Μια μαύρη κηλίδα στο μάγουλο του πίνακα «η γυναίκα με το κίτρινο κολιέ» αποκαλύπτει τις πιο μαύρες πτυχές μιας καλλιτεχνικής ιδιοφυίας, του Πάμπλο Πικάσο. Ένα νέο βιβλίο της Claire Dederer, με τίτλο «Monsters», φέρνει ξανά στο προσκήνιο το διαχρονικό ηθικό δίλημμα όχι μόνο για τον άνθρωπο που άφησε ανεξίτηλο το σημάδι του στην ιστορία της τέχνης, αλλά για το σύνολο των καλλιτεχνών.
Αν κάποιος κοιτάξει προσεκτικά τη «Γυναίκα με το κίτρινο κολιέ» θα παρατηρήσει στο αριστερό μάγουλο της γυναικείας φιγούρας ένα μαύρο σημάδι. Το μοντέλο για το εν λόγω έργο του 1946 ήταν η Φρανσουά Ζιλό, η σύντροφός του Πικάσο εκείνη την περίοδο.
Το μαύρο σημάδι στο μάγουλό της φέρεται να είναι ένα κάψιμο από τσιγάρο, το οποίο της το έκανε ο ζωγράφος κατά τη διάρκεια ενός καυγά.
Ο Πικάσο, που φέτος συμπληρώνονται πενήντα χρόνια από τον θάνατό του (8 Απριλίου 1973), αναμφισβήτητα υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους καλλιτέχνες στον 20ο αιώνα. Υπήρξε όμως και ένας δύστροπος άνθρωπος, αλαζονικός και νάρκισσος, με τρομακτικά βίαιες εξάρσεις και μια απαράδεκτη συμπεριφορά, ιδιαίτερα απέναντι στις γυναίκες. Είναι γενικά γνωστός ο μισογυνισμός του, αλλά και η εμμονή του για τις πολύ νεότερες γυναίκες (η διαφορά ηλικίας με την Φρανσουά Ζιλό ήταν 40 χρόνια). «Όταν μεγάλωναν τις άφηνε», έχει αναφέρει η εγγονή του Μαρίνα για τις σχέσεις του. Όταν -κατά τον ίδιο – δεν ενέπνεαν πλέον τη δημιουργικότητά του, έχανε το ενδιαφέρον του για αυτές και τις εγκατέλειπε. Όσες βρίσκονταν στο πλευρό του συνήθως υπέφεραν. Δύο οδηγήθηκαν στην αυτοκτονία, άλλες έπαθαν νευρική κρίση. «Οι γυναίκες είναι μηχανές για να υποφέρουν», είχε πει ανερυθρίαστα στην Ζιλό.
«Νομίζω ότι η κυριαρχία του Πικάσο στις γυναίκες είναι βαθιά συνδεδεμένη με την ταυτότητά του τόσο ως ανθρώπου όσο και ως καλλιτέχνη. Ο ίδιος υπόκειται μόνο σε ένα πράγμα: την ιδιοφυΐα του», αναφέρει η Claire Dederer σε συνέντευξή της στο Cultured. Και η ιδιοφυΐα, όπως σημειώνει, «δεν είναι τόσο ένα είδος ατόμου όσο μια κατάσταση ανθρώπου — δηλαδή η πεποίθηση πως μπορεί να κάνει ό,τι θέλει».
«Ο Πικάσο ενσάρκωσε αυτή την ιδέα, αλλά και τη διαμόρφωσε. Ήταν ένας από τους πρώτους μεγάλους καλλιτέχνες της εποχής της μαζικής επικοινωνίας, και ήρθε να υποστηρίξει την ίδια την ιδέα της ιδιοφυΐας. Η ελευθερία που ένιωθε ο Πικάσο ήταν απόλυτη: στην τέχνη του, στη συμπεριφορά του». «Η ιδιοφυΐα συγκινείται από καλλιτεχνικές ορμές. Εκτιμούμε πολύ αυτή την καλλιτεχνική παρόρμηση και τείνουμε σε κάποιο βαθμό να συγχωρούμε τις πιο σκοτεινές πτυχές που συνοδεύουν αυτήν την παρόρμηση».
Καταστροφικός δεν ήταν μόνο για τις γυναίκες, αλλά και για πολλούς που βρίσκονταν στο περιβάλλον του. «Κανείς δεν κατάφερνε να ξεφύγει από το ασφυκτικό κλοιό της ιδιοφυίας του», είχε σημειώσει η εγγονή του στα απομνημονεύματά της, όπως σημειώνει η Daily Mail: «Χρειαζόταν αίμα για να υπογράψει κάθε πίνακά του: το αίμα του πατέρα μου, του αδελφού μου, της μητέρας μου, της γιαγιάς μου και το δικό μου. Χρειαζόταν το αίμα όσων τον αγαπούσαν».
Όπως αναφέρει ο Economist, η Claire Dederer, στο νέο της βιβλίο «Monsters» προσδιορίζει τον Πικάσο ως μια αρχετυπική ιδιοφυΐα, έναν καλλιτέχνη του οποίου τα αρνητικά στοιχεία του χαρακτήρα έχουν γίνει αποδεκτά ως αναπόσπαστο μέρος του ανυπέρβλητου ταλέντου του. Η «απαλλαγή» αυτή συνήθως αφορά τους άνδρες καλλιτέχνες. Το διαχρονικό δίλημμα είναι αν θα πρέπει τελικά το έργο του καλλιτέχνη να διαχωρίζεται από τον χαρακτήρα και τις πράξεις του ή εάν είναι αδιαίρετα. Πού μπορεί να τοποθετηθεί η «κόκκινη γραμμή»;
Οι παράγοντες είναι πολλοί και σαφώς υποκειμενικοί. Η Claire Dederer ελπίζει να υπήρχε μια υπολογιστική μηχανή που θα μπορούσε να σταθμίσει το «ειδεχθές του εγκλήματος έναντι του μεγαλείου της τέχνης». Στην πραγματικότητα, υπογραμμίζει, το δίλημμα είναι αναπόφευκτο — και άλυτο.
Η ειδεχθής συμπεριφορά των καλλιτεχνών είναι εξίσου σημαντική με το έργο τους, όμως τελικά η αξιολόγηση της βαρύτητας τους είναι μια υπόθεση προσωπική. «Όσοι αναζητούν μια άκαμπτη καθοδήγηση επί του θέματος μάλλον θα απογοητευτούν. Μία από τις κύριες ιδέες που διερευνώ έχει να κάνει με τη σημασία της υποκειμενικότητας στην εμπειρία του κοινού. Κάθε απάντηση διαμορφώνεται όχι μόνο από τη βιογραφία του καλλιτέχνη, αλλά από τη βιογραφία και την προσωπικότητα του μέλους του κοινού. Δεν υπάρχει καμία αρχή που θα λύσει αυτά τα προβλήματα», σημειώνει η συγγραφέας σε συνέντευξή της στο Cultured.
«Όμως το εάν θα “καταναλώνεις” την τέχνη δεν σε κάνει καλύτερο ή χειρότερο άνθρωπο. Θα πρέπει μάλλον να βρεις κάτι άλλο για να το πετύχεις αυτό», αναφέρει η Claire Dederer, σύμφωνα με τον Economist, υποστηρίζοντας πως εν τέλει για να «συμφιλιωθούμε» με το δίλημμα «τέχνη ή καλλιτέχνης» ενδεχομένως θα πρέπει να αποφασίσουμε πως δεν θα πρέπει να θέτουμε και να εγκλωβιζόμαστε σε αυτό το ερώτημα. Με αφορμή την 50η επέτειο από το θάνατο του Πικάσο θα πραγματοποιηθούν ανά τον κόσμο πλήθος εκθέσεων και εκδηλώσεων. Αν παρευρεθείτε σε κάποια από αυτές θα αντιληφθείτε το καλλιτεχνικό του μεγαλείο, αλλά και – αδιαίρετα – τον μισογυνισμό του, που αντανακλάται στις σεξουαλικές παραμορφώσεις του γυναικείου σώματος και στο μαύρο σημάδι στο μάγουλο της «γυναίκας με το κίτρινο κολιέ».
