Ο Έλληνας, εβραίος και αριστερός αγωνιστής της Αντίστασης, Μωυσής Μπουρλάς

Τι αντιπροσωπεύουν άραγε η εθνικότητα, η θρησκεία και η πολιτική τοποθέτηση στη ζωή ενός ανθρώπου; Γεννιέσαι ή γίνεσαι αυτό που είναι να γίνεις; Στα μεγάλα αυτά ερωτήματα προσπαθεί να απαντήσει τόσο η ίδια η ζωή όσο και οι μαρτυρίες του αντιστασιακού Μπουρλά, εκεί που η προσωπική ιστορία συμπλέκεται με τη συλλογική σε ένα αδιάρρηκτο όλον. «Έλληνας, Εβραίος και αριστερός» ονόμασε εξάλλου ο ίδιος το πόνημά του, το οποίο έγραψε εν είδει αυτοβιογραφίας κοντά στα τέλη της μυθιστορηματικής ζωής του, όταν υπέργηρος πια καταφεύγει στον εξομολόγο της γραφής για να πει τι είδους εμπειρίες αποκόμισε από τον κόσμο αλλά και τα κολοσσιαία για την ιστορία του τόπου μας γεγονότα που έζησε από πρώτο χέρι. «Είναι η πρώτη φορά που παίρνω χαρτί και μολύβι -δεν είχα γράψει ούτε ένα στιχάκι ως τώρα- και ίσως τούτο είναι το τελευταίο μου γραφτό», προλογίζει ο Μωυσής Μπουρλάς την ιστορία της ζωής του. Μια περιπέτεια που θα φέρει τον αριστερό εργάτη στις κρίσιμες στιγμές της ελληνικής ιστορίας, από τους εργατικούς αγώνες κατά τη δικτατορία του Μεταξά, το Έπος του 1940 και το αντάρτικο στα βουνά του Κιλκίς μέχρι και τους διωγμούς της Αριστεράς, την εξορία στα ξερονήσια και την προσφυγιά τελικά. Κομμουνιστής από τα 17 του, ο Μπουρλάς κλείνει μέσα του ένα ατόφιο κομμάτι της νεοελληνικής ιστορίας. Αν και ο βίος του ενέχει πολλά ακόμα στιγμιότυπα, σαν να είναι μια μικρογραφία του κόσμου την εποχή που την έζησε: από το πώς βρέθηκε δηλαδή κάτω από εντελώς ιδιαίτερες συνθήκες στο Ισραήλ, γιατί μετανάστευσε από εκεί στην ΕΣΣΔ και τι λόγους είχε να επιστρέψει στην Ελλάδα ως «παλλινοστών» στα 72 του χρόνια, για να ξεκινήσει έναν νέο αγώνα για την επιβίωση και την απόκτηση εκ νέου της ελληνικής ιθαγένειας που του είχαν στερήσει. Ο μαχητής Μπουρλάς, μια εμβληματική μορφή της ελληνο-εβραϊκής Αριστεράς, αποτελεί αντικείμενο έρευνας τόσο για τον ιστορικό όσο και τον κοινωνιολόγο και τον ανθρωπολόγο, καθώς η δική του κατάθεση ζωής απλώνεται πάνω από γεγονότα που θέλησε επίμονα να ξεχάσει η πρόσφατη ιστορία μας. Ο Μπουρλάς έζησε ως Έλληνας μέσα και έξω από την Ελλάδα, έζησε ως εβραίος τον Β’ Παγκόσμιο και τις ναζιστικές διώξεις, έζησε ως αριστερός τον αδελφοκτόνο Εμφύλιο Πόλεμο, έζησε ως πολιτικός κρατούμενος τα κολαστήρια της εξορίας και έζησε τέλος ως μετανάστης γνωρίζοντας τη φτώχεια και τον ξεριζωμό από πρώτο χέρι. Η αφήγηση της βιογραφίας του θα έμοιαζε απαγορευμένη ή αδιάφορη μερικές δεκαετίες πρωτύτερα, τώρα όμως που τα πολιτικά μίση φαίνεται να έχουν μαλακώσει η φωνή του έχει τη δική της αξία. Ο Μπουρλάς δεν ήταν παρά ένα γέννημα της εποχής του, ένας άνθρωπος που ζυμώθηκε στις πολιτικές και οικονομικές περιπέτειες του καιρού του, θέλοντας διαχρονικά να αναλαμβάνει δράση και να μην κοιτά τον κόσμο ως εξωτερικός παρατηρητής. «Στο βιβλίο μου αυτό θέλω να διηγηθώ, με λίγα απλά λόγια, κομμάτια από την πολυτάραχη ζωή μου», λέει ο ίδιος: «Δεν στέκομαι ιδιαίτερα σε γεγονότα υψίστης ιστορικής σημασίας, σαν και αυτά που γιορτάζουν στις μεγάλες επετείους και τις εθνικές εορτές, όπως οι νίκες του κόκκινου στρατού, των ανταρτών ανά την Ευρώπη και του ΕΛΑΣ, γιατί γι’ αυτά γράφτηκαν τόσα πολλά και θα γραφούν ακόμα περισσότερα από πολλούς άλλους». Κάτι άλλο καίει τον Μπουρλά να πει: «Θέλω να γράψω για την ιστορία μου στις τρεις ηπείρους, Ευρώπη, Αφρική και Ασία, και τις τέσσερις θάλασσες, Μεσόγειο, Ερυθρά, Μαύρη, Κασπία, και γι’ αυτά που έζησα και πέρασα στην κατοχή και στον εμφύλιο, όπου κινδύνεψε η ζωή μου τόσες φορές και παρ’ όλα αυτά επέζησα». Αυτή είναι η ιστορία του…

Πρώτα χρόνια

Ο Μωυσής Μιχαήλ Μπουρλάς γεννιέται στις 9 Μαΐου 1918 στο Κάιρο της Αιγύπτου ως το τέταρτο παιδί μιας εβραϊκής οικογένειας. Ο πατέρας του ήταν Βολιώτης και η μητέρα του Χιώτισσα και καθώς οι δυο οικογένειες είχαν αντιρρήσεις για τον έρωτά τους, το ζευγάρι κλέβεται και εγκαταλείπει την Ελλάδα. Εγκαθίστανται στο Κάιρο λοιπόν, που είχε σημαντική ελληνική παροικία, και όλα δείχνουν πως θα τα καταφέρουν. Πράγματι, μέσα σε λίγα χρόνια ο πατέρας λειτουργεί μια ακμάζουσα βιοτεχνία πλεκτών και θρέφει άνετα τη φαμίλια του, τον κερδίζει όμως ο τζόγος και καταστρέφονται τελικά τα πάντα. Έχοντας μείνει κυριολεκτικά στον άσο και με τη συνδρομή ξανά της ελληνικής κοινότητας, καταφέρνουν να επιστρέψουν στην Ελλάδα, αν και τώρα είναι ξανά φτωχοί. Εγκαθίστανται αρχικά στη Νάουσα, «την αγαπήσαμε τη Νάουσα για τη φυσική ομορφιά της, τα πολλά νερά της, το πολύ πράσινο και τον καλό και φιλόξενο κόσμο της», θα πει ο ίδιος στο βιβλίο του, και μετά θα βρουν τον δρόμο τους για τη Θεσσαλονίκη. Ο πατέρας θα πιάσει μια δουλίτσα σε αρτοποιείο και εκεί μέσα θα μεγαλώσει ο Μωυσής, ο οποίος τελειώνοντας το σχολείο θα μαθητεύσει δίπλα σε έναν τορναδόρο. Μέλος της Αριστεράς θα γίνει από τα 17 του, καθώς ήδη από το 1935 είναι μέλος της Ομοσπονδίας Κομμουνιστικών Νεολαιών Ελλάδας (ΟΚΝΕ). Όπως το θυμόταν ο ίδιος, ζώντας μέσα στη φτώχεια ένιωθε πάντα κοντά στους απόκληρους της κοινωνίας. Κομβικό σημείο στη ζωή του εφήβου Μπουρλά, μια ταινία, «Ο βαρκάρης του Βόλγα», που θα τον κάνει να πει: «Εγώ είμαι μαζί με τους σκλάβους, τους φτωχούς, τους καταφρονεμένους». Το 1936 θα γίνει επίσημα μέλος του ΚΚΕ και θα ζήσει από πρώτο χέρι τα αιματηρά γεγονότα εκείνου του Μαΐου: «Στις 9 του Μάη η φάλαγγα ξεκίνησε από την πλατεία Βαρδαρίου μέσω Κολόμβου με πλακάτ συνθήματα και μαγιάτικα τραγούδια … Οι αρχές, φοβισμένες από τον όγκο των διαδηλωτών, παράταξαν στρατό, πεζικό, και με στρατιωτικά αυτοκίνητα κινούνταν πάνω κάτω … Όπως φάνηκε ήταν οργανωμένη η επίθεσή τους, και με το πρόσχημα ότι οι απεργοί λιθοβόλησαν ένα στρατιωτικό αυτοκίνητο άρχισε το πιστολίδι από τα μπαλκόνια, που απ’ αυτό σκοτώθηκαν τα πέντε θύματα εκείνης της ημέρας, ενώ ο στρατός πυροβολούσε στον αέρα ακούγοντας τις φωνές του κοσμάκη: ‘‘Αδέλφια, μη μας σκοτώνετε’’. Όπως αργότερα αποδείχτηκε, όλα τα τραύματα των νεκρών και τραυματιών προέρχονταν από ψηλά και όχι από κατά μέτωπο πυροβολισμούς». «Την επομένη, στις 10 Μαΐου, που έγινε η κηδεία των αδικοσκοτωμένων, ήταν πραγματική λαοθάλασσα. Αμέτρητοι ήταν οι συνοδεύοντες τις σορούς, τραγουδώντας το ‘‘Πέσατε θύματα αδέλφια εσείς’’. Οι δρόμοι ήταν γεμάτοι κόσμο, τα μπαλκόνια γεμάτα, αλλά ούτε ένας χωροφύλακας ούτε στρατιώτης δεν φάνηκε ως το νεκροταφείο. Μετά την Καμάρα, κοντά στο Σιντριβάνι, δεν ξέρω πώς βρέθηκε ένας αξιωματικός μεταξύ του λαού, τον σήκωσαν στα χέρια φωνάζοντας ‘‘Ζήτω ο ελληνικός στρατός’’, και όντας ψηλά στα χέρια των διαδηλωτών είπε μερικά λόγια, ότι κι εγώ είμαι παιδί αυτού του λαού και ήρθα να συνοδέψω τα αδέλφια μας στην τελευταία τους κατοικία. Ποια ήταν η τύχη του αξιωματικού αυτού, δεν μάθαμε». Ο Μπουρλάς θα χάσει εκείνη τη μέρα τους δυο εβραίους συνοδοιπόρους του στην ΟΚΝΕ, καθώς μεταξύ των πέντε θυμάτων οι δύο ήταν οι φίλοι του. «Αργότερα, σε κομματικές συνελεύσεις ειπώθηκε από πολλούς συντρόφους ότι η 10η Μαΐου ήταν ημέρα που μπορούσε το κόμμα να πάρει την εξουσία στα χέρια του. Εγώ ήμουνα της γνώμης ότι δεν μπορούσε να γίνει κάτι τέτοιο, εφόσον όλη η υπόλοιπη Ελλάδα ζούσε κάτω από καθεστώς αστυνομικό, και αν γινόταν κάτι τέτοιο, θα πνιγόταν η Θεσσαλονίκη στο αίμα»…

Κατοχή και εξορία

Η ζωή του θα δει μετά τη δύσκολη στρατιωτική θητεία, τον ακόμα δυσκολότερο πόλεμο, αλλά και τη γερμανική Κατοχή της Ελλάδας. Τα γεγονότα του βίου του είναι τα γεγονότα της Ελλάδας. Όταν ξεσπά λοιπόν ο Β’ Παγκόσμιος, υπηρετεί στον ελληνικό στρατό και πολεμά στο Αλβανικό Μέτωπο από τις πρώτες στιγμές της ιταλικής εισβολής. Η γενική επιστράτευση θα φέρει στις ένοπλες δυνάμεις 12.898 ελληνοεβραίους πολίτες, από τους οποίους οι 343 είναι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί. Στελεχώνουν κυρίως το 50ό και 63ο Σύνταγμα Πεζικού, τα οποία ονομάζονται χιουμοριστικά «Συντάγματα Κοέν» λόγω της μεγάλης παρουσίας εβραίων φαντάρων. Ο Μπουρλάς γλιτώνει τη ζωή του και επιστρέφει στη Θεσσαλονίκη. Δεν θα καθίσει φυσικά στα αυγά του. Το 1943, κι ενώ οι Ναζί μαζεύουν τους εβραίους της πόλης βάζοντάς τους στα τρένα του θανάτου, εκείνος είναι ήδη μέλος του ΕΛΑΣ και πολεμά στα βουνά με το ψευδώνυμο «Βύρων». Πολεμά για άλλη μια φορά τους Γερμανούς, τώρα με ανταρτοπόλεμο, αλλά συλλαμβάνεται μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας το 1945 για την πολιτική του δράση. Περνά από την εξορία του Άη Στράτη, της Μακρόνησου και της Ικαρίας. Από την εξορία θα βρεθεί στο Ισραήλ το 1951, χάρη στην ελληνο-ισραηλινή συμφωνία, διωγμένος και πάλι και εντελώς ανεπιθύμητος στη χώρα του ως εχθρός του καθεστώτος…

Τα χρόνια της ξενιτιάς

Ο Μπουρλάς θα παραμείνει ενεργό μέλος της Αριστεράς όπου κι αν βρεθεί. Και αγωνιστής φυσικά της ζωής, καθώς μάχεται καθημερινά για τον επιούσιο. Ως τορναδόρος θα δουλέψει εξάλλου και στο Ισραήλ, κάνοντας έναν γάμο και αποκτώντας ένα παιδί. Αργότερα θα χωρίσει, θα ξαναπαντρευτεί μια Ρωσίδα και θα οργώσει την Ευρώπη, περνώντας από αρκετές χώρες του Ανατολικού Μπλοκ πριν καταλήξει τελικά στη Σοβιετική Ένωση. Θέλει βέβαια διακαώς εδώ και χρόνια να επιστρέψει στην Ελλάδα, το μετεμφυλιακό κράτος τού έχει αφαιρέσει όμως την ελληνική υπηκοότητα και τα δηλωμένα πολιτικά του φρονήματα στέκονται διαχρονικά εμπόδιο στον γυρισμό του. Κι έτσι όταν φεύγει από το Ισραήλ το 1967, ως μέλος του κομμουνιστικού κόμματος και του εργατικού κινήματος, φτάνει όσο πιο κοντά μπορεί να ζήσει στη Θεσσαλονίκη χωρίς να πατήσει ελληνικό έδαφος: μετακομίζει στη Βουλγαρία. Όπως είπαμε, θα καταλήξει κάποια στιγμή στην ΕΣΣΔ, όπου θα παραμείνει μέχρι το 1990 ως τορναδόρος σε μεγάλη φάμπρικα. Δεν ξεχνά ποτέ τους στίχους που σιγοτραγουδούσε με τον Γιάννη Ρίτσο στην εξορία ή τις θεατρικές παραστάσεις που οργάνωνε άλλοτε με τον «κόκκινο» Μάνο Κατράκη στην Ικαρία, τη Μακρόνησο και τον Άη Στράτη. Και δεν ξεχνά επίσης την ελληνικότητά του, περνώντας τον ελεύθερο χρόνο του στην Ένωση διδάσκοντας ελληνικά. Ο Μπουρλάς θα έπρεπε να συνταξιοδοτηθεί και να περιμένει το 1990 για να επιστρέψει στην Ελλάδα με το κύμα των «παλιννοστούντων»…

Τελευταία χρόνια

Παρά το γεγονός ότι πια είναι στα 72 του, θα πρέπει να δώσει έναν νέο αγώνα για επιβίωση. Αλλά και για να αποκτήσει ξανά αυτό που λαχταρούσε τόσα και τόσα χρόνια: την ελληνική ιθαγένεια που του είχαν στερήσει. Η Θεσσαλονίκη που αντικρίζει δεν είναι βέβαια η πόλη που θυμόταν. Χωρίς φίλους πια και κοινωνικό κύκλο, ζει μια νέα φτώχεια. Η οικογένειά του έχει διασκορπιστεί στις τέσσερις γωνιές του κόσμου και δεν έχει πού να βρει αποκούμπι. Και πρέπει βέβαια να δουλέψει, αν και κανείς δεν χρειάζεται έναν εβδομηντάρη τορναδόρο. Για να επιβιώσει κάνει άπειρες δουλειές του ποδαριού και η Ισραηλιτική Κοινότητα Θεσσαλονίκης τού παραχωρεί ένα σπιτάκι από αυτά που είχαν αφήσει οι ομόθρησκοί του που δεν επέστρεψαν ποτέ από τα ναζιστικά κολαστήρια. Ακόμα δυσκολότερος θα αποδειχθεί ο αγώνας του για να αποκτήσει ξανά την ελληνική υπηκοότητα. Τα καταφέρνει περνώντας από χίλια κύματα το 1999, στα 81 του αισίως, και γεμίζει με τέτοια χαρά που είχε πολλές δεκαετίες να δει. Τώρα είναι η στιγμή να πει την ιστορία του, το αφήγημα της ζωής του «Έλληνας, Εβραίος και αριστερός», το οποίο κυκλοφορεί το 2000. Παρά το γεγονός ότι θα αποσυρθεί στο γηροκομείο για τα στερνά του, δεν θα σταματήσει ποτέ να μάχεται για τα κοινά και για έναν καλύτερο κόσμο. Το 2002 κατεβαίνει υποψήφιος δημοτικός σύμβουλος με την παράταξη «Θεσσαλονίκη Ανοιχτή Πόλη», όπως θα κάνει και το 2006. Στις δημοτικές εκλογές του 2002 μάλιστα, σε μια συμβολική κίνηση για την ειρηνική συνύπαρξη εβραίων και μουσουλμάνων στη Μέση Ανατολή, παραχωρεί κοινή συνέντευξη Τύπου με τον συνυποψήφιό του στην παράταξη, τον παλαιστίνιο γιατρό Σαμπάχ Αμντέλ-Ραχήμ. Συμμετέχει ενεργά στις εκδηλώσεις της Αριστεράς ως ιστορικό στέλεχός της. Ο Μωυσής Μπουρλάς άφησε την τελευταία του πνοή στις 17 Μαρτίου 2011, στα 93 του χρόνια, έχοντας πει αποφασιστικά αυτό που τόσο λαχταρούσε: πως η ζωή είναι απλώς θέμα επιλογών. Και θα κριθείς τελικά από αυτά που κάνεις και όχι από τις ταυτότητες που σου δόθηκαν κατά τη γέννησή σου… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr