«Θεσσαλονίκη: Σάββατο 20 Μαρτίου 1943, ώρα 11:00 π.μ. Μια παρέα πέντε νεαρών Εβραίων εγκαταλείπει το γκέττο, επιβιβάζεται βιαστικά σε ένα τραμ και κατεβαίνει στην 17η Στάση “Πύλη Βαρδαρίου”, στη διασταύρωση Εγνατία και Λαγκαδά. Κατευθύνονται με γρήγορα βήματα προς τη δυτική έξοδο της πόλης. Κοιτάζουν με προσοχή γύρω τους, ξηλώνουν βιαστικά τα κίτρινα αστέρια από το στήθος και προχωρούν με θάρρος προς το πρώτο γερμανικό μπλόκο, κι από κει στο άγνωστο. Αποφεύγουν να κοιτάξουν πίσω τους, την πόλη που γεννήθηκαν, την πόλη όπου η πιο ανείπωτη τραγωδία είχε κιόλας μπει σε ράγες. Το ίδιο βράδυ, κοιμούνται σε ένα χαντάκι έξω από την πόλη κολλώντας το αυτί στο χώμα για να ακούσουν τις γερμανικές περιπόλους, να αφουγκραστούν το κάλεσμα της σωτηρίας. και την επομένη, με τη βοήθεια της Αντίστασης, φτάνουν στα φιλόξενα χωριά του Βερμίου. Σύντομα, θα ακολουθήσουν κι άλλοι… Νέοι και νέες θα ξαναβαφτιστούν σε έναν σκληρό και ιερό αγώνα. Θα γίνουν αντάρτες».
Μια άγνωστη εν πολλοίς πτυχή της Εθνικής Αντίστασης, αυτή της ένταξης και συμμετοχής των Εβραίων στον ένοπλο αγώνα, φωτίζει το παραπάνω απόσπασμα από κείμενο του ιστορικού Ιάσονα Χανδρινού, επιμελητή της έκθεσης «Συναγωνιστής- Έλληνες Εβραίοι στην Εθνική Αντίσταση», η περιοδεύουσα εκδοχή της οποίας εγκαινιάζεται, αύριο το απόγευμα (19:30), στο Εβραϊκό Μουσείο Θεσσαλονίκης.
Η έκθεση εγκαινιάστηκε τον Απρίλιο του 2013 στο Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος και επρόκειτο να διαρκέσει έως και τον περασμένο Απρίλιο, αλλά πήρε παράταση έως και τον Μάρτιο του 2015.
Η έκθεση, όπως εξήγησαν σε σημερινή συνέντευξη Τύπου, η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδος Ζανέτ Μπαττίνου και ο Ιάσονας Χανδρινός, αναδεικνύει τη συμμετοχή των Ελλήνων Εβραίων στην Εθνική Αντίσταση, μια «χαμένη» σελίδα στα ιστορικά βιβλία.
«Η συμμετοχή των Εβραίων στην Εθνική Αντίσταση δεν είχε βρει τη θέση της στην ιστοριογραφία και τη δημόσια συζήτηση» σημείωσε ο κ. Χανδρινός, εξηγώντας τη γενεσιουργό αιτία της έκθεσης.
«Οι Έλληνες Εβραίοι ήταν ένα κομμάτι αναπόσπαστο της Ελλάδας και πολέμησαν κι αυτοί σαν λιοντάρια, κάτι που δεν ήταν ευρέως γνωστό […] Ακριβώς αυτό το άγνωστο κομμάτι της συμμετοχής των Εβραίων στην Αντίσταση αναδεικνύεται εδώ» πρόσθεσε ο πρόεδρος της Ισραηλιτικής Κοινότητας Θεσσαλονίκης Δαυίδ Σαλτιέλ, ευχόμενος η έκθεση αυτή να αποτελέσει την «αρχή για περισσότερες συνεργασίες μεταξύ των δύο Μουσείων».
Έγγραφα, επιστολές, προκηρύξεις, αντιστασιακές εφημερίδες, πλήθος φωτογραφιών και άλλο σχετικό υλικό, μαζί με 11 προσωπικές ιστορίες ανδρών και γυναικών, που πήραν τα όπλα μέσα στις δύσκολες και σκοτεινές μέρες της Κατοχής (από τις συνολικά 24 που συλλέχθηκαν πριν από την έκθεση- και τέσσερις μεταγενέστερα), καθώς και ειδικά σχεδιασμένα εκπαιδευτικά προγράμματα για το μαθητικό κοινό -όλα «καρποί» πενταετούς ενδελεχούς έρευνας- προβάλλονται στην έκθεση. Το «μενού» συμπληρώνει ένας δίγλωσσος κατάλογος (ελληνικά-αγγλικά) κι ένα επίσης δίγλωσσο ντοκιμαντέρ, που διερευνά με τον εναργή τρόπο της κινούμενης εικόνας το θέμα της έκθεσης, μέσα από τους ανθρώπους, τον τόπο και τον χρόνο.
«Η έκθεση έχει ένα πολύ δυνατό μήνυμα για νέους ανθρώπους: μιλάει για προσωπική ευθύνη και δύσκολες αποφάσεις και μιλά για το ότι ένας άνθρωπος μπορεί να κάνει τη διαφορά και να αντιδράσει σε αυτά που δεν του αρέσουν, τον καταπιέζουν και τον τρομοκρατούν» ανέφερε -μεταξύ άλλων- η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου της Ελλάδος, εξηγώντας ότι η Θεσσαλονίκη είναι ο πρώτος σημαντικός σταθμός της έκθεσης, με επόμενους τον Βόλο (στην αρχή του 2015) και τα Γιάννενα (την άνοιξη), ενώ έχει ζητηθεί και από την πρεσβεία της Ελλάδας στην Ουάσιγκτον.
«Εντάχθηκαν στο ΕΑΜ»
Όπως αναφέρεται στον κατάλογο της έκθεσης, αν και τα διαθέσιμα στοιχεία είναι περιορισμένα και αποσπασματικά, υπολογίζεται ότι περίπου 650 άνδρες και γυναίκες, από όλες σχεδόν τις εβραϊκές κοινότητες της χώρας, εντάχθηκαν σε διάφορες αντιστασιακές οργανώσεις από την έναρξη της Κατοχής έως την απελευθέρωση ή προσχώρησαν στους αντάρτες για να αποφύγουν τη μέγγενη των ναζί.
Η συντριπτική πλειονότητα, όπως εξήγησε ο κ. Χανδρινός, εντάχθηκε στο Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), στο ένοπλο τμήμα του, τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ) και στις συγγενείς οργανώσεις Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) και “Εθνική Αλληλεγγύη”.
Το ΕΑΜ, αναφέρεται στον κατάλογο της έκθεσης, ήταν η πρώτη οργάνωση που προσπάθησε να στρέψει την προσοχή του πληθυσμού στο θέμα του φυλετικού διωγμού. «Τον πόνο της κατατρεγμένης φυλής τον νοιώθουμε σαν πόνο δικό μας. Κάθε Έλληνας πρέπει να διαμαρτυρηθεί για τα μαρτύρια των Εβραίων γιατί είναι ένα μέρος από τα δεινά που σωρεύει ο κατακτητής σ’ όλο το λαό που κατοικεί στη γη της Ελλάδας. Είναι ένα μέρος της φασιστικής κτηνωδίας που χτυπά τον ένα ή τον άλλο κι όλους μαζί» αναφέρεται χαρακτηριστικά σε προκήρυξη του ΕΑΜ Αθήνας (Απρίλιος 1943).
Η πρώτη μορφή εβραϊκής αντίστασης ήταν η διάσωση, ενώ η μαζική ένταξη Εβραίων στο αντάρτικο χωρίζεται σε δύο φάσεις: τα πρώτα όπλα ακούστηκαν εκεί που χτύπησε πρώτα η ναζιστική λαίλαπα, ενώ η ιταλική συνθηκολόγηση (8 Σεπτεμβρίου 1943) οριοθετεί τη δεύτερη φάση.
Στην Αντίσταση έγινε πραγματικότητα η υπέρβαση των διακρίσεων, τονίστηκε στη σημερινή συνέντευξη Τύπου, με τον κ. Χανδρινό να επισημαίνει πως από τις μαρτυρίες προέκυψε πως «αντισημιτισμός στο αντάρτικο δεν υπήρχε».
Τουλάχιστον 63 Εβραίοι έπεσαν πολεμώντας ως αντάρτες και 67 ακόμα εκτελέστηκαν σε αντίποινα ή εκκαθαριστικές επιχειρήσεις, την περίοδο 1941-1944.
«Από τον κλοιό της Θεσσαλονίκης στους αντάρτες»
Με την εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης να αριθμεί πάνω από 55.000 άτομα πριν από τον πόλεμο, η Θεσσαλονίκη είναι φυσικό να κατέχει ιδιαίτερη θέση στην έκθεση.
Περίπου 400 Εβραίοι της Θεσσαλονίκης βρέθηκαν στην ανταρτοκρατούμενη Ελλάδα, ενώ σημαντικό ντοκουμέντο θεωρείται η προκήρυξη της Εθνικής Αλληλεγγύης Αθήνας για τους εκτοπισμούς της Θεσσαλονίκης (Απρίλιος 1943), από το αρχείο του ΚΚΕ, όπου -μεταξύ άλλων- περιγράφεται γλαφυρά ο διωγμός των Εβραίων της πόλης: «…Ένας διωγμός χωρίς προηγούμενο στην Ελλάδα προχωρεί στο ξεκλήρισμα μιας φυλής ανυπεράσπιστης. Ένας διωγμός που οι Νέρωνες όλων των εποχών θα τον ζήλευαν».
Άλλες θεματικές της έκθεσης παρουσιάζουν την ανταρτομάνα Θεσσαλία, τους Εβραίους πολεμιστές στη Ρούμελη, τους μαχητές και διανοούμενους στην Ήπειρο, τους μπουρλοτιέρηδες του Ολύμπου κ.ά.
Η έκθεση «υναγωνιστής- Έλληνες Εβραίοι στην Εθνική Αντίσταση» θα διαρκέσει από αύριο, Τετάρτη 17 Σεπτεμβρίου 2014 έως και την Πέμπτη 15 Ιανουαρίου 2015, με ώρες επίσκεψης: Τρίτη – Κυριακή 11:00 – 14:00, Τετάρτη – Πέμπτη 17:00 – 20:00. Δευτέρα και Σάββατο το Μουσείο (Αγ. Μηνά 13) είναι κλειστό.
