Η συνεχής ροή γλυκού νερού θεωρούνταν πάντα ένα από τα κριτήρια κατά την αναζήτηση ενός νέου οικισμού ή την οικοδόμηση μιας πόλης, καθώς το νερό όχι μόνο αποτελεί σύμβολο της ζωής αλλά και βασικό συστατικό της ίδιας της ζωής. Η σύγχρονη Αθήνα, όμως, είναι η μόνη ευρωπαϊκή πρωτεύουσα που δεν διαρρέεται από ποτάμι!
Η έκπληξη, ωστόσο, δεν έγκειται μόνο σε αυτό το χαρακτηριστικό της πρωτεύουσας της χώρας, αλλά στο γεγονός ότι κάτι τέτοιο δεν ίσχυε πάντα. Κι αυτό γιατί κατά το παρελθόν η Αθήνα δεν είχε ούτε ένα, ούτε δύο αλλά τρία ποτάμια που διέρρεαν την πόλη.
Ποιοι ήταν και τι συνέβη σε αυτούς τους τρεις ποταμούς;
Τα ποτάμια που διέρρεαν την Αθήνα
Πιο γνωστός απ’ όλους -τουλάχιστον στους κατοίκους της σύγχρονης Αθήνας- ο ποταμός Κηφισός (από αυτόν έχει πάρει και το όνομά της μέρος της Εθνικής Οδού) πηγάζει από τα βουνά βόρεια της Αθήνας και ρέει ακριβώς κάτω από το δυτικό τμήμα της πόλης, καταλήγοντας στον Σαρωνικό κόλπο. Το ίδιο κάνει και ο ποταμός Ιλισσός, αν και πηγάζει από τα βουνά βορειοδυτικά της Αθήνας και ρέει μέσα από την καρδιά της πόλης για να ενωθεί με τον ποταμό Ηριδανό. Ενώ ο Κηφισός και ο Ιλισσός είναι οι μεγαλύτεροι ποταμοί της Αθήνας, ο Ηριδανός είναι ο μικρότερος από τους τρεις και πηγάζει από τη βάση του λόφου του Λυκαβηττού.
Στις υπόγειες διαδρομές του ο Ιλισσός περνά κάτω από πολλά κομβικά σημεία της πόλης, όπως το Παναθηναϊκό στάδιο, ο ναός του Ολυμπίου Διός και η εκκλησία της Αγίας Φωτεινής Ιλισού στο προάστιο του Μετς και κάτω από τον Εθνικό Κήπο της Αθήνας. Μεταξύ της εκκλησίας και του Ναού του Ολυμπίου Διός είναι ένα από τα λίγα σημεία που μπορεί να δει κανείς ένα μέρος του ποταμιού, αν και δεν μοιάζει πια με ποτάμι, μόνο η πλούσια βλάστηση που αναπτύσσεται στο ξερό κανάλι του υποδηλώνει την ύπαρξή του. Τελικά συγκλίνει με τον Ηριδανό στο προάστιο της Καλλιθέας νοτιοδυτικά της πόλης και συνεχίζει προς τη θάλασσα.
Τα ποτάμια της Αθήνας κατά την αρχαιότητα
Πολύ πριν ο Ιλισσός ποταμός αρχίσει να οικοδομείται –όλα άλλαξαν την δεκαετία του 1930 όταν η αστική ανάπτυξη στην Αθήνα άρχισε να γνωρίζει μεγάλη άνθιση– αποτελούσε μεγάλο μέρος της αθηναϊκής κοινωνίας τόσο στην αρχαιότητα όσο και στον μεσαίωνα.
Ο ποταμός Ιλισός αναφέρεται ήδη από τον Πλάτωνα, ενώ είδε φιλοσόφους από τον Σωκράτη μέχρι τους Κυνικούς να διδάσκουν στις όχθες του. Όντας το πιο κεντρικό σημείο της πόλης, έπαιζε το ρόλο του τόσο ως τόπος τελετουργίας όσο και αναψυχής.
Ο διάσημος Έλληνας φιλόσοφος Σωκράτης αναφέρεται ότι καθόταν δίπλα στα νερά του και συζητούσε με τους αφοσιωμένους οπαδούς του «Ας κάνουμε στην άκρη εδώ και ας πάμε κατά μήκος του Ιλισσού -τότε μπορούμε να καθίσουμε ήσυχα όπου μας αρέσει». Ενώ λόγω των θερμών και ξηρών κλιματικών συνθηκών της Αθήνας ο ποταμός δεν είχε πάντα ροή, μετά από περιόδους βροχής μετέφερε τα νερά της πλημμύρας γρήγορα στη θάλασσα.
Από την άλλη, ο Ηριδανός αναφέρεται για πρώτη φορά σε έναν από τους ύστερους διαλόγους του Πλάτωνα, τον «Κριτία», από τον οποίο προέρχεται και ο διάσημος μύθος του χαμένου βασιλείου της Ατλαντίδας. Μας πηγαίνει πίσω στην αρχαιότητα, όταν η Ακρόπολη ήταν τόσο μεγάλη που έφτανε μέχρι τον Ηριδανό και τον Ιλισσό, και περιελάμβανε την Πνύκα μέσα της.
Ο ποταμός δεχόταν μεγάλες ποσότητες πλημμυρών από τους γύρω λόφους, όπως η Ακρόπολη, ωστόσο αυτό διορθώθηκε τον 6ο αιώνα π.Χ., όταν κατασκευάστηκαν δύο κανάλια, θέτοντας τον ποταμό υπόγεια. Τα κανάλια αυτά ανακαλύφθηκαν σε ανασκαφές το 1960.
Η υπογειοποίηση του Ιλισσού
Ενώ ο Ηριδανός, λοιπόν, «βυθίστηκε» τον 6ο αιώνα, η υπογειοποίηση του Ιλισσού πραγματοποιήθηκε πιο πρόσφατα. Η κάλυψη του ποταμού Ιλισσού άρχισε να πραγματοποιείται τον 19ο αιώνα για κάποιους πολύ συγκεκριμένους λόγους. Πρώτον, επέτρεψε την επέκταση της πόλης των Αθηνών, προσφέροντας περισσότερες επιφάνειες στις οποίες μπορούσαν να χτιστούν κτίρια και υποδομές. Με τον ολοένα αυξανόμενο πληθυσμό, η αύξηση των κατοικήσιμων χώρων ήταν ευπρόσδεκτη και έτσι ο ποταμός άρχισε να μεταφέρεται στο υπέδαφος.
Δεύτερον, από τον 19ο αιώνα έως τις αρχές του 1900 οι όχθες του ποταμού άρχισαν να χρησιμοποιούνται ως πηγή υλικών για την κατασκευή δρόμων εντός της πόλης. Αυτή η εκμετάλλευση υποβάθμισε την ποιότητα τόσο του νερού όσο και την ικανότητα του ποταμού να συγκρατεί πλημμυρικά ύδατα, οπότε η ικανότητά του να προστατεύει την πόλη μειώθηκε σημαντικά. Εκτός από αυτό ήταν, επίσης, μολυσμένος με λύματα και απόβλητα, και ως εκ τούτου υπήρχε έντονα η ανάγκη εξυγίανσής του.
Τα χαμένα ποτάμια σήμερα
Σήμερα οι ποταμοί Κηφισός, Ιλισσός και Ηριδανός που κάποτε διέσχιζαν ανοιχτά την πόλη της Αθήνας είναι κρυμμένοι στο υπέδαφός της, ρέοντας σε τσιμεντένια κανάλια κάτω από την επιφάνεια της πόλης. Μερικά από τα απομεινάρια του αρχικού καναλιού του ποταμού Ηριδανού μπορεί να δει κανείς διατηρημένα στο σταθμό του μετρό στην πλατεία Συντάγματος, τα οποία βρέθηκαν όταν γίνονταν εργασίες στο μετρό το 1992.
Ορισμένα τμήματα του Κηφισού βρίσκονται ακριβώς κάτω από την εθνική οδό ορατά μέχρι και σήμερα, ενώ σε μια διαδρομή προς το Ναό του Δία, στο κέντρο της Αθήνας, μπορεί να περάσετε ακόμη και από το ανοιχτό κανάλι του Ιλισσού. Αν κοιτάξετε προσεκτικά μπορεί να δείτε κάποια ζωάκια να κρύβονται στις φυλλωσιές των όχθεών του!
Η Αθήνα φημίζεται για τα ζεστά και ξηρά καλοκαίρια της, πράγμα που σημαίνει ότι οι πράσινες περιοχές μέσα στην πόλη είναι ελάχιστες, αλλά μερικά από τα καταπράσινα καταφύγια που υπάρχουν σήμερα, όπως ο Εθνικός Κήπος, μπορούν να αποδοθούν σε αυτούς τους υπόγειους ποταμούς που το νερό τους χρησιμοποιείται για να θρέψει αυτά τα σημεία από βαθιά κάτω.
