Κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, πολλές ήταν οι Μονές που λέγεται πως λειτούργησαν ως «κρυφά σχολειά», όπου οι ιερείς, μυστικά από τους Οθωμανούς δίδασκαν στα παιδιά γραφή και ανάγνωση.
Θρύλος ή αλήθεια, με αφορμή την επέτειο της 25ης Μαρτίου, ας γνωρίσουμε παρακάτω Μονές που λέγεται πως στα χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτούργησαν και ως «κρυφό σχολειό».
Μονή Φιλοσόφου – Αρκαδία
Η αρχαιότερη μονή στην Αρκαδία που είναι γνωστή και ως «κρυφό σχολειό» βρίσκεται σε ένα τοπίο που κόβει την ανάσα, στη χαράδρα του ποταμού Λούσιου, κοντά στην Δημητσάνα. Χτίστηκε το 963 μ.Χ. από τον Ιωάννη Λαμπαρδόπουλο τον επονομαζόμενο «φιλόσοφο», ο οποίος ήταν γραμματέας («Πρωτοκρίτης») του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά και από αυτόν πήρε το όνομά της.
Η Μονή ήταν χτισμένη στο εσωτερικό μιας σπηλιάς, πάνω από μια απόκρημνη χαράδρα και σήμερα διατηρείται μόνο ένα μικρό εκκλησάκι Βυζαντινής τεχνοτροπίας του 10ου αιώνα με τις αξιόλογες τοιχογραφίες του. Η παλαιά Μονή είναι γνωστή και ως «κρυφό Σχολειό», αφού κατά την παράδοση λειτουργούσε εκεί στα χρόνια της Τουρκοκρατίας σχολείο που αργότερα εξελίχθηκε σε σπουδαία ιερατική σχολή που λειτούργησε στη Νέα Μονή.
Μονή Προυσού – Ευρυτανία
Σε απόσταση περίπου 31 χλμ. από το Καρπενήσι, βρίσκεται η μονή, που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου κι έχει συνδεθεί και με έναν από τους ήρως του ’21, τον Γεώργιο Καραϊσκάκη, ο οποίος κατέφυγε εκεί για να θεραπευτεί από τη φυματίωση. Η Μονή χτίστηκε για πρώτη φορά τον 12ο αιώνα, ως Μονή Πυρσού, ενώ από το 1845 φέρει την σημερινή της ονομασία. Μέσα στη μονή λειτουργεί το ιστορικό μουσείο της Μονής Προυσού με σημαντικά εκθέματα, όπως εικόνες από τον 15ο αιώνα, χειρόγραφοι κώδικες, τα άρματα του Καραΐσκάκη.
Ακριβώς απέναντι από το μοναστήρι πάνω σε λόφο βρίσκεται χτισμένο το ρολόι της Μονής. Κάτω από το ρολόι βρίσκεται το μουσείο των ελληνικών γραμμάτων της Ρούμελης, όπου λειτούργησε κρυφό σχολείο το 1821.
Μονή Πεντέλης – Αττική
Χωμένη σε ένα καταπράσινο περιβάλλον στους πρόποδες του βουνού μόλις 20 χλμ. από το κέντρο της Αθήνας, βρίσκεται η Μονή Πεντέλης που είναι αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Ιδρύθηκε το 1578 από τον Άγιο Τιμόθεο, επίσκοπο Ευρίπου, στο σημείο όπου βρέθηκε μικρή εικόνα της Παναγίας, συγκεντρώνοντας τους διάσπαρτους μέχρι τότε ασκητές της Πεντέλης.
Την εποχή της Τουρκοκρατίας υπήρξε κέντρο παιδείας και υπάρχει επισκέψιμος εκθεσιακός χώρος που χαρακτηρίζεται ως «κρυφό σχολειό», και συνδέεται ίσως με την παράδοση λειτουργίας άτυπου σχολείου στοιχειώδους εκπαίδευσης εντός του μοναστηριού. Στην Επανάσταση του 1821 συμμετείχε ενεργά, ως τόπος διακίνησης πυρομαχικών για τους πρώτους Έλληνες επαναστάτες στην τότε οθωμανική Αθήνα. Όμως, οι Τούρκοι λεηλάτησαν τη Μονή με αποτέλεσμα να καταστραφεί η αξιόλογη βιβλιοθήκη της.
Παναγία Πελεκητή – Θεσσαλία
Χτισμένη σε υψόμετρο 1.400 μέτρων, σε μια απόκρημνη πλαγιά των Αγράφων, κοντά στο χωριό Καρίτσα στην Καρδίτσα, βρίσκεται η Ιερά Μονή Παναγίας Πελεκητής που χρονολογείται από τον 15ο αιώνα. Σύμφωνα με την παράδοση η ονομασία της οφείλεται στον τρόπο που χτίστηκε, καθώς πελεκίσθηκε ο σχεδόν κατακόρυφος βράχος στον φωλιασμένη. Είναι χαρακτηρισμένη ως ιστορικό, διατηρητέο μνημείο, χάρη στην πλούσια ιστορία και την περίτεχνη κατασκευή της, ενώ διαθέτει και εκπληκτική θέα στη λίμνη Πλαστήρα.
Η μονή Πελεκητής αγιογραφήθηκε στα μέσα του 17ου αιώνα και αποτελείται από δύο ναούς, έναν της Αναλήψεως του Σωτήρος, με τοιχογραφίες του 1654 και έναν αφιερωμένο στην Παναγία Φανερωμένη, με τοιχογραφίες του 1666. Λέγεται πως και η Μονή αυτή τα χρόνια της Τουρκοκρατίας λειτούργησε ως κρυφό σχολειό.
Μονή Αγίου Γεωργίου Φενεού – Κορινθία
Σε ένα μοναδικής ομορφιάς τοπίο σε υψόμετρο 1500 μ., δίπλα στη λίμνη Δόξα, βρίσκεται η ανδρική Ιερά Μονή Αγίου Γεωργίου Φενεού, η οποία χαρακτηρίζεται ως «νέα» για να διακρίνεται από την παλαιά που βρισκόταν χαμηλότερα.
Στη Μονή βρίσκεται και το κρυφό σχολείο που λειτούργησε κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Διατηρείται μέχρι σήμερα σε άριστη κατάσταση και προσφέρεται για επίσκεψη. Κατά τους χρόνους της Επανάστασης του 1821, η Μονή λειτούργησε ως αρχηγείο της Φιλικής Εταιρείας, όπου με επικεφαλής τον Θεόδωρο Κολοκοτρώνη έγιναν πολλές συνεδριάσεις οπλαρχηγών από την Κορινθία και την Αρκαδία.
