αναπαράσταση που προβάλλεται στον διαδραστικό πίνακα της τάξης, ο δάσκαλός τους τους μιλά για την ημέρα που εξερράγη ο Βεζούβιος και κατέστρεψε την Πομπηία. Οι μαθητές, σε ομάδες, βγάζουν τα μίνι λάπτοπ τους. Το «μάθημά» τους είναι να συγκρίνουν την αρχαία Ρώμη με τη σύγχρονη Φινλανδία. Μια ομάδα συγκρίνει τα ρωμαϊκά λουτρά με τα πολυτελή σπα του σήμερα. Μια άλλη εξετάζει το Κολοσσαίο σε σύγκριση με τα σύγχρονα στάδια.

Χρησιμοποιούν τρισδιάστατο εκτυπωτή για να δημιουργήσουν κτίρια-μινιατούρες της αρχαίας Ρώμης. Όλα μαζί θα χρησιμοποιηθούν για να παίξει όλη η τάξη μαζί ένα μεγάλο επιτραπέζιο παιχνίδι. Πρόκειται για μάθημα ιστορίας αλλά με μία διαφορά, εξηγεί στο BBC ο δάσκαλος στο σχολείο του Hauho, Aleksis Stenholm. Τα παιδιά αποκτούν δεξιότητες και στη χρήση τεχνολογικών μέσων, την έρευνα, την επικοινωνία και την πολιτισμική κατανόηση. «Κάθε ομάδα αριστεύει στο αντικείμενό της,  το οποίο στη συνέχεια παρουσιάζει στην τάξη» εξηγεί ο δάσκαλος. Το επιτραπέζιο είναι η κορύφωση του πρότζεκτ και γίνεται παράλληλα με την «κανονική» διδασκαλία στην τάξη.

Για σχεδόν δύο δεκαετίες η Φινλανδία απολάμβανε τη φήμη της χώρας που είχε ένα από τα καλύτερα εκπαιδευτικά συστήματα στον κόσμο. Οι 15χρονοι μαθητές της πετυχαίνουν επιδόσεις από τις υψηλότερες στους πίνακες του συστήματος PISA στην κατανόηση κειμένου, τα μαθηματικά και τις φυσικές επιστήμες Πολλοί ειδικοί της εκπαίδευσης σε όλο τον κόσμο παρακολουθούσαν με ενθουσιασμό την ακαδημαϊκή αποτελεσματικότητα της Φινλανδίας, τη στιγμή μάλιστα που η σχολική ζωή αρχίζει στα 7 χρόνια, οι σχολικές ημέρες δεν διαρκούν πολλές ώρες, οι διακοπές είναι μεγάλες, τα μαθήματα για το σπίτι είναι σχετικά λίγα και οι εξετάσεις είναι αραιές έως ελάχιστες. Και πάλι όμως η Φινλανδία «ανακατεύει την τράπουλα», κίνηση που θεωρεί ζωτική στην ψηφιακή εποχή που τα παιδιά δεν στηρίζονται μόνο στα βιβλία και την τάξη για να κατακτήσουν τη γνώση. Τον Αύγουστο του 2016, έγινε υποχρεωτικό για κάθε σχολείο της Φινλανδίας να αναζητήσει πιο συνεργατικούς τρόπους διδασκαλίας, επιτρέποντας στους μαθητές να επιλέγουν ένα θέμα που τους αφορά και τους ενδιαφέρει και να βασίζουν τα μαθήματα γύρω από αυτό. Η καινοτόμα χρήση της τεχνολογίας και διαφόρων πηγών εκτός σχολείου, όπως ειδικών σε διάφορα θέματα ή μουσείων, βρίσκεται στον πυρήνα αυτής της αντίληψης. Ο στόχος αυτής της μεθόδου διδασκαλίας -που ονομάζεται PBL (από το phenomenon-based learning ή project- based learning)- είναι να εξοπλίσει τα παιδιά με τις δεξιότητες που τους είναι απαραίτητες για να ζήσουν τον 21ο αιώνα, εξηγεί η  Kirsti Lonka, καθηγήτρια εκπαιδευτικής ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι. Μεταξύ των δεξιοτήτων αυτών η ίδια ξεχωρίζει την κριτική σκέψη ώστε να μπορεί κανείς να διακρίνει τις ψεύτικές ειδήσεις και τον διαδικτυακό εκφοβισμό αλλά και την τεχνική γνώση να εγκαθιστά κανείς προγράμματα προστασίας από ιούς στον υπολογιστή του και να τον συνδέσει με εκτυπωτή. «Παραδοσιακά, η μάθηση ορίζεται ως μια λίστα μαθημάτων και γεγονότων που πρέπει να μάθεις -όπως αριθμητική και γραμματική- με λίγα διακοσμητικά γύρω τους, όπως η αγωγή του πολίτη» προσθέτει η Lonka. «Όταν όμως έρχεται η πραγματική ζωή, ο εγκέφαλός μας δεν χωρίζεται με τέτοιο τρόπο. Σκεφτόμαστε ολιστικά. Και όταν σκέφτεσαι τα προβλήματα στον κόσμο -παγκόσμιες κρίσεις, μετανάστευση, οικονομία- δεν έχουμε δώσει στα παιδιά μας τα εργαλεία για να αντιμετωπίσουν αυτόν τον διαπολιτισμικό κόσμο. Πιστεύω πως είναι μεγάλο λάθος αν κάνουμε τα παιδιά να πιστεύουν πως ο κόσμος είναι απλός και αν μάθουν συγκεκριμένα πράγματα είναι έτοιμα. Το να μάθουν να σκέφτονται, να μάθουν να καταλαβαίνουν, αυτές είναι δεξιότητες σημαντικές- και κάνουν τη μάθηση διασκεδαστική, κάτι που πιστεύουμε πως προάγει το ευ ζην». Το σχολείο του Hauho βρίσκεται ανάμεσα σε δάση και λίμνες, 40 λεπτά με το αυτοκίνητο από την πόλη Hameenlinna. Έχει 230 μαθητές από επτά έως δεκαπέντε ετών και ατμόσφαιρα «σπιτική». Τα παιδιά αφήνουν τα παπούτσια τους στην μπροστινή είσοδο, σε κάποιες αίθουσες έχουν exercise balls- μπάλες για άσκηση- αντί για καρέκλες και στους διαδρόμους υπάρχουν μονόζυγα. Οι δάσκαλοι είναι χαλαροί με τη χρήση κινητών μέσα στην τάξη, θεωρώντας πως υπάρχει μια πιθανότητα οι μαθητές να ανακαλύψουν την αξία τους και ως εργαλεία έρευνας, όχι μόνο ως μέσων επικοινωνίας με τους φίλους τους.

Η μέρα είναι κρύα και την ώρα του φαγητού κάποιοι μαθητές ασχολούνται με τα κινητά τους ενώ άλλοι, μικρότεροι σε ηλικία, αψηφούν το χιόνι για να κάνουν σκέιτ και να παίξουν ποδόσφαιρο και μπάσκετ. Ο διευθυντής Pekka Paappanen είναι θερμός υποστηρικτής της PBL και αναζητεί ποικίλους τρόπους να την εντάξει στην καθημερινότητα του σχολείου. «Συζητάμε ιδέες με τους δασκάλους, μετά εξασφαλίζω χώρο και χρόνο στο πρόγραμμα για να υλοποιηθούν» εξηγεί στο BBC. «Πιστεύω πως οι δάσκαλοι έχουν περισσότερη δύναμη έτσι, αλλά πρέπει να συνειδητοποιούν πως δεν μπορούν να κάνουν τα πάντα. Αφήνουμε πίσω κάποιες παλιές παραδόσεις αλλά κάνουμε παράλληλα αργά βήματα: Η δουλειά της διδασκαλίας των παιδιών μας είναι πολύ σημαντική και δεν πρέπει να κάνουμε λάθος».

Ένα μεγάλο περσινό πρότζεκτ ήταν πάνω στο θέμα της μετανάστευσης, όταν οι αφίξεις μεταναστών στην Ευρώπη κυριαρχούσαν στα πρωτοσέλιδα όλου του κόσμου. Ο Aleksis Stenholm λέει πως επέλεξαν το θέμα επειδή ήταν προφανές πως πολλοί μαθητές είχαν πολύ μικρή εμπειρία σχετικά με τους μετανάστες και τη μετανάστευση. Το αντικείμενο εντάχθηκε στα μαθήματα γερμανικών και θρησκευτικών. Οι 15χρονοι μαθητές έκαναν έρευνες στον δρόμο συλλέγοντας τις απόψεις των ντόπιων για τη μετανάστευση και επισκέφθηκαν κι ένα κέντρο φιλοξενίας για να μιλήσουν με αιτούντες άσυλο. Παρόμοιο πρότζεκτ έκαναν και οι μαθητές ενός σχολείου στη Γερμανία και στη συνέχεια οι μεν και οι δε μοιράστηκαν τα ευρήματά τους. «Ήταν εντυπωσιακό το πώς αντέδρασαν οι μαθητές. Άρχισαν να σκέφτονται πράγματα, να αμφισβητούν τις απόψεις τους» αφηγείται ο Stenholm. «Εάν είχαμε κάνει διδασκαλία του θέματος, ακόμα και σε τρία μαθήματα, η επίδρασή του θα ήταν πολύ διαφορετική». Η ιδέα της μάθησης PBL έχει υπέρμαχους, έχει όμως και πολέμιους. Κάποιοι, όπως ο δάσκαλος φυσικής Jussi Tanhuanpaa, εκφράζουν φόβους πως το μοντέλο αυτό δεν παρέχει στα παιδιά αρκετά στέρεο έδαφος σε κάποιο μάθημα για να μπορέσουν να το μελετήσουν σε υψηλότερο επίπεδο. Διδάσκει στο Lieto, κοντά στην πόλη Turku, και λέει πως από τα παιδιά που ξέρει, που αποπειράθηκαν να συνεχίσουν τη σπουδή των μαθηματικών μετά τα 16 χρόνια τους, περίπου ένα στα τρία χρειάστηκε να ξεκινήσει από χαμηλότερο επίπεδο. Εκφράζει επίσης ανησυχίες για τη διεύρυνση της ψαλίδας ανάμεσα στους περισσότερο και στους λιγότερο «ικανούς» μαθητές, ψαλίδα που είναι ιστορικά πολύ μικρή στη Φινλανδία. «Αυτός ο τρόπος διδασκαλίας είναι ιδανικός για τα πιο ικανά παιδιά, που κατανοούν ποια γνώση χρειάζονται να κρατήσουν από ένα πείραμα. Τους δίνει την ελευθερία να μάθουν με τον δικό τους ρυθμό και να κάνουν τα επόμενα βήματα όποτε είναι έτοιμα» εξηγεί. «Δεν ισχύει όμως το ίδιο για τα παιδιά που είναι λιγότερο αυτόνομα στην κατανόηση των αναγκών τους και χρειάζονται κάποια καθοδήγηση. Η ψαλίδα ανάμεσα στους πολύ έξυπνους κι εκείνους που χρειάζονται κάποια βοήθεια έχει ήδη αρχίσει να διευρύνεται και φοβάμαι πως αυτό μόνο χειρότερο θα γίνει». Άλλοι ανησυχούν πως αυτή η επιλογή θα προσθέσει ακόμα περισσότερα «βάρη» στους δασκάλους, αφήνοντας στο περιθώριο τους μεγαλύτερους σε ηλικία που μπορεί να μην είναι εξίσου ψηφιακά μορφωμένοι όσο οι νεότεροι συνάδελφοί τους. Ο Jari Salminen, από τη Σχολή Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου του Ελσίνικι, αναφέρει πως παρόμοια είδη διδασκαλίας έχουν δοκιμαστεί στο παρελθόν- ακόμα και εκατό χρόνια πίσω- και έχουν αποτύχει. «Πολλοί επισκέπτες από το εξωτερικό με ρωτούν, γιατί αλλάζετε αυτό το σύστημα αφού έχει τόσο καλά αποτελέσματα; Και είναι μυστήριο για μένα επειδή δεν έχω κανένα στοιχείο σε επίπεδο σχολείου που να δείχνει πως η PBL έχει καλύτερα αποτελέσματα» προσθέτει. Η Anneli Rautiainen από την Εθνική Υπηρεσία Παιδείας της Φινλανδίας αποδέχεται πως υπάρχουν ανησυχίες και λέει πως οι αλλαγές εισάγονται σταδιακά: τα σχολεία καλούνται να κάνουν μόνο ένα πρότζεκτ PBL μάθησης τον χρόνο. «Θέλουμε να ενθαρρύνουμε τους δασκάλους να εργάζονται έτσι και τα παιδιά να το βιώσουν, αλλά αρχίζουμε σιγά σιγά. Υπάρχουν ακόμα μαθήματα που διδάσκονται και στόχοι που πρέπει να επιτευχθούν για κάθε μάθημα, αλλά θέλουμε και τις δεξιότητες να ενσωματωθούν σε αυτή τη μάθηση» εξηγεί. Όσο για τα αποτελέσματα, η Rautiainen λέει: «Δεν είμαστε πολύ καλοί στις μετρήσεις συνολικά σε αυτή τη χώρα οπότε δεν σχεδιάζουμε να μετρήσουμε την επιτυχία του σχεδίου, τουλάχιστον όχι τώρα. Ελπίζουμε πως θα φανεί στο μαθησιακό αποτέλεσμα, στα παιδιά μας, και στις επιδόσεις τους σε διεθνή συστήματα όπως το PISA». Δεν έχουν όλοι πειστεί από την «επανάσταση» στη διδασκαλία, ωστόσο οι περισσότεροι γονείς και μαθητές στο Hauho φαίνεται να είναι θετικοί. Η 14χρονη Sara λέει πως «δεν είναι τόσο κουραστικό. Είναι πολύ πιο ενδιαφέρον, μου αρέσει αυτό». Η συνομήλική της Anna λέει πως η μεγαλύτερη αδελφή της ζηλεύει «επειδή πιστεύει πως το σχολείο είναι πολύ πιο διασκεδαστικό τώρα παρά όταν εκείνη ήταν μαθήτρια». Σύμφωνα με τη μητέρα τους Kaisa Kepsu, οι περισσότεροι γονείς που ξέρει είναι θετικοί απέναντι στις αλλαγές στη σχολική καθημερινότητα. «Έγινε μια ευρύτερη συζήτηση σχετικά με την ανάγκη να διασφαλιστεί πως τα παιδιά εξακολουθούν να μαθαίνουν βασικά πράγματα, και συμφωνώ με αυτό. Αλλά το να ενεργοποιεί κανείς το κίνητρό τους και το να κάνει τον κόσμο πιο ενδιαφέροντα, είναι κι αυτό σημαντικό. Δεν βλέπω τίποτα λάθος στο να είναι το σχολείο διασκέδαση». Μια τέτοια μέθοδος διδασκαλίας εφαρμόζεται ήδη σε σχολεία του Ηνωμένου Βασιλείου αλλά σε πολύ μικρότερη κλίμακα από αυτή που σχεδιάζει να υιοθετήσει η Φινλανδία. Σύμφωνα με τον σύμβουλο της κυβέρνησης σε θέματα εκπαίδευσης Tom Bennett,  δεν υπάρχουν ισχυρά στοιχεία που να δείχνουν πως πρόκειται για έναν πιο αποτελεσματικό τρόπο μάθησης. Το ίδρυμα Education Endowment Foundation (EEF) χρηματοδότησε την πιλοτική εφαρμογή της PBL σε 24 σχολεία του Ηνωμένου Βασιλείου μεταξύ 2014 και 2016. Τα στοιχεία δεν θεωρήθηκαν αξιόπιστα λόγω του μεγάλου αριθμού των σχολείων που εγκατέλειψαν το πρόγραμμα, κυρίως επειδή απαιτούνταν διαχειριστική υποστήριξη και οργανωτικές αλλαγές. Η δοκιμή δεν διαπίστωσε πως η PBL είχε θετική επίδραση στις επιδόσεις των μαθητών ή την εμπλοκή τους στα σχολικά θέματα. Ωστόσο ανεξάρτητοι ερευνητές κατέγραψαν- από παρατηρήσεις και ανατροφοδότηση από τα σχολεία- ενίσχυση των δεξιοτήτων των μαθητών στην επικοινωνία, την ομαδική δουλειά και την αυτόνομη μελέτη.