Ο πρωτοπόρος σκηνοθέτης Όρσον Γουέλς

Όταν είσαι δημιουργός και η απολύτως πρώτη σου ταινία, την οποία κάνεις στην τρυφερή σκηνοθετικά ηλικία των 26 ετών, λογίζεται μια από τις κορυφαίες της έβδομης τέχνης όλων των εποχών, τότε μόνο ως παιδί-θαύμα μπορείς να ξεκινήσεις την καριέρα σου! Ο λόγος για τον «πολύ» Όρσον Γουέλς, τον σκηνοθέτη, ηθοποιό, σεναριογράφο, ραδιοφωνικό παραγωγό και πολλά πολλά ακόμα, μα πάνω και πέρα από όλα έναν πραγματικό πολυκαλλιτέχνη, ένα από τα λίγα φαινόμενα του χώρου του θεάματος! Ο Γουέλς άλλαξε τον τρόπο που προσλαμβάνουμε το σινεμά ήδη από τον αριστουργηματικό «Πολίτη Κέιν» (1941) του, ένα από τα διαμάντια της παγκόσμιας κινηματογραφίας που συνεχίζει να λάμπει παρά τα μπόλικα χρονάκια του. Αν και σήμερα θεωρείται ένας από τους κορυφαίους auteur του σινεμά, στην εποχή του είχε μεγάλο πρόβλημα να βρίσκει χρηματοδότηση για τα κινηματογραφικά του σχέδια, έτσι πρωτοπόρος και οραματιστής καθώς ήταν. Οι ταινίες του εξάλλου, οπτικά ποιήματα σήμερα του σινεμά, δεν έκοβαν εισιτήρια! Κι αν πλέον λογίζεται ιδιοφυΐα, πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του σχεδόν ξοφλημένος, παίζοντας σε διαφημίσεις αλκοόλ και ταινίες δεύτερης και τρίτης διαλογής, κι αυτό μόνο και μόνο για να εξασφαλίζει τα προς το ζην. Αν και αυτός το ήξερε καλά πόσο σπουδαίος ήταν, κάτι που δεν αμφισβήτησε ποτέ στη ζωή του: «Όταν πεθάνω», εξομολογούταν σε συνεργάτη του, «οι ταινίες μου θα βρουν ξαφνικά χρηματοδότες και θα αποκατασταθούν. Παλιά σενάρια που κανένας δεν ήθελε να προωθήσει θα ανατεθούν σε κάποιους πιτσιρικάδες. Θα γραφτούν βιογραφίες μου και θα γυριστούν ντοκιμαντέρ για μένα. Είναι απλώς αναπόφευκτο»! Δεκατρία χρόνια μετά τον θάνατό του, οι προφητείες του πραγματοποιήθηκαν όπως ακριβώς τις φαντάστηκε ο μεγάλος δημιουργός! Αλλά και οι κριτικοί κινηματογράφου δεν του φέρθηκαν όπως άξιζε στον μεγάλο πιονέρο της έβδομης τέχνης, σπεύδοντας να καυτηριάζουν πικρόχολα τα φιλμ του. Ενδεικτικό είναι εδώ το βιτριόλι του Τύπου για τη δεύτερη ταινία του «Οι Υπέροχοι Άμπερσονς», που έσπευσε να τη θεωρήσει «εξίσου κακή, αν όχι χειρότερη από τον “Πολίτη Κέιν”»! Κι έτσι ο Γουέλς ως τις αρχές της δεκαετίας του 1960 θεωρούνταν εν πολλοίς persona non grata από τα κινηματογραφικά στούντιο του Χόλιγουντ. Ο Όρσον Γουέλς βρισκόταν όμως πολλά χρόνια μπροστά από την εποχή του, αφιερώνοντας στο σινεμά όλη του την ενεργητικότητα, αλλάζοντας έτσι (έστω και χωρίς να του το αναγνωρίσουν ποτέ) την ίδια την κινηματογραφική γλώσσα, δίνοντας στους κατοπινούς δημιουργούς νέα κλειδιά για να αφηγούνται τις ιστορίες τους: «Εδώ και χρόνια προσπαθώ να γυρίσω την πλάτη μου στον κινηματογράφο, γιατί του αφιερώνω το 90% της ύπαρξής μου, της ενεργητικότητάς μου. Πρέπει να σταματήσω να καταστρέφω έτσι τη ζωή μου, προσπαθώντας να εκφραστώ μέσα από τις ταινίες. Δεν είναι δυνατόν να περάσω τη ζωή μου ολόκληρη σε φεστιβάλ και εστιατόρια ζητιανεύοντας για χρήματα. Εδώ και τριάντα χρόνια οι άνθρωποι με ρωτούν πώς κατορθώνω να συνδυάζω αρμονικά το Α και το Β. Η ειλικρινής απάντηση είναι ότι δεν το καταφέρνω. Τα πάντα μέσα μου αποτελούνται από αντιφάσεις. Όλοι μας αποτελούμαστε από αντιθέσεις που δεν καταφέρνουμε να εναρμονίσουμε»… Πρώτα χρόνια Ο Τζορτζ Όρσον Γουέλς γεννιέται στις 6 Μαΐου 1915 στο Ουισκόνσιν ως το δεύτερο παιδί εφευρέτη και μικροβιομήχανου που είχε βγάλει καραβιές χρημάτων από τις πατέντες που κατοχύρωνε. Οι γονείς του, άνθρωποι φωτισμένοι και καλλιεργημένοι, έφεραν τον μικρό από νωρίς στη ζωή του σε επαφή με ανθρώπους των γραμμάτων και της τέχνης, την ίδια ώρα που η πιανίστρια μητέρα του μύησε τον πιτσιρικά στη μουσική από μωρό. Ο Ουέλς έπαιζε πιάνο και βιολί ήδη από τρυφερή ηλικία! Παρά το άνετο οικονομικό πλαίσιο, τα παιδικά του χρόνια δεν ήταν ωστόσο ξένοιαστα: οι γονείς του χώρισαν μόλις έκλεισε τον τέταρτο χρόνο της ζωής του και 5 χρόνια αργότερα η μητέρα του θα έφευγε από τον κόσμο χτυπημένη από ίκτερο. Και βέβαια όταν οι επιχειρήσεις του πατέρα πήραν την κάτω βόλτα, εκείνος στράφηκε στη διέξοδο του αλκοόλ, από την οποία και πέθανε πριν κλείσει ο Όρσον τα 13 του (σκηνές από την παιδική του ηλικία παρακολουθούμε στους «Υπέροχους Άμπερσονς» του 1942). Η σταθερότητα στη ζωή του εφήβου θα έρθει λίγο αργότερα, όταν σε ηλικία 15 ετών τον υιοθετεί η Maurice Bernstein ως επίσημη κηδεμόνας του (ζούσε πια στο Σικάγο). Η Bernstein διέκρινε από την πρώτη στιγμή τα δημιουργικά ταλέντα του Ουέλς, γι’ αυτό και τον γράφει στο φημισμένο Todd School στο Γούντστοκ του Ιλινόις, όπου ανακαλύπτει το πάθος του ο Όρσον για το θέατρο. Στη θεατρική ομάδα που στήνει στα φοιτητικά του χρόνια δραστηριοποιείται ως άνθρωπος για όλες τις δουλειές: ηθοποιός, σκηνοθέτης και σκηνογράφος! Αποφοιτώντας, θα βρεθεί στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας, ζώντας πια με το μικροποσό που έλαβε από μια κληρονομιά. Εκεί θα μαγέψει για πρώτη φορά το θεατρόφιλο κοινό με μια μικρή παραγωγή που ανέβασε («Jew Suss»). Πάντα δαιμόνιος στα τρικ, εντός και εκτός κινηματογράφου, είχε προαναγγείλει την άφιξή του στο Δουβλίνο αυτοαποκαλούμενος σταρ του Μπρόντγουεϊ! Μέχρι τα 19 του, ο τολμηρός και αισιόδοξος νεαρός θα έκανε το ντεμπούτο του στη θεατρική σκηνή της Νέας Υόρκης, κρατώντας ρόλο στην παραγωγή «Ρωμαίος και Ιουλιέτα». Η ερμηνεία του έτυχε της προσοχής των θεατρικών σκηνοθετών του Μπρόντγουεϊ και σύντομα ο ηθοποιός θα γίνει βασικός συντελεστής του θιάσου Federal Theatre Project. Την ίδια χρονιά (1934) που άρχισε η σταδιακή αναγνώρισή του στο σανίδι, ο Ουέλς θα παντρευτεί την ηθοποιό Virginia Nicholson, με την οποία θα αποκτήσουν μία κόρη. Το ζευγάρι ωστόσο θα χωρίσει έπειτα από 5 χρόνια κοινής συζυγικής ζωής… Ο «Πόλεμος των Κόσμων» Το 1937, ο 21χρονος Ουέλς, έχοντας ήδη σκηνοθετήσει μια πειραματική εκδοχή του «Μάκβεθ» αποκλειστικά με έγχρωμους ηθοποιούς, έφτιαξε έναν νέο θίασο, το Mercury Theatre. Η πρώτη παραγωγή του νεότευκτου θιάσου ήταν μια προσαρμογή σεξπιρικού έργου στη σύγχρονη εποχή, με τωρινά κοστούμια αλλά και άρωμα φασιστικής Ιταλίας, που έγινε μεγάλη θεατρική επιτυχία. Αρκετές θεατρικές επιτυχίες αργότερα, ο θίασος του Mercury ήταν πια ώρα να εμφανιστεί στο ραδιόφωνο, εγκαινιάζοντας έτσι το εβδομαδιαίο πρόγραμμά του «The Mercury Theatre on the Air» στη συχνότητα του CBS (από το 1938-1940, αλλά και αργότερα, το 1946). Οι κριτικοί έγραφαν διθυραμβικές κριτικές για τις ραδιοφωνικές παραγωγές του Ουέλς, αν και η ακροαματικότητα παρέμενε σε χαμηλά επίπεδα. Και τότε σκάρωσε ο Ουέλς τη μεγαλύτερη φάρσα του 20ού αιώνα! Ήταν στις 30 Οκτωβρίου 1938 όταν ο θεατράνθρωπος, σε μια ραδιοφωνική μεταφορά του «The War of the Worlds» του Herbert George Wells, μεταδιδόμενη σε μορφή ειδήσεων με ρεπορτάζ και ανταποκρίσεις, επικαλέστηκε τη φανταστική εισβολή Αρειανών στο Νιου Τζέρσεϊ! Η εκπομπή ξεσήκωσε πανικό, κατατρόμαξε τους Αμερικανούς και παρά τις επανειλημμένες διαβεβαιώσεις σχετικά με τον φανταστικό χαρακτήρα της αναμετάδοσης, χιλιάδες συμπολίτες του βγ’ηκαν στους δρόμους θεωρώντας την εκπομπή πραγματικό γεγονός… Χόλιγουντ και «Πολίτης Κέιν» Η κατακλυσμιαία επιτυχία της ραδιοφωνικής φάρσας και η σταδιακή αναγνώριση του Ουέλς στο θεατρικό σανίδι θα του φέρουν τον τιμητικό χαρακτηρισμό παιδί-θαύμα! Είναι εξάλλου νεαρότατος και ήδη καταξιωμένος, λουκουμάκι δηλαδή για το Χόλιγουντ. Κι έτσι το 1940, πραγματικά από το πουθενά, ο «πολύς» πια Ουέλς υπέγραψε παχυλότατο συμβόλαιο με την RKO (225.000 δολάρια!) για να γράψει, να σκηνοθετήσει, να παίξει και να κρατήσει την παραγωγή σε τρία φιλμ! Η συμφωνία έδινε μάλιστα στον ιδιοφυή Ουέλς πλήρη ελευθερία κινήσεων και απόλυτο έλεγχο της παραγωγής, διακαής πόθος τόσων και τόσων μεγάλων σκηνοθετών: ο 24χρονος κατάφερε ό,τι ονειρεύονταν τα μεγάλα ονόματα του Χόλιγουντ εδώ και χρόνια. Έτσι ξεκίνησε η αμφιθυμική περιπέτεια του Ουέλς με το σινεμά, σαν παράδοξο: την ώρα που κάποιος γίνεται δηλαδή διάσημος αφότου γυρίσει μερικές καλές ταινίες, ο Ουέλς ξεκίνησε το σινεμά ως φίρμα, έχοντας την πλήρη εμπιστοσύνη των παραγωγών! Η επιτυχία δεν ήταν ωστόσο ούτε άμεση ούτε και εύκολη. Ο Ουέλς προσπάθησε αρχικά να μεταφέρει στο σινεμά την «Καρδιά του Σκότους» του Joseph Conrad αν και η παραγωγή δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Ο σπουδαίος «Πολίτης Κέιν» ήταν έτσι η δεύτερη απόπειρά του, το ντεμπούτο δηλαδή που θα έμενε στα χρονικά του σινεμά ως μια από τις καλύτερες ταινίες που έγιναν ποτέ! Δεν ήταν όμως μυστικό ότι το σενάριο της ταινίας βασιζόταν χαλαρά στη βιογραφία του μεγιστάνα του αμερικανικού Τύπου William Randolph Hearst, κάτι που εξόργισε τον μεγαλοϊδιοκτήτη που έκανε ό,τι μπορούσε για να σαμποτάρει τόσο την υλοποίηση όσο και την προβολή της. Και όταν είσαι κροίσος και άνθρωπος μέσα στα πράγματα, αυτό μόνο εύκολο είναι! Κι έτσι, παρά το γεγονός ότι οι κριτικοί των εφημερίδων του την έθαψαν, κρατώντας τον πολύ τον κόσμο μακριά από τις σκοτεινές αίθουσες, ο «Πολίτης Κέιν» μάζεψε 9 υποψηφιότητες για Όσκαρ! Όσο για την κινηματογράφησή της, ήταν καινοτόμα από κάθε άποψη, με τον Ουέλς να υιοθετεί μια σειρά από σκηνοθετικές τεχνικές που είναι σήμερα κοινός τόπος, όπως η ψυχολογική χρήση των γωνιών κινηματογράφησης και η «σκηνοθεσία σε βάθος πεδίου», όπου η δράση εκτυλίσσεται σε πολλαπλά σημεία ενδιαφέροντος. Μετά την οπτική επανάσταση του «Πολίτη Κέιν», ο Ουέλς ξεκίνησε τα γυρίσματα της δεύτερης ταινίας του, των «Υπέροχων Άμπερσονς». Όντας όμως στη διαδικασία του μοντάζ, πετάχτηκε μέχρι τη Βραζιλία για ένα ντοκιμαντέρ που γύριζε ταυτοχρόνως, μόνο και μόνο για να δει επιστρέφοντας την ταινία του ολοκληρωμένη και πετσοκομμένη φυσικά (από τα 131 λεπτά του Ουέλς στα 88 πια) από τα μεγαλοστελέχη της RKO… Εξοργισμένος ο Ουέλς, αποκηρύσσει την ταινία και τα βάζει με το Χόλιγουντ, για να βρεθεί φυσικά στη δεινότερη θέση της καριέρας του, όντας πια αποδιοπομπαίος τράγος της αμερικανικής κινηματογραφίας. Από το επεισόδιο με το στούντιο δεν ανέκαμψε ποτέ πλήρως, καθώς η φήμη του δύσκολου και του τελειομανούς τον ακολουθούσε πια πιστά: «Από όλες τις ταινίες που έκανα, μόνο για μία μπορώ να αναλάβω την πλήρη ευθύνη, για τον “Πολίτη Κέιν”. Σε όλες τις άλλες η ελευθερία μου ήταν λίγο πολύ περιορισμένη και η αφηγηματική μορφή των ιστοριών μου καταστράφηκε από ανθρώπους που σκέφτονταν εμπορικά»… Κατοπινά χρόνια Για πολλά χρόνια ο Ουέλς ήταν το ιδιοφυές αγκάθι του Χόλιγουντ. Το 1943 παντρεύτηκε τη «θεά του έρωτα» Ρίτα Χέιγουορθ και μας χάρισε το αξιοσημείωτο «Ταξίδι Στον Φόβο», που αποτελεί την τρίτη και τελευταία ταινία του Όρσον Γουέλς για λογαριασμό της RKO. Κατόπιν ολοκλήρωσε, έπειτα από ασύλληπτες δυσκολίες και περιπέτειες, τον «Ξένο» (1946) και τον «Μάκβεθ» (1948), στις οποίες ανέλαβε τη σκηνοθεσία μόνο και μόνο γιατί τα στούντιο τον ήθελαν ως πρωταγωνιστή και ο ίδιος δεν δεχόταν να υπογράψει άλλος τη σκηνοθεσία! Πόσο ειρωνικό αυτό για τον άνθρωπο που άλλαξε την κινηματογραφική γλώσσα και επανακαθόρισε τη λειτουργία του μοντάζ ήδη με την πρώτη του απόπειρα… Η εμπλοκή των στούντιο και σε αυτές τις απόπειρες θα κάνουν τον σκηνοθέτη να τις αποκηρύξει για άλλη μια φορά («δεν υπάρχει τίποτα δικό μου εκεί μέσα», θα πει πικρόχολα ο Ουέλς), φέρνοντας τις σχέσεις του με τους παραγωγούς σε αδιέξοδο. Κι έτσι χωρίζει τη Χέιγουορθ και επιβάλει στον εαυτό του αυτοεξορία από την Καλιφόρνια για 10 χρόνια! Αργότερα βέβαια θα εμφανιζόταν ξανά στο μεγάλο πανί σε φιλμ όπως «Ο Τρίτος Άνθρωπος» (1949) και θα σκηνοθετούσε και πάλι μερικά διαμαντάκια του σινεμά, όπως ο «Οθέλλος» (1952) και ο «Κύριος Αρκάντιν» (1955), τα οποία γύρισε στην Ευρώπη πραγματικά με «ψίχουλα»! Το 1958 επέστρεψε με επιφυλακτικότητα στο Χόλιγουντ για να γυρίσει τον «Άγγιγμα του Κακού», το οποίο πάτωσε εισπρακτικά. Την κακή πορεία της ταινίας στα ταμεία θα αντιστάθμιζε με την κατοπινή εμπορική και καλλιτεχνική επιτυχία του, τη μεταφορά της «Δίκης» του Κάφκα στο μεγάλο πανί (1962). Παρά την εμπορική επιτυχία των τελευταίων αυτών ταινιών, ο ίδιος φάνταζε πια ξεφτισμένος γίγαντας του σινεμά και τα χειρότερα έμελλε να έρθουν. Παραγνωρισμένος και στο περιθώριο, έπεσε σε βαριά κατάθλιψη στη δεκαετία του 1970, όπου η παχυσαρκία και τα αλκοόλ θα διεκδικήσουν βαρύτατο φόρο αίματος από την υγεία του. Το 1948, προσπάθησε να κάνει μια απόπειρα επαναπροσέγγισης με την πρώην σύζυγό του Ρίτα Χέιγουορθ, με τη συνεργασία να καταλήγει στην «Κυρία από τη Σαγκάη», φιλμ το οποίο δυστυχώς κατέληξε σε εμπορική αποτυχία ενώ έβαλε και την ταφόπλακα στον ούτως ή άλλως προβληματικό γάμο του ζευγαριού… Η τελευταία δεκαετία της ζωής του είδε τον Ουέλς και πάλι δραστήριο, σκαρώνοντας αρκετές ταινίες που όμως θα έμεναν στα χαρτιά και το στάδιο της προπαραγωγής, καθώς κανείς δεν του έδινε λεφτά για νέα ταινία. Έγινε έτσι το διαφημιστικό πρόσωπο κρασιών και σέρι(!), εμφανίστηκε σε τηλεοπτική σειρά και γύρισε ένα ντοκιμαντέρ για τις περιπέτειες κινηματογράφησης του «Οθέλλου» του («Filming Othello» του 1979). Κοντά στα τέλη της ζωής του, Ουέλς και Χόλιγουντ φάνηκε να συμφιλιώνονται, καθώς το 1975 έλαβε τιμητικό Όσκαρ για τη συνολική προσφορά του στο σινεμά και κατόπιν τιμήθηκε με μια σειρά ακόμα περίβλεπτων κινηματογραφικών βραβείων (όπως το Directors Guild of America’s D.W. Griffith Award του 1985). Πολυπράγμων και ασταμάτητος, μέχρι και με το χέβι μέταλ συγκρότημα Manowar συνεργάστηκε σε δύο τραγούδια! Στις 10 Οκτωβρίου 1985, ο κορυφαίος σκηνοθέτης έδωσε την τελευταία του τηλεοπτική συνέντευξη στην εκπομπή «The Merv Griffin Show». Δύο ώρες αργότερα, έχοντας επιστρέψει στο σπίτι του στο Λος Άντζελες, έπαθε καρδιακή προσβολή και άφησε την τελευταία του πνοή… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr