Το όνομα Γιόζε Πλέτσνικ μπορεί να μην χτυπάει άμεσα κάποιο καμπανάκι αλλά σε μια δεύτερη ανάγνωση θα δούμε ότι ο αρχιτέκτονας από την Σλοβενία ήταν ένας σπουδαίος οραματιστής ο οποίος αναγέννησε την πρωτεύουσα την Σλοβενίας, Λουμπλιάνα με πρότυπο την Αθήνα και την λατρεία του για την Ακρόπολη και τον Παρθενώνα.
Ο Πλέτσνικ είχε πει: «Είσαι εφήμερος. Μόνο τα έργα σου είναι αυτά που σε θυμίζουν». Αυτό ήταν και το σκεπτικό που ακολούθησε σε όλη του τη ζωή, αφήνοντας ένα τεράστιο σημάδι στην Κεντρική Ευρώπη, με τα έργα του να αποτελούν σταθμό στην σύγχρονη αρχιτεκτονική.
Το αρχιτεκτονικό του αποτύπωμά του στη Λιουμπλιάνα έχει συγκριθεί με την επίδραση που είχε ο Αντόνι Γκαουντί στη Βαρκελώνη. Το στυλ του συνδέεται με το αρχιτεκτονικό στυλ της Βιεννέζικης Σέσιον (ένα είδος Art Nouveau). Εκτός από τη Λιουμπλιάνα, εργάστηκε στη Βιέννη, το Βελιγράδι και στο Κάστρο της Πράγας. Επηρέασε τον πρωτοποριακό τσεχικό κυβισμό.
Σε μια εποχή μεσοπολέμου και σφοδρών συγκρούσεων, ο Πλέτσνικ οραματίστηκε μία ουτοπία στην Κεντρική Ευρώπη η οποία θα έχει ως πρότυπο τη Νότια Ευρώπη. Γεννημένος στις 23 Ιανουαρίου του 1872 στην πρωτεύουσα της Σλοβενίας ο Πλέτσνικ μπήκε στο κλειστό γκρουπ των ανθρώπων που το όνομά τους είναι απόλυτα ταυτισμένο με μία χώρα, πόλη ή περιοχή.
Η αναγέννηση της Λιουμπλιάνα σε μία σύγχρονη πρωτεύουσα
Επέστρεψε στην Λουμπλιάνα το 1921 σε μία περίοδο που τελείωνε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος με την καταστροφή της Σμύρνης και διαλυόταν η Αυστροουγγαρία. Σχεδίασε μια ανθρωποκεντρική πρωτεύουσα, ένα αστικό περιβάλλον που άλλαξε την ταυτότητα της πόλης σε μια εποχή που ο κόσμος προσπαθούσε να ξανασταθεί στα πόδια του. Τότε έγινε πρωτεύουσα η Λιουμπλιάνα. Λίγο νωρίτερα, είχε προσφέρει ένα σύμβολο στην τότε ανερχόμενη Τσεχοσλοβακία, με το Κάστρο της Πράγας, το οποίο χρειάστηκε 15 χρόνια για να το ολοκληρώσει.
Ο Πλέτσικ έδωσε στη Λιουμπλιάνα, την πρωτεύουσα της Σλοβενίας, τη σύγχρονη ταυτότητά της σχεδιάζοντας εμβληματικά κτίρια όπως το κτίριο της Εθνικής και Πανεπιστημιακής Βιβλιοθήκης της Σλοβενίας. Σχεδίασε επίσης άλλα αξιόλογα κτίρια, όπως τα γραφεία της ασφαλιστικής εταιρείας Vzajemna, και συνέβαλε σε πολλές αστικές βελτιώσεις. Ανακαίνισε τις γέφυρες της πόλης και τις όχθες του ποταμού Λιουμπλιάνικα και σχεδίασε τα κτίρια της κεντρικής αγοράς της Λιουμπλιάνας, το νεκροταφείο της Λιουμπλιάνας, πάρκα, πλατείες κ.λπ.
Κατά τη διάρκεια της κομμουνιστικής περιόδου της σλοβενικής ιστορίας ο Πλέτσνικ έπεσε σε δυσμένεια ως καθολικός και ο ρόλος του ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο μειώθηκε σταδιακά επειδή ήταν άνω των 70 ετών. Το 1947, μετά από πρόσκληση του προέδρου της Σλοβενικής Λαϊκής Συνέλευσης να σχεδιάσει ένα νέο κτίριο Κοινοβουλίου, ο Πλέτσνικ πρότεινε τον Καθεδρικό Ναό της Ελευθερίας (επίσης γνωστό ως Κοινοβούλιο Πλέτσνικ), όπου ήθελε να γκρεμίσει το Κάστρο της Λιουμπλιάνας και να χτίσει αντί αυτού ένα μνημειώδες οκταγωνικό κτίριο.
Το 1952, οι δημοτικοί άρχοντες της Λιουμπλιάνας ζήτησαν από τον Πλέτσνικ να αναδιαμορφώσει το μοναστήρι Κριζάνκε σε χώρο διεξαγωγής του Φεστιβάλ της Λιουμπλιάνας, το τελευταίο μεγάλο έργο του για τη Λιουμπλιάνα. Άλλα έργα που ολοκλήρωσε εκείνη την εποχή ήταν η ανακαίνιση του θεάτρου Πρεσερέν, καθώς και οι στοές Πλέτσνικ, η σκάλα και το σιντριβάνι, όλα στο Κρανζ, η ανακατασκευή εκκλησιών, ο σχεδιασμός του περιπτέρου στα νησιά Μπριζούνι (η θερινή κρατική κατοικία του Τίτο) και πολλά μνημεία του Εθνικού Απελευθερωτικού Πολέμου.
Αυτό πάντως που θεωρείται από τα πλέον σημαντικά του έργα ήταν το κοιμητήριο Ζαλέ με το οποίο Πλέτσνικ άλλαξε την άποψη των ανθρώπων για τον θάνατο. Στην είσοδο τοποθέτησε μια μονολιθική κατασκευή ως πύλη, σε σχήμα αψίδας, για να συμβολίζει το πέρασμα από τη ζωή στο θάνατο.
Η απόπειρα για μια Σλοβενική Ακρόπολη
Ο Πλέτσνικ είχε λατρεία με το αρχιτεκτονικό θαύμα της αρχαίας Αθήνας και της Ακρόπολης. Ανέλαβε να κάνει την Λιουμπλιάνα, από μια περιφερειακή πόλη μιας αυτοκρατορίας που είχε πεθάνει, μια πρωτεύουσα έθνους. Η πόλη χτίστηκε πάνω σε δύο άξονες τη συνύπαρξη στεριάς και νερού. Αυτοί οι δύο άξονες ενώθηκαν χάρη στις γέφυρες και γεννήθηκε ένα δίκτυο ουρμπανισμού. «Οραματίστηκε τη Λιουμπλιάνα ως ένα δίκτυο συνδεδεμένων αξόνων και συστημάτων», είπε στο BBC η Άνα Πόροκ, διευθύντρια στο House Museum του Πλέτσνικ.
Στον Πράσινο Περίπατο θα συναντήσει κανείς την Γέφυρα Τρνόβο και θα βρεθεί στην Πλατεία της Γαλλικής Επανάστασης, στην Οδό Βέγκοβα, όπου θα συναντήσει την Εθνική Βιβλιοθήκη. Από κει θα καταλήξει στην Πλατεία Συντάγματος και στο Πάρκο του Αστέρα. Αυτός είναι ο άξονας της γης.
Ο άξονας του νερού πηγαίνει από τον Περίπατο στις όχθες και τις γέφυρες του ποταμού Λιουμπλιάνιτσα που πιάνει από την περιοχή Τρνόβο μέχρι την Πύλη Σλούτσε. Ο Πλέτσνικ μεταξύ άλλων επιχείρησε να φτιάξει μια δεύτερη Ακρόπολη, μια Σλοβενική Ακρόπολη, και για να το κάνει αυτό πήγε τα στοιχεία, τα μοτίβα και τους χώρους της κλασικής αρχιτεκτονικής και τα ανανέωσε, τα συμπεριέλαβε, τα εκμοντέρνισε.
Μετά το νεκροταφείο, επόμενο ζωτικό στοιχείο για τη δεύτερη Αθήνα της Ευρώπης, ήταν το υπαίθριο θέατρο Κριζάνκε στο κέντρο της πόλης. Μέχρι το 1940, η Λιουμπλιάνα είχε μπει σε ένα μονοπάτι αναγέννησης και άνθισης. Ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος άφησε απομεινάρια που απορροφήθηκαν από τη Γιουγκοσλαβία. Μετά από έναν ισχυρότατο σεισμό η Λιουμπλιάνα, η τωρινή πρωτεύουσα της Σλοβενίας χτίστηκε από την αρχή, μιας και σχεδόν καταστράφηκε το 1985. Η ανοικοδόμησή της βασίστηκε σε μεγάλο βαθμό στο έργο που είχε φτιάξει ο Πλέτσνικ.
Πρωτοπόρος των πεζοδρομημένων κεντρικών αρτηριών της πρωτεύουσας
Ο Πλέτσνικ αναδιάταξε κλασικά στοιχεία όπως κολώνες και αψίδες. Αυτές είχαν πρακτικά απαγορευτεί κάτω από την εκσυγχρονιστική ορθοδοξία, εντούτοις τις χρησιμοποιεί ως βάση για τη μοντέρνα οπτική γλώσσα του.
Ήταν επίσης πολύ μπροστά από την εποχή του, κλείνοντας το κέντρο στην κυκλοφορία οχημάτων, δεκαετίες πριν από άλλες Ευρωπαϊκές πόλεις. Απαγόρευσε τα αυτοκίνητα στο κέντρο καθώς πίστευε ότι η κατασκευή πόλεων γύρω από την κίνηση ήταν το βασικό πρόβλημα του μοντερνισμού. Αντίθετα, σχεδίασε τους άξονες της πόλης κυρίως για τους πεζούς.
Η πόλη είναι πραγματικά σχεδιασμένη για περπάτημα και απόλαυση του γύρω χώρου και της αρχιτεκτονικής, ταυτόχρονα όμως των φυτών και δένδρων που μας περιβάλλουν. Τον Ιούλιο του 2021 μάλιστα, η UNESCO περιέλαβε το έργο του στη Λιουμπλιάνα και το «ανθρωποκεντρικό του σχέδιο» στη Λίστα Παγκόσμιας Κληρονομιάς.
