Το πολιτικοποιημένο «Ξύπνα Βασίλη» και όσα καυστικά σατίρισε περί ιδεολογίας

Ο Βασίλης (Γιώργος Κωνσταντίνου), άνθρωπος συντηρητικών δεξιών πεποιθήσεων, διαπληκτίζεται συνεχώς στο γραφείο με τον προοδευτικό αριστερό συνάδελφό του, Μάνο (Αλέκος Αλεξανδράκης). Ο οποίος ερωτεύεται και παντρεύεται τελικά την αδελφή του Βασίλη, Ντίνα (Έλενα Ναθαναήλ), επίσης αριστερή, μέσα στις σφοδρές αντιρρήσεις εκείνου. Κάποια στιγμή ο έντιμος υπάλληλος θα ζητήσει αύξηση και θα απολυθεί. Και δεν θα αγοράσει έτσι το καθιερωμένο του λαχείο, το οποίο θα πάρει ο πρώην συνάδελφος και νυν κουνιάδος του και θα πλουτίσει! Ο Βασίλης θα χάσει τα λογικά του και θα νοσηλευτεί για ένα διάστημα, αν και όταν πάρει εξιτήριο θα πάθει την πραγματική πλάκα του, βλέποντας το πλούσιο ζευγάρι των πρώην αριστερών να έχουν μετατραπεί σε ό,τι μισούσαν περισσότερο στη ζωή. Αυτή είναι με δυο λόγια η υπόθεση της αισθηματικής κωμωδίας -όπως χαρακτηρίζεται επισήμως- του 1969, μια διασκευή του ίδιου του Γιάννη Δαλιανίδη στο γνωστό -και ομώνυμο- θεατρικό του Δημήτρη Ψαθά, που είχε ανέβει το 1965 με πρωταγωνιστή τον Ντίνο Ηλιόπουλο. «Κατάλληλη για όλους», ήταν η τηλεοπτική σήμανση που πήρε η ταινία. Κι ενώ άλλο εννοούσαν προφανώς οι τηλεοπτικές Αρχές, είναι πράγματι κατάλληλη για όλους, καθώς λειτουργεί ως αλληγορία για την ιδεολογία που συμπαρασύρει αναπόφευκτα λες ο παράς. Δύο χρόνια μετά την επιβολή της Χούντας των Συνταγματαρχών και με μια Ελλάδα για τα καλά στον γύψο, βγαίνει λοιπόν στις σκοτεινές αίθουσες της χώρας μας η γλυκόπικρη ταινία που διακωμωδεί με εμφατικό και χιουμοριστικό τρόπο τα πολιτικά ήθη της εποχής και τη διάκριση δεξιού-αριστερού. Απλοϊκή και ισοπεδωτική η πραγμάτευση βέβαια, ας μην ξεχνάμε ωστόσο πως μιλάμε για τα χρόνια της δικτατορίας, όταν η σκληροπυρηνική λογοκρισία έκοβε τα πάντα. Μια ταινία που θα υμνούσε ωστόσο τη δεξιά, τον δεξιό λαϊκισμό καλύτερα, ίσως περνούσε από τα σμπαραλιασμένα μυαλά των λογοκριτών. Ο Φιλοποίμην Φίνος είχε τελικά δίκιο με το τέχνασμά του, καθώς πήρε το πράσινο φως να κάνει ταινία το «Ξύπνα Βασίλη» με το βολικό για το καθεστώς πολιτικό του σχόλιο. Και μέσα στον πολιτικό διχασμό και την ιδεολογική σύγχυση της εποχής, ο «Βασίλης» λειτούργησε και με το παραπάνω. Σε μας σήμερα δεν είναι βέβαια εύκολο να διακρίνουμε τον κοινωνικό αντίκτυπό του σε μια περίοδο ιδεολογικών αγκυλώσεων, μιας και τώρα απολαμβάνεις απλώς το καυστικό του σχόλιο σε ένα πεδίο «ακίνδυνων» αντιπαραθέσεων. Και τις απολαυστικές ερμηνείες φυσικά, αλλά και μια χούφτα σκηνές που ανήκουν αναγκαστικά στην ανθολογία του ελληνικού κινηματογράφου. Δικαιωματικά δηλαδή! Ποιος να ξεχάσει τον διανοούμενο ποιητή Φανφάρα (Γιώργος Μιχαλακόπουλος) που ζει παρασιτώντας στην πλουτοκρατία και απαγγέλει τον περιβόητο «Σκοταδόψυχό» του: «Σκοτάδι πίνω για πιοτό / Πω πω πω πω / Πω πω πω πω»; Ή εκείνα τα «Μαύρα κοράκια, κόκκινα κοράκια» που τόσο υπέροχα ερμηνεύει; Αμ τα κακαρίσματα του Κωνσταντίνου που έχουν αφήσει τη δική τους εποχή στο ελληνικό σινεμά; Το καστ κλέβει κυριολεκτικά την παράσταση, όταν δεν το κάνει αυτό το «φαρμάκι έχω στην ψυχή, φέρνει μαυρίλα θολερή» του ποιητή-καρικατούρα. Η πλάκα είναι πως το «Ξύπνα Βασίλη» μπορεί να προκαλέσει ακόμα και σήμερα αμφιθυμικά αισθήματα στον πολιτικοποιημένο θεατή, μιας και αυτός θα σταθεί στο δεύτερο επίπεδο της ταινίας, αυτή τη διαγώνια ανάγνωση που ελλοχεύει πίσω από τα αστεία και τα κακαρίσματα. Αν αντέχει ο «Βασίλης» στο φίλτρο της κριτικής ανάλυσης, αν έχει επίγνωση του κοινωνικο-ιστορικού του πλαισίου, αυτό είναι κάτι που παραμένει ανοιχτό στη θεωρία του κινηματογράφου. Μια ταινία που επιβραβεύει την κυρίαρχη ιδεολογία της εποχής και καυτηριάζει το αντίπαλο δέος είναι μια επικίνδυνη ταινία για κάποιους. Και για μερίδα της κριτικής, αυτό ακριβώς ήταν το κλασικό φιλμ του Γιάννη Δαλιανίδη, ένα ήπια προπαγανδιστικό έργο για τις αρετές των φρονίμων και τις συμπτωματικές πεποιθήσεις των «άλλων». Που όταν πιάσουν την καλή ξεχνούν ιδεολογίες και πολιτικές και γίνονται ακριβώς ό,τι μισούσαν. Ή πιο σωστά, ό,τι ζήλευαν. Στη στρατευμένη συλλογιστική της ταινίας, οι αριστεροί δεν είναι παρά αριβίστες, αμοραλιστές τύποι έτοιμοι να πουλήσουν τα πάντα για να περάσουν στην άλλη πλευρά του φάσματος και να βολευτούν. Σε πλήρη διάσταση, ο δεξιός και τίμιος Βασίλης είναι και ο μόνος τελικά που θα ορθώσει ανάστημα στην καταπιεστική εργοδότριά του, την ανεκδιήγητη κυρία Φαρλάκου (Τασσώ Καββαδία), και θα τρελαθεί ακόμα περισσότερο όταν δει την προδοσία (εντός κι εκτός εισαγωγικών) του αριστερού περιβάλλοντός του, που τακιμιάζει πλέον με τους παλιούς ιδεολογικούς εχθρούς και περνούν όλοι μαζί τις μέρες τους με βεγγέρες και μεγαλοαστισμούς. Ο Ψαθάς ήταν κεντρώων πεποιθήσεων άνθρωπος και θέλησε προφανώς να καυτηριάσει και τα δύο άκρα του πολιτικού φάσματος, με ανισομερή όμως τρόπο. Και εξόχως ισοπεδωτικό, βάζοντας συνδικαλισμό και κινήματα διεκδικήσεων στο ίδιο τσουβάλι με τους «Κουκουέδες» και τους «σοσιαλιστές» που θα προδώσουν τα ιδανικά τους για μερικές χούφτες δολάρια. Την ώρα που τσουβαλιάζει βέβαια τον συνδικαλισμό, φροντίζει να μην αποθεώσει τα αφεντικά, απεικονίζοντας ιδιαιτέρως ρεαλιστικά την εργοδοτική καταπίεση και την αυθαιρεσία της μεγαλοαστικής τάξης. Ακόμα και ο κόλακας Βασίλης του πρώτου μισού της ταινίας την ίδια τύχη έχει με τον κομμουνιστή γαμπρό του, στο ίδιο καζάνι βράζουν αναμφίβολα. Ο Βασίλης θα τρελαθεί γιατί θα δει όλες τις σταθερές του κόσμου του να καταρρέουν και το χρήμα να επικαθορίζει τα πάντα. Και πόσο πιο ανθρώπινος μοιάζει ως ευάλωτο κοκόρι από όλους τους άλλους γύρω του, όλους, ξεπουλημένους και βολεμένους, αριστερούς και δεξιούς, λαό και Κολωνάκι! Και ο Ψαθάς θα μας κλείσει τελικά το μάτι, κάνοντας φινάλε στο θεατρικό του με ένα πλήρες ιδεολογικό αδιέξοδο, που μοιάζει να ανήκει στις επόμενες δεκαετίες των μεταμοντέρνων αναγνώσεων και των τεθλασμένων πολιτικών αφηγημάτων. Ξύπνα Βασίλη, μας λένε τελικά Ψαθάς και Δαλιανίδης, ξεβολέψου και ασχολήσου με τα κοινά. Ξύπνα Βασίλη, δες τους αριστερούς του σαλονιού και τους δεξιούς νεόπλουτους και βρες ως έντιμος άνθρωπος που είσαι τη θέση σου εκεί μέσα. Με ή χωρίς κακαρίσματα… Γιατί να τη δεις: Γιατί παραμένει καυστική σάτιρα, γεμάτη άβολες αλήθειες και πικρούς συσχετισμούς. Και γιατί περιέχει αριστουργηματικές ερμηνείες από ένα καστ σωστό ποίημα. Όχι του Φανφάρα, από τα άλλα, τα αληθινά…

«Ξύπνα Βασίλη»

Παραγωγή: Ελλάδα Σκηνοθεσία: Γιάννης Δαλιανίδης Πρωταγωνιστούν: Γιώργος Κωνσταντίνου, Έλενα Ναθαναήλ, Αλέκος Αλεξανδράκης, Γιώργος Μιχαλακόπουλος, Γιώργος Τσιτσόπουλος, Ελένη Ζαφειρίου, Τασσώ Καββαδία, Περικλής Χριστοφορίδης