Ποιος και πώς αποφασίζει για τα ονόματα των δρόμων στην Ελλάδα

Η ιστορία των ελληνικών δρόμων έχει γνωρίσει πολλά περιστατικά και παλινωδίες, προκαλώντας διαμάχες, αιματηρά επεισόδια ή γεγονότα που προκαλούν θυμηδία. Οι ίδιοι οι δρόμοι ανάλογα με τις εξελίξεις και τα πρόσωπα της εποχής απαρνήθηκαν αρκετές φορές το όνομά τους, ενίοτε στο βωμό προσωπικών φιλοδοξιών και επιδιώξεων Παραθέτουμε ένα απόσπασμα από το βιβλίο του Ηλία Πετρόπουλου «Η ονοματοθεσία οδών και πόλεων». «Στις δημοτικές εκλογές του 1957 (επί δικτατορίας Καραμανλή) η ΕΔΑ κατάφερε να αποσπάσει την Θεσσαλονίκη, παίρνοντας είκοσι-εφτά έδρες στο δημοτικό συμβούλιο και αφήνοντας στην Δεξιά μόνον τέσσερις έδρες. Παρακολούθησα, ενεργώς, την ευέλικτη τακτική των τοπικών αριστερών, που, επί δημαρχίας των, κατόρθωσαν να κερδίσουν αρκετά πράματα, γιατί η μάχη (παρά την συντριπτική πλειοψηφία της ΕΔΑ) δεν ήταν διόλου εύκολη, αφού η Νομαρχία Θεσσαλονίκης και το φασιστικό Κράτος αντιδρούσαν συνεχώς – π.χ. ο εκεί νομάρχης, ο πεισματάρης στρατηγός Καραμπότσος, απαιτούσε πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων ακόμη και για τους οδοκαθαριστές που προσλάμβανε ο Δήμος και που, εννοείται, ήσανε αριστεροί. Τότε ανέκυψε και το σκάνδαλο της μετονομασίας της Πλατείας Ιωάννου Μεταξά (πρόκειται για το γνωστό Βαρδάρι), που, παλιότερα, έφερε το επίσημο όνομα Πύλη Αξιού. Το δημοτικό συμβούλιο, με μια μετριοπαθή απόφαση, βάφτισε το κακόφημο Βαρδάρι, Πλατεία Αλεξάνδρου Σβώλου. Η Δεξιά φρύαξε. Επακολούθησαν άγριοι καβγάδες. Στο τέλος, εδόθη, σαν συμβιβαστική λύση, η φόρμουλα Πλατεία Ομονοίας. Είναι η εποχή που, για πρώτη φορά, συνειδητοποίησα την τεράστια σημασία που είχε το θέμα της ονοματοθεσίας των οδών και πλατειών». Όπως σχολιάζει ο πρόεδρος του Συλλόγου των Αθηναίων, ιστορικός και δημοσιογράφος, Λευτέρης Σκιαδάς, μιλώντας στο newsbeast.gr: «Οι δυστυχίες που συνοδεύουν τον ελληνικό λαό προεκτείνονται στις ονομασίες των δρόμων». «Εάν κάποιος θελήσει να μάθει την ιστορία ενός δρόμου, θα βρεθεί σε πλήρες αδιέξοδο. Αυτό που έχει συμβεί με τις ονομασίες, τις μετονομασίες και το διασυρμό των οδών, δεν έχει συμβεί σε καμία πόλη του κόσμου. Οφείλεται στην πολιτική εκμετάλλευση, στην αμάθεια και στην άγνοια», όπως λέει. – Κύριε Σκιαδά, έχει πολιτικό, κοινωνικό ή ιστορικό υπόβαθρο η ονοματοδοσία των δρόμων; «Η συγκεκριμένη διαδικασία καταγράφει από χαριτωμένες έως και αιματοβαμμένες ιστορίες. Πολύ χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του κυρ Γιώργη στην περιοχή του κέντρου της Αθήνας, ο οποίος είχε μία κόρη την Κούλα. Θέλοντας να την τιμήσει έδωσε το όνομά της στο δρόμο, την οδό Κούλας. Επίσης έχουμε περιπτώσεις διχασμού καθώς καταγράφονται σκοτωμοί, ξυλοδαρμοί, δολοφονίες και μαχαιρώματα για τις ονομασίες των οδών. Για παράδειγμα η πλατεία Πλαστήρα στο Παγκράτι θα έπρεπε να ονομάζεται Πλαστήρα ή Γονατά; Το συγκεκριμένο δίλημμα προκάλεσε ακόμα και τη συγκέντρωση προσφύγων, οι οποίοι είχαν το δικό τους αγαπημένο πρόσωπο και ήθελαν να επικρατήσει το όνομά του. Ωστόσο, κανείς δεν ξέρει ότι η πλατεία, η οποία σήμερα ονομάζεται “Πλαστήρα”, ονομάζεται τυπικά πλατεία Κουμπερτέν. Θα θυμηθώ ακόμα πως όταν ήταν εν ζωή ο Σπύρος Μερκούρης, η οδός Ζωοδόχου Πηγής μετονομάστηκε σε Σπύρου Μερκούρη. Πήγαιναν οι οπαδοί του, κατέβαζαν τις ταμπέλες και τοποθετούσαν την ταμπέλα με το όνομα του Μερκούρη. Το ίδιο βράδυ έτρεχαν κάποιοι άλλοι και τοποθετούσαν μία άλλη ταμπέλα». – Μου έχει κάνει εντύπωση ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ονοματοθεσίας. Στη Νέα Μάκρη, ένας από τους τέως δημάρχους, ο Ιορδάνης Λουΐζος, ο οποίος βρίσκεται εν ζωή, έχει δώσει το όνομά του σε έναν από τους δρόμους της περιοχής… «Ευτυχώς ο δήμος Αθηναίων κρατά μία καλή στάση. Η παρούσα δημοτική αρχή είναι αρκετά φειδωλή ως προς τις ονομασίες και τα κριτήρια απονομής τους στους δρόμους της πόλης. Πριν λίγα χρόνια όμως, οι άνθρωποι του δήμου ήθελαν να μετονομάσουν τη Βασιλίσσης Όλγας σε Ανδρέα Παπανδρέου και τη Βασιλίσσης Σοφίας σε Κωνσταντίνου Καραμανλή. Εάν αυτό συνέβαινε τελικά θα σήμαινε την κατάρριψη της ιστορικότητας των δρόμων. Ο δρόμος έχει ιστορία που απορρέει από το όνομά του. Ας σημειωθεί ότι ιστορία με τις μετονομασίες των δρόμων χρονολογείται στην εποχή του Όθωνα. Παρά το γεγονός ότι συγκροτήθηκαν σπουδαίες επιστημονικές επιτροπές και δημιουργήθηκαν κατάλογοι και προδιαγραφές αναφορικά με τα κριτήρια ονοματοδοσίας, ουδέποτε τηρήθηκαν. Οπωσδήποτε όμως δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ένα όνομα της επικαιρότητας, ούτε της αμέσως περασμένης πολιτικής κατάστασης, που ενδέχεται να προκαλέσει πάθη. Είναι υπαρκτό ένα βαθύ ιδεολογικό υπόβαθρο πίσω από πολλά ονόματα. Οι άστοχες μετονομασίες παρουσιάζονται σε εποχές κρίσεως, σε εποχές που υφίστανται ανελεύθερα καθεστώτα. Είναι χαρακτηριστικό των ανελεύθερων καθεστώτων ότι προσπαθούν να επηρεάσουν το δημόσιο χώρο με τις ονομασίες των δρόμων». – Παραδείγματα όπως αυτά που περιγράψατε εμφανίζονται και στην περίοδο της επταετίας… «Βεβαίως. Βλέπαμε παντού δρόμους με τις ονομασίες: 21ης Απριλίου, Γεωργίου Παπαδόπουλου. Είχε γεμίσει όλη η Ελλάδα καθότι οι βαπτιστές των δρόμων ήθελαν να ευλογήσουν τη Χούντα. Το ίδιο όμως έγινε και στη Μεταπολίτευση. Έφυγε η Χούντα και ήρθαν οι οδοί Πολυτεχνείου, Μελίνας Μερκούρη, Αντίστασης. Και επί Μεταξά όμως τα ίδια: 4ης Αυγούστου και Ιωάννου Μεταξά». – Στο βιβλίο του Ηλία Πετρόπουλου με τίτλο «Η ονοματοθεσία οδών και πόλεων» αναφέρεται ότι στην Αθήνα μόνο συναντά κανείς εκατοντάδες ονόματα βασιλέων, πριγκίπων και πριγκιπισσών… «Είναι πολύ ελαφριά η θεώρηση την οποία έχει κάνει ο αείμνηστος Πετρόπουλος, ο οποίος είναι ένας θαυμάσιος λαογράφος. Λείπει η δηκτικότητα που απαιτείται για να καταδικαστούν οι διοικήσεις που προσφεύγουν σε αυτή την τακτική είτε πρόσκεινται στη Δεξιά, είτε στην Αριστερά, είτε στο Κέντρο». [sidequote]Ο κάθε δήμαρχος ή δημοτικός σύμβουλος για να αφήσει κάτι πίσω του, αλλάζει την ιστορία του δρόμου[/sidequote] – Υπάρχει νομοθετικό πλαίσιο, το οποίο ορίζει τις προϋποθέσεις ονοματοδοσίας ενός δρόμου; «Ο νόμος υπάρχει και ορίζει ότι πρέπει κάθε τέτοια κίνηση να εγκρίνεται από ειδική επιτροπή και από το δημοτικό συμβούλιο. Πάντοτε όμως επικρατούν οι βλαχοπολιτικές απόψεις των εκάστοτε δημάρχων και κοινοταρχών παλαιότερα. Ο κάθε δήμαρχος ή δημοτικός σύμβουλος για να αφήσει κάτι πίσω του, αλλάζει την ιστορία του δρόμου. Παράδειγμα αποτελεί η πλατεία Κοτζιά, η οποία ονομαζόταν πλατεία Λουδοβίκου όταν από την περιοχή αυτή έως και την πλατεία Κουμουνδούρου δεν υπήρχαν σπίτια, αλλά ήταν μία ενιαία πλατεία. Τα χρόνια πέρασαν, ακολούθησαν πολλές νέες ονομασίες. Η πλατεία Λουδοβίκου έγινε Θεάτρου γιατί ήταν κοντά στο δημοτικό θέατρο. Πέθανε το 1951 ο Κώστας Κοτζιάς. Το 1974 ονομάστηκε πλατεία Εθνικής Αντίστασης, μετά από λαϊκή συνέλευση που συνήλθε στην πλατεία και αποφάσισε. Το υπουργείο Εσωτερικών όμως στο οποίο υπάγεται το συμβούλιο τοπονυμιών και έπρεπε να δώσει την έγκρισή του, ζήτησε να παραμείνει η ονομασία της πλατείας ως είχε. Τυπικά δεν εγκρίθηκε η μετονομασία. Παρόλ’ αυτά όμως ως πράξη αντίστασης ονομάστηκε ανεπίσημα πλατεία Εθνικής Αντίστασης». – Και επί κατοχής πρέπει να έγιναν ενδιαφέρουσες «παρεμβάσεις»… «Συνηθιζόταν τότε, όταν ερχόταν κάποιος αξιωματούχος από το εξωτερικό στην Ελλάδα, να δίνουν το όνομά του σε κάποιο δρόμο της Αθήνας. Ήταν ένας τρόπος να χαϊδέψουν όλους αυτούς που έρχονταν από το εξωτερικό. Όλα αυτά ευτυχώς άλλαξαν με το πέρασμα των χρόνων. Υπήρξαν δημοκρατικές δυνάμεις, οι οποίες έφεραν μία ισορροπία». [sidequote]Η Βουκουρεστίου ας πούμε ονομάστηκε έτσι για να ενθουσιάσουν τον πρωθυπουργό του Βουκουρεστίου[/sidequote] – Με την ίδια λογική θα μπορούσε να έχουμε σήμερα την οδό Μέρκελ, Σόιμπλε ή Ντάισελμπλουμ; «Δεν αμφιβάλλω. Και απορώ πως δεν το έχουν κάνει ακόμα! Αυτό πάντως γινόταν κατά το παρελθόν, καθώς καλόπιαναν ακόμα και άτομα τα οποία βαρύνονταν με αμαρτήματα». – Εκτιμάτε ότι θα δούμε κάποια στιγμή τους σύγχρονους πολιτικούς της Ελλάδας να γίνονται δρόμοι; Οδός Σημίτη, Γιώργου Παπανδρέου, Κώστα Καραμανλή, Σαμαρά ή Τσίπρα; «Το απεύχομαι διότι εάν θα γίνει κάτι τέτοιο θα πρέπει να γίνει σε μισό αιώνα από σήμερα με αποτίμηση του έργου του καθενός. Η αποτίμηση της ζωής μας όμως είναι πολύ μεγάλο πρόβλημα. Και είναι σίγουρο ότι σε 50 χρόνια θα βλέπουμε την ιστορία και τη δράση του καθενός με εντελώς διαφορετικό μάτι. Επομένως θα πρέπει να αφήσουμε το χρόνο να περάσει. Βιαστικές κινήσεις έγιναν στο παρελθόν με τη Χαριλάου Τρικούπη ή με τη Βουκουρεστίου. Η Βουκουρεστίου ας πούμε ονομάστηκε έτσι καθότι υπήρχε μία ανταλλαγή φιλοφρονήσεων την εποχή εκείνη με το Βουκουρέστι. Είχε έρθει στην Ελλάδα και ο Ρουμάνος πρωθυπουργός. Τελικά πήραν έναν παλιό δρόμο των Αθηνών και τον ονόμασαν Βουκουρεστίου για να ενθουσιάσουν τον πρωθυπουργό του Βουκουρεστίου». – Ποια είναι η ιστορία της 3ης Σεπτεμβρίου; «Η αρχική της ονομασία ήταν Πατησίων. Ωστόσο έπρεπε τότε να μοιράσουν τους βασιλιάδες. Τσακώθηκε το δημοτικό συμβούλιο με τις συντεχνίες για το ποια οδός θα ονομαστεί και πώς. Ως μέση λύση καθιερώθηκε η ονομασία 3ης Σεπτεμβρίου, ενώ ονόμασαν Όθωνος το δρόμο που βρίσκεται στο Σύνταγμα. Οι βασιλιάδες και οι πρωθυπουργοί μας ταλαιπώρησαν πολύ σε ό,τι αφορά στις ονομασίες. Το μεγάλο πρόβλημα είναι ότι χρησιμοποιούνταν ονόματα χωρίς ιδιαίτερο λόγο. Καταλαβαίνω ότι η λεωφόρος Αμαλίας έπρεπε να ονομαστεί έτσι, καθότι η Αμαλία κατασκεύασε τον εθνικό κήπο (τέως βασιλικό κήπο). Αλλά το να ονομάζουμε “Βασιλέως Κωνσταντίνου”, κάποιους δρόμους που θα μπορούσαν να σηματοδοτούν την τύχη της χώρας, είναι άστοχο. Δεν θα έπρεπε ο δρόμος από τον οποίο περνούσε ο Ιλισός να ονομάζεται Ιλισού; Εμείς ωστόσο επιλέξαμε να τον ονομάσουμε Μιχαλακοπούλου και έως το τέλος του δρόμου να αλλάζει ακόμα πέντε ονομασίες». – Επομένως ο κάθε δρόμος σχετίστηκε και με την αποτίναξη ή τον κατευνασμό των ενοχικών συνδρόμων που έφερε η εκάστοτε ιστορική περίοδος… «Ήρθαν οι Βαυαροί επί Όθωνος και ξαφνικά βρέθηκαν κάτω από την Ακρόπολη. Περπατούσαν στους δρόμους και σκόνταφταν σε αρχαία. Όλο αυτό συνεπήρε το μυαλό τους σε συνδυασμό με το εξαιρετικό κλίμα και ένα τοπίο θεϊκό. Εκείνοι επηρεάστηκαν και ξεκίνησαν τις ονομασίες. Οι Έλληνες μετά τους Βαυαρούς άρχισαν να δίνουν ονόματα αρχαίων στους δρόμους, αναζητώντας την ελληνικότητά και την ταυτότητά τους. Έπρεπε το νέο κράτος θα θεμελιώσει ταυτότητα, την οποία βρήκε μέσα από τα ονόματα». – Ωστόσο ονόματα οδών υπήρχαν και στην αρχαιότητα; «Σε ορισμένες περιπτώσεις ναι. Όπως είναι για παράδειγμα η οδός Τριπόδων στην Πλάκα, η οποία μετράει 2.000 χρόνια ζωής». – Μία άλλη συζήτηση, η οποία κάποια στιγμή ήρθε στο προσκήνιο, ήταν να αναγράφονται τα ιστορικά στοιχεία του κάθε δρόμου στις πινακίδες… «Έτσι είναι. Ήδη από το 1937-1938 σπουδαίοι γλωσσολόγοι κάθισαν και έφτιαξαν πίνακα με τη διατύπωση της κάθε οδού. Ουδέποτε όμως εφαρμόστηκε. Η αδιαφορία μας για την πραγματικότητα αποτυπώνεται ακόμα και στους δρόμους». – Αποκλειστικά υπεύθυνος για τη βάπτιση των δρόμων είναι επομένως ο δήμος ή έχουμε και παρεμβάσεις από την κεντρική διοίκηση; «Ναι. Η κεντρική διοίκηση απλώς ενέκρινε ή όχι την ονομασία. Μπορούσε επί της ουσίας να φέρει αντιρρήσεις, λέγοντας ότι μία ονομασία δεν εγκρίνεται για λόγους που εκείνη έκρινε. Μέχρι προ ολίγου η οδός Κηφισίας λεγόταν τυπικά, Ιωάννου Μεταξά. Επίσης υπάρχει πλατεία 21ης Απριλίου στο κέντρο της Αθήνας. Βρίσκεται στο Γκάζι, στη συμβολή των οδών Ιεράς Οδού και Πειραιώς, εκεί που βρισκόταν η παλιά λαχαναγορά. Την είχε ονομάσει έτσι ο Παττακός γιατί είχαν καθαρίσει τότε τη λαχαναγορά, μετατρέποντάς τη σε πλατεία. Κι αυτή η ονομασία έμεινε! Μπορούμε με βάση αυτό να καταλάβουμε πόση βαρύτητα δίνουμε στα μικρά-μεγάλα της καθημερινότητας». – Μπορεί να γίνει κάτι σε επίπεδο νομοθετικής παρέμβασης ούτως ώστε να περιοριστεί η αυθαιρεσία που εμφανίζεται σε περιπτώσεις ονοματοδοσίας; Το νομοθετικό πλαίσιο υπάρχει. Αυτό που λείπει είναι η ορθή νοοτροπία. Οι ελληνικοί τόποι και η ιστορία τους πρέπει να τύχουν ιδιαίτερου σεβασμού.

• Σύντομα αναμένεται να εκδοθεί βιβλίο με την ιστορία της ονοματοθεσίας κάθε δρόμου της Αθήνας, το οποίο έγραψε ο Λευτέρης Σκιαδάς.