Διαβατήριο Νάνσεν, το έγγραφο που έσωσε 450.000 ζωές

Στις 27 Ιανουαρίου ο νέος Αμερικανός Πρόεδρος Ντόναλντ Τραμπ υπέγραψε εκτελεστικό διάταγμα με το οποίο μπλόκαρε την είσοδο όλων των μεταναστών από επτά χώρες -Ιράκ, Συρία, Ιράν, Σουδάν, Λιβύη, Σομαλία και Υεμένη- στις ΗΠΑ για 120 μέρες και επ’ αόριστον την είσοδο των Σύρων, στην οποία διεξάγεται πολυετής εμφύλιος πόλεμος. «Επιθυμούμε να εξασφαλίσουμε ότι δεν θα έχουμε μέσα στη χώρα μας τις μεγάλες απειλές που οι στρατιώτες μας πολεμάνε στο εξωτερικό» είχε πει χαρακτηριστικά ο Τραμπ, επιδιώκοντας να εξασφαλίσει αυστηρότερο σύστημα ελέγχου και γιγαντώνοντας ακόμα περισσότερο την παγκόσμια προσφυγική κρίση, με τους αντίκτυπους της οποίας έχει έρθει αντιμέτωπη και η Ελλάδα. Οι προσφυγικές ροές δεν είναι βέβαια νέα ιστορία, καθώς ανθρώπινοι πληθυσμοί μετακινούνταν για κάθε είδους λόγο ήδη από την προϊστορία μας. Το 1920 ο ρωσικός εμφύλιος πόλεμος και η γενοκτονία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας άφησαν χωρίς πατρίδα εκατομμύρια οικογένειες, οι οποίες έψαχναν μια γη να ζήσουν, σε χώρες όμως που δεν τους ήθελαν καθώς πάλευαν να σταθούν ξανά στα πόδια από τις καταστροφές και τις λεηλασίες που είχαν αφήσει πίσω τους οι πόλεμοι. Επιφορτισμένος με την αποτροπή της καταστροφής ο ιδεαλιστής εξερευνητής Φρίντγιοφ Νάνσεν κατάφερε να αλλάξει τις ζωές εκατοντάδων χιλιάδων ανθρώπων με ένα απλό χαρτί, το διαβατήριο Νάνσεν που έμελλε να σώσει 450.000 πρόσφυγες. Παρά το γεγονός ότι το διαβατήριο αποτέλεσε εμπόδιο για τη χορήγηση ιθαγένειας οι κάτοχοί του μπορούσαν να περάσουν τα σύνορα για να βρουν δουλειά και να προστατευτούν από την απέλαση.

Ποιος ήταν ο Φρίντγιοφ Νάνσεν και πώς υλοποίησε την ιδέα του διαβατηρίου

Γεννημένος στις 10 Οκτωβρίου 1861 ο Νάνσεν έκανε το όνομά του γνωστό ως εξερευνητής όταν το 1888 ηγήθηκε της πρώτης ομάδας που διέσχισε τη Γροιλανδία με τα πόδια και τέσσερα χρόνια αργότερα διέσχισε τον Αρκτικό Ωκεανό όταν κόλλησε σκόπιμα το πλοίο του σε έναν παγετώνα. Όταν αποφάσισε να αφήσει πίσω του τις εξερευνήσεις στράφηκε στην πολιτική, αρχικά ως εκπρόσωπος της Νορβηγίας στις διαμάχες με τη Σουηδία και στη συνέχεια ως πρεσβευτής της χώρας του στη Βρετανία. Στο τέλος του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου ξεκίνησε τις προσπάθειες για να φτιάξει ένα διεθνή ειρηνευτικό οργανισμό, αυτόν που αργότερα μετουσιώθηκε στην Κοινωνία των Εθνών, του Οργανισμού που αποτέλεσε την πρώτη προσπάθεια για συνεννόηση όλων των κρατών πάνω στα προβλήματα που απασχολούν την ανθρωπότητα. Το 1920 η Κοινωνία των Εθνών τον επιφόρτισε με μία σημαντική αποστολή: να βοηθήσει στον επαναπατρισμό 450.000 ατόμων που είχαν εκτοπιστεί από τις συγκρούσεις. Ως ο νέος Ύπατος Αρμοστής για τον επαναπατρισμό των αιχμαλώτων πολέμου διαπραγματεύτηκε για την επιστροφή εκατοντάδων χιλιάδων κρατουμένων στη Γερμανία και τη Σιβηρία. Ενώ προσπαθούσε να διασφαλίσει την απελευθέρωσή τους το βλέμμα του δεν σταμάτησε να είναι στραμμένο στον τρόμο του πολέμου. «Ποτέ στη ζωή μου δεν έχω έρθει αντιμέτωπος με τόση φρίκη» είχε πει στην Κοινωνία των Εθνών το 1920, προτρέποντας τους συναδέλφους του να αποτρέψουν παρόμοια μελλοντικά δράματα. Τα δράματα όμως ήταν ακόμα σε εξέλιξη όπως αυτό που συνέβαινε το Δεκέμβριο του 1921. Ο Βλαντιμίρ Λένιν, ο ηγέτης της Οκτωβριανής Επανάστασης και επικεφαλής της πρώην Σοβιετικής Ένωσης ανακάλεσε την υπηκοότητα των αντιφρονούντων ρώσων εκπατρισμένων. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να μείνουν διασκορπισμένοι, «ξεκρέμαστοι» στην ανατολική Ευρώπη 800.000 άνθρωποι. Η Κοινωνία των Εθνών όρισε τον Νάνσεν ηγέτη της ανθρωπιστικής επιχείρησης για τους ρώσους πρόσφυγες και εκείνος έβαλε σκοπό της ζωής του να περιορίσει τον πόνο και τα δεινά. Οι γείτονες χώρες της Ρωσίας αντέδρασαν στο ενδεχόμενο να δεχτούν τους χιλιάδες πρόσφυγες. Αν τους έστελναν ξανά στη Σοβιετική Ένωση οι απάτριδες θα έρχονταν αντιμέτωποι με φυλάκιση και στο τέλος με εκτέλεση. Ο Νάνσεν υποστήριζε με όλο το σθένος του τον επαναπατρισμό καθώς θεωρούσε ότι τα κράτη θα έπρεπε να δέχονταν πίσω τους πολίτες τους. Όταν όμως μία μικρή ομάδων προσφύγων στάλθηκε από τη Βουλγαρία στη Σοβιετική Ένωση, πολλοί από αυτούς εκτελέστηκαν από τις Αρχές της χώρας. Αυτό όμως δεν έβαλε φρένο στη Βουλγαρία. Φοβούμενη τη μήνη των Σοβιετικών ξεκίνησε τις απελάσεις βάζοντας για αρχή 250 άτομα σε ένα πλοίο στη Μαύρη Θάλασσα. Όταν όμως το πλοίο έφτασε στην πρώην Σοβιετική Ένωση και οι Αρχές δεν το άφησαν να δέσει οι πρόσφυγες, πανικόβλητοι, άρχισαν να πέφτουν στη θάλασσα. Αυτό το δράμα ο Νάνσεν το βίωνε καθημερινά και ήταν κάτι που τον πονούσε. Κατάφερε να στείλει ομάδες προσφύγων στην Τσεχοσλοβακία και την Αμερική, εξασφαλίζοντας ότι οι προσφυγικοί καταυλισμοί είχαν επαρκή ρουχισμό και τρόφιμα για την εξυπηρέτησή τους, ενώ φρόντισε να φτιαχτούν και πανεπιστήμια στις χώρες που ανήκαν στην Κοινωνία των Εθνών, με την υπόσχεση να αποκτήσουν μόρφωση οι Ρώσοι. Το προσφυγικό πρόβλημα όμως συνέχιζε να γιγαντώνεται, παρά τις συνεχείς προσπάθειες επίλυσής του. Αυτό που χρειάζονταν στην ουσία οι πρόσφυγες ήταν να αποκτήσουν ζωή, να μπορούν να ταξιδέψουν για να βρουν ευκαιρίες εργασίας και να φτιάξουν το σπιτικό τους. Χρειάζονταν ένα έγγραφο, ένα νομικό εργαλείο που θα τους παρείχε νομική προστασία. Αυτό το έγγραφο το πρότεινε στην Κοινωνία των Εθνών ο Νάνσεν το Μάρτιο του 1922: το διαβατήριο Νάνσεν, που θα επέτρεπε στους πρόσφυγες να ταξιδεύουν και να προστατεύονται από την απέλαση. Με το διαβατήριο, στο οποίο αναγραφόταν τα στοιχεία ταυτότητας και η εθνικότητά, ο κάτοχος μπορούσε να ταξιδεύει από τη μία χώρα στην άλλη για να βρει δουλειά ή να αναζητήσει μέλη της οικογένειάς του που είχε χάσει στον πόλεμο, χωρίς να απελαύνεται. Το έγγραφο όμως δεν εξασφάλιζε την υπηκοότητα, δεν εξασφάλιζε για παράδειγμα ότι ο κάτοχός του θα μπορούσε να επιστρέψει στη χώρα που το είχε εκδώσει. Μέχρι το 1923 39 κυβερνήσεις το είχαν αναγνωρίσει και μετά από δύο δεκαετίες ο αριθμός είχε ανέβει στις 52 και το διαβατήριο εκδιδόταν σε Αρμένιους, Σύρους και Τούρκους πρόσφυγες. Για την ανανέωσή του χρειαζόταν ετησίως ένα γραμματόσημο, για την παραγωγή των οποίου διατίθονταν χρήματα από τα κονδύλια για την ανακούφιση των προσφύγων. Το 1922 απονεμήθηκε στον Νάνσεν το Βραβείο Νόμπελ Ειρήνης για την προσφορά του στους πρόσφυγες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Πέθανε το 1930 από καρδιακή προσβολή όταν παράκουσε τις συμβουλές των γιατρών του και πήγε για σκι. Μετά το θάνατό του η Κοινωνία των Εθνών ίδρυσε το Διεθνές Γραφείο Νάνσεν για τη στήριξη των προσφύγων που επίσης κέρδισε το Νόμπελ Ειρήνης το 1938. Μέχρι τότε το διαβατήριο Νάνσεν είχε δοθεί σε 450.000 πρόσφυγες περιλαμβανομένων του συγγραφέα της Λολίτας Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ, του συνθέτη Ίγκορ Στραβίνσκι και της μπαλαρίνας Άννας Πάβλοβα.

Ο Νάνσεν και η πολύτιμη βοήθειά του στην Ελλάδα

Στις 11 Οκτωβρίου 2011 έγιναν στην Αθήνα τα αποκαλυπτήρια της προτομής του Νάνσεν στο πάρκο που βρίσκεται στη συμβολή Ριζάρη και Βασιλέως Κωνσταντίνου. Και αυτό γιατί ο Φρίντγιοφ βοήθησε τους εκατομμύρια εξαθλιωμένους Έλληνες πρόσφυγες, που κατάφεραν να επιβιώσουν από τις τουρκικές εκκαθαρίσεις στη Μικρά Ασία, τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη, την Ανατολική Θράκη και τον Πόντο από το 1922 έως το 1924. Είναι ο άνθρωπος που βοήθησε όσο κανείς άλλος τους περισσότερους από ένα εκατομμύριο εξαθλιωμένους Έλληνες πρόσφυγες, που γλίτωσαν από τις τουρκικές εκκαθαρίσεις στη Μικρά Ασία, την Ανατολική Θράκη, τη Σμύρνη, την Κωνσταντινούπολη και τον Πόντο την περίοδο 1922-1924. Ο Νάνσεν είχε καταφέρει να οργανώσει παραρτήματα σε Κωνσταντινούπολη και Ελλάδα με στόχο να καταπολεμήσει τις μεταδοτικές ασθένειες από τις οποίες υπέφεραν οι πρόσφυγες -κυρίως τύφο και χολέρα- καθώς και σταθμούς απολύμανσης πριν την είσοδό τους στην Ελλάδα. Έδωσε τρόφιμα σε όσους απέδρασαν από τα στρατόπεδα της Πόλης και πάλεψε μαζί με τον Ελευθέριο Βενιζέλο για την απελευθέρωση των αιχμαλώτων πολέμου και των αμάχων από τα στρατόπεδα εργασίας των νεότουρκων. Ο Νάνσεν έσωσε κατά κάποιον τρόπο και την Κέρκυρα όταν το 1923 δολοφονήθηκε από ληστές στα όρια της ελληνικής επικράτειας ο Ιταλός στρατηγός Τελίνι μαζί με τους τέσσερις συνεργάτες του και ο Μουσολίνι βομβάρδισε το νησί και το κατέλαβε μαζί με τα γύρω νησιά. «Πράττοντας ορθά, η ελληνική κυβέρνηση κατέφυγε στην ΚτΕ, η οποία ευτυχώς συνεδρίαζε κατά την περίοδο εκείνη. Οι διαμαρτυρίες που εκφράστηκαν στη συνέλευση από τον Νάνσεν και τους συναδέλφους του από τη Σουηδία και τη Δανία, τους Μπράντινγκ και Τσάλε αντίστοιχα, ήταν τόσο σφοδρές, ώστε η Ιταλία αναγκάστηκε να υποχωρήσει και να αποσύρει τα στρατεύματά της από την Κέρκυρα στις 27 Σεπτεμβρίου 1923», σημείωνε ο εκλιπών ομότιμος καθηγητής Πολιτικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Πολιτείας της Νέας Υόρκης, ιδρυτής και διευθυντής του Κέντρου Βυζαντινών και Νεοελληνικών Σπουδών στη Νέα Υόρκη δρ Χαράλαμπος Ψωμιάδης στο βιβλίο του «Ο Φρίντγιοφ Νάνσεν και το ελληνικό προσφυγικό πρόβλημα 1922-1924». Δείτε όλα τα θέματα του Weekend