Ο πορτογάλος οικονομολόγος που έγινε δικτάτορας Αντόνιο Σαλαζάρ

Χαρακτηρίζοντας το δικτατορικό καθεστώς που εγκαθίδρυσε ο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ σε τίτλους, οφείλει κανείς να μιλήσει για αυταρχική διακυβέρνηση, διάλυση του Κοινοβουλίου, κατάργηση του Συντάγματος και κρατικό κορπορατισμό. Ο καθηγητής Οικονομικών τέθηκε επικεφαλής του στρατιωτικού πραξικοπήματος και έφτιαξε ένα οικονομικο-πολιτικό μοντέλο που θεωρήθηκε ιδανική ενσάρκωση της σύγχρονης απολυταρχίας, ονομάζοντάς το «Νέο Κράτος» (Estado Novo). Ο άνθρωπος που έμεινε στο τιμόνι της Πορτογαλίας από το 1932 ως το 1968, επιβάλλοντας μια νέα μορφή φασισμού, αναδείχθηκε από τους κόλπους της χούντας που κατέλυσε το δημοκρατικό πολίτευμα στις 26 Μαΐου 1926 και ήταν μόνο το σοβαρό εγκεφαλικό επεισόδιο που θα τον έκανε να εγκαταλείψει τον σφετερισμό της εξουσίας. Από το 1968 και μετά τον Σαλαζάρ διαδέχθηκε στο τιμόνι της χούντας ο επίσης καθηγητής πανεπιστημίου Μαρσέλο Καετάνο, που παρέμεινε στην εξουσία μέχρι το 1974 και το λαϊκό αντιπραξικόπημα που έμεινε γνωστό ως «Επανάσταση των Γαρυφάλλων» (Κίνημα των Ενόπλων Δυνάμεων). Το «Νέο Κράτος» του Σαλαζάρ ήταν άλλη μια εκδοχή της φασιστικού τύπου δικτατορίας αφήνοντας παρακαταθήκη τις γνώριμες συνέπειες της απολυταρχικής διακυβέρνησης…

Πρώτα χρόνια

O Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ γεννιέται στις 28 Απριλίου 1889 στην επαρχία της Πορτογαλίας μέσα σε αγροτική οικογένεια. Ο πατέρας του ήταν μικροϊδιοκτήτης γης και διαχειριστής συνεταιριστικής οργάνωσης, αν και το εισόδημα παρέμενε φειδωλό. Παρά τα οικονομικά προβλήματα ωστόσο, οι γονείς φρόντισαν να μορφωθεί ο Σαλαζάρ, ο οποίος φοίτησε σε θεολογικό σχολείο για 8 χρόνια (από το 1900) και μετά αποφάσισε να διδάξει. Το 1910 έγινε δεκτός στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του Πανεπιστημίου της Κοΐμπρα, στο οποίο θα περάσει 4 χρόνια ως φοιτητής και άλλα 7 ως καθηγητής. Το 1918 έγινε τακτικό μέλος διατηρώντας την έδρα της Πολιτικής Οικονομίας. Η γνώση των οικονομικών ήταν υψίστης σημασίας στην υποανάπτυκτη Πορτογαλία του καιρού και σύντομα ο Σαλαζάρ έγινε πολύτιμος στην κυβέρνηση για τις νομισματικές δεξιότητές του…

Η γέννηση του δικτάτορα

Η ανάδυση του Σαλαζάρ ως δημόσια προσωπικότητα ήρθε σε μια δύσκολη στιγμή της πορτογαλικής ιστορίας. Έπειτα από έναν και πλέον αιώνα οικονομικής δυσπραγίας λόγω της αποικιοκρατικής παρακμής της, η Πορτογαλία είδε την πολιτική της ζωή να διολισθαίνει στον εκφυλισμό. Η διπλή δολοφονία του βασιλιά Καρόλου Α’ αλλά και του διαδόχου του τον Φεβρουάριο του 1908 και η ανατροπή του Εμμανουήλ Β’ τον Οκτώβριο του 1910 έβαλαν οριστικό τέλος στη μοναρχία και εγκαινίασαν μια περίοδο δημοκρατίας. Μόνο που η εδώ και 16 χρόνια δημοκρατική διακυβέρνηση ήταν εύθραυστη και μαστιζόταν από συνεχείς κρίσεις, με τον ριζοσπαστισμό να γεννά συντηρητικές αντιδράσεις και πολλοί να είναι αυτοί που να καλούν τώρα σε ένα μόρφωμα «οργανικής μοναρχίας», αν και το πολιτικό χάος δεν ευνόησε την επιλογή καμίας κατεύθυνσης. Μέσα στο τεταμένο αυτό κλίμα αναδύθηκε το άστρο του Σαλαζάρ το 1918 ως φωτισμένου οικονομολόγου και ανθρώπου που είχε τις λύσεις σε κάθε πρόβλημα. Η οικονομική του σκέψη ήταν επηρεασμένη βαθύτατα από ένα μείγμα καθολικισμού και κορπορατισμού, προκρίνοντας μια σειρά από συντηρητικά μέτρα στην οικονομική ζωή. Τον Ιανουάριο του 1921 ο Σαλαζάρ ήταν ένας από τους τρεις καθολικούς βουλευτές που εκλέχτηκαν στο Κοινοβούλιο, αν και ο πολιτικός αναβρασμός θα τον έστελνε πίσω στα πανεπιστημιακά έδρανα πριν προλάβει καλά-καλά να πατήσει το κατώφλι της Βουλής. Επόμενος σταθμός ο Μάιος του 1926, όταν το στρατιωτικό πραξικόπημα ανέτρεψε την εκλεγμένη κυβέρνηση και παρέδωσε τη θέση του υπουργού Οικονομικών στην πλέον προβεβλημένη προσωπικότητα της οικονομικής ζωής του τόπου, τον Σαλαζάρ. Ο ίδιος, σε μια στρατηγική κίνηση, αρνήθηκε την υπουργική καρέκλα, κάτι που συνέχισε να κάνει ως το 1928, όταν ζήτησε πλήρη ελευθερία κινήσεων και διευρυμένες εξουσίες για να αναλάβει τελικά το χαρτοφυλάκιο. Η χούντα συμφώνησε και ο Σαλαζάρ έγινε τώρα ο ισχυρός άντρας της δικτατορίας!

Η διακυβέρνησή του

Οι μεταρρυθμίσεις του Σαλαζάρ έφεραν μια σχετική σταθερότητα στο εσωτερικό της Πορτογαλίας απαγορεύοντας την εισαγωγή αγαθών από το εξωτερικό, περιορίζοντας τον κρατικό προϋπολογισμό και αναπτύσσοντας ένα νέο φορολογικό σύστημα. Σύντομα ο Σαλαζάρ θα προχωρούσε στην αναθεώρηση του κυβερνητικού σχήματος αλλά και της δομής του. Η νέα εθνική πολιτική του άντεξε στη δοκιμασία της κρίσης του 1929, όταν και ξεπήδησε ως το λαμπρότερο πρόσωπο της χουντικής διακυβέρνησης. Οι στρατιωτικοί ηγέτες της δικτατορίας ποτέ δεν είχαν περισσότερο κύρος, κι έτσι ο Σαλαζάρ έγινε και επισήμως ο ισχυρός άντρας του καθεστώτος. Απελευθερωμένος από τα χαλινάρια των φασιστών συνεργών του, ο νέος πρόεδρος άρχισε να συντάσσει νέο Σύνταγμα για τη χώρα, το οποίο εγκρίθηκε με δημοψήφισμα στις 19 Μαρτίου 1933. Η κορπορατική απολυταρχία του είχε μόλις ολοκληρωθεί: το κράτος χωριζόταν σε sindicatos (κυβερνητικές βιομηχανικές ενώσεις), gremios (εργατικά συνδικάτα) και ordens (τεχνοκρατικές οργανώσεις). Κάθε σωματείο ήταν υπεύθυνο για την υγειονομική πολιτική, την απασχόληση, την εκπαίδευση και τους μισθούς των μελών του, έχοντας πάντα επικεφαλής κάποιον ανώτατο λειτουργό της κυβέρνησης. Ο τέταρτος κρατικός εταίρος ήταν οι Ένοπλες Δυνάμεις, αν και σε επίπεδο διακυβέρνησης ο ρόλος τους ήταν σαφώς υποβαθμισμένος. Κάθε βαθμίδα είχε τη δυνατότητα να εκλέγει τους δικούς της αντιπροσώπους στο εθνικό Κοινοβούλιο, αν και το βάρος δινόταν στους κορπαρατικούς θεσμούς παρά στο εκλογικό σώμα. Το σλόγκαν του «Νέου Κράτους» του Σαλαζάρ ήταν «έλεγχος μέσω σταθερότητας», με τη μυστική αστυνομία να εγγυάται ότι τίποτα δεν θα υπονόμευε τη διακυβέρνηση της χούντας. Ο πολιτικο-οικονομικός σχεδιασμός του Σαλαζάρ δεν ήταν βέβαια καινούριος, καθώς βασιζόταν πολύ στο φασιστικό μόρφωμα του Μουσολίνι της δεκαετίας του 1930. Η χούντα του Σαλαζάρ δελέασε αρκετές φορές τις αντιδραστικές φωνές της ισπανικής δημοκρατίας και όταν ξέσπασε ο εμφύλιος στη χώρα, ο πορτογάλος ηγέτης έσπευσε να αναγνωρίσει το καθεστώς του Φράνκο τον Δεκέμβριο του 1937.

Η Πορτογαλία υποστήριξε αθρόα τους φασίστες του Φράνκο μέχρι το τέλος του εμφυλίου και τον Μάρτιο του 1939 οι δύο χουντικοί ηγέτες υπέγραψαν σύμφωνο φιλίας και συμμαχίας, με το οποίο ορκίζονταν αιώνια πάλη κατά του κομμουνισμού θέλοντας το «Ιβηρικό Μπλοκ» να σχηματίζει ένα ισχυρό ανάχωμα στην «κόκκινη» εξάπλωση. Η συμφωνία ήταν ιστορική για την Πορτογαλία, καθώς συνεργαζόταν για πρώτη φορά με την Ισπανία από το 1640, αν και οι μακροχρόνιες συμμαχίες με τη Βρετανία περιόριζαν τον Σαλαζάρ να συμμαχήσει περαιτέρω με τον Μουσολίνι και τον Φράνκο. Γι’ αυτό και η Πορτογαλία παρέμεινε ουδέτερη κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, μέχρι το 1943 τουλάχιστον, όταν ο Σαλαζάρ άνοιξε τις βάσεις της αποικιοκρατικής χώρας του για τις δυνάμεις των Συμμάχων. Ο σφοδρός αντικομμουνισμός του έφερε τη χώρα του στο ΝΑΤΟ το 1949 και άνοιξε τον δρόμο για τα Ηνωμένη Έθνη…

Μεταπολεμική περίοδος

Τα μεταπολεμικά χρόνια ήταν για τον Σαλαζάρ προβληματικά, παρά τους διπλωματικούς θριάμβους του στην εξωτερική πολιτική. Η οικονομική πολιτική του φαινόταν να καταρρέει, όπως και η αποικιοκρατική διοίκηση, καθώς σε Αγκόλα και Μοζαμβίκη ξέσπασαν αυτονομιστικά κινήματα. Η ανεπαρκής κυβερνητική πολιτική και στα δύο ανοιχτά μέτωπα οδήγησε σε αυξημένη δυσαρέσκεια κατά του καθεστώτος του το 1956. Δύο χρόνια αργότερα εμφανίστηκε προεδρικός υποψήφιος (Ουμπέρτο Ντελγκάδο) που συγκέντρωνε 250.000 ψήφους και η μυστική αστυνομία έπιασε για τα καλά δουλειά, η οποία δεν θα σταματούσε μέχρι τον φόνο του Ντελγκάδο στην Ισπανία. Η ίδια εποχή μαστίστηκε από βίαιες καταπνίξεις των εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων στις αποικίες της Πορτογαλίας και τον εγκλεισμό των πολιτικών αντιπάλων σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ο Σαλαζάρ υιοθέτησε δρακόντεια μέτρα ασφαλείας τόσο στις αποικίες όσο και την ενδοχώρα της Πορτογαλίας, παρά το γεγονός ότι οι δημοκρατικές φωνές διατράνωναν τη δύναμή τους. Τον Σεπτέμβριο του 1968 ο Σαλαζάρ υπέστη σοβαρό εγκεφαλικό επεισόδιο που τον άφησε ανίκανο για διακυβέρνηση. Ο 36χρονος ζυγός του πήρε έτσι τέλος στις 27 του μήνα, όταν τον διαδέχτηκε ο καθηγητής Νομικών, Μαρσέλο Καετάνο. Ο Αντόνιο ντε Ολιβέιρα Σαλαζάρ έφυγε από τον κόσμο στις 27 Ιουλίου 1970 στη Λισαβόνα, όταν η χούντα του ήταν ακόμα κραταιή. Τέσσερα χρόνια αργότερα θα έφτανε επιτέλους στο τέλος της… Δείτε όλα τα πρόσωπα που φιλοξενούνται στη στήλη «Πορτραίτα» του newsbeast.gr