Ο Δόκτωρ Ζιβάγκο, η CIA και ο Ψυχρός Πόλεμος

Τον Ιανουάριο του 1958 στα κεντρικά γραφεία της CIA έφτασε ένα μυστικό πακέτο.

Μέσα σε αυτό υπήρχαν δύο ρολά φιλμ από τις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες, τα οποία περιείχαν φωτογραφίες από τις σελίδες ενός ρωσικού μυθιστορήματος με τον τίτλο «Δόκτωρ Ζιβάγκο».

Το βιβλίο του Μπόρις Παστερνάκ είχε απαγορευτεί στη Σοβιετική Ένωση και οι Βρετανοί πρότειναν στη CIA να αποκτήσει τα συγκεκριμένα αντίγραφα, μια ιδέα που τράβηξε αμέσως την προσοχή της Ουάσινγκτον.

«Αυτό το βιβλίο έχει τεράστια προπαγανδιστική αξία» ανέφερε ένα σημείωμα της CIA προς όλα τα ανώτερα στελέχη «όχι μόνο για το εγγενές μήνυμά του και την τολμηρή του γραφή, αλλά και για τις συνθήκες δημοσίευσής του. Έχουμε την ευκαιρία να κάνουμε τους πολίτες της Σοβιετικής Ένωσης να αρχίσουν να αναρωτιούνται τι είναι λάθος με την κυβέρνησή τους, όταν ένα σπουδαίο λογοτεχνικό έργο -από έναν άνθρωπο που θεωρείται ως ο μεγαλύτερος εν ζωή Ρώσος συγγραφέας- δεν είναι διαθέσιμο στη χώρα του, στη δική του γλώσσα, για τους δικούς του ανθρώπους».

Το σημείωμα αυτό είναι ένα από τα περισσότερα από 130 προσφάτως αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της CIA που περιέχουν λεπτομέρειες για την εμπλοκή της μυστικής υπηρεσίας στην εκτύπωση του «Δόκτωρ Ζιβάγκο».

Επρόκειτο ένα τολμηρό σχέδιο που είχε ως αποτέλεσμα το βιβλίο να περάσει στα χέρια των Σοβιετικών από φίλο σε φίλο, επιτρέποντας με αυτόν τον τρόπο την κυκλοφορία του στη Μόσχα και σε άλλες πόλεις του ανατολικού μπλοκ.

Η έκδοση του βιβλίου και αργότερα η απονομή του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας στον Παστερνάκ προκάλεσε μία από τις μεγαλύτερες «πολιτιστικές θύελλες του Ψυχρού Πολέμου», αναφέρει άρθρο της Washington Post που υπογράφουν οι Peter Finn και Petra Couvée.

Ο «Δόκτωρ Ζιβάγκο» μεταφέρθηκε το 1965 και στη μεγάλη οθόνη, ωστόσο ελάχιστοι γνωρίζουν τι συνέβη στις αρχές της «γέννησής» του και πώς το μυθιστόρημα αυτό επηρέασε τον κόσμο, που ήταν διαχωρισμένος ανάμεσα σε δύο ιδεολογικά αντίθετες μεγάλες δυνάμεις.

Ο ρόλος της CIA –η οποία τύπωσε στην Ολλανδία ένα βιβλίο με σκληρό εξώφυλλο στα ρώσικα και μια χαρτόδετη έκδοση-μικρογραφία στα κεντρικά της γραφεία- παρέμενε κρυφός για πολύ καιρό.

Σύμφωνα με τα αποχαρακτηρισμένα αυτά έγγραφα, το όλο εγχείρημα της δημοσίευσης του συγκεκριμένου βιβλίου είχε αναλάβει το παράρτημα της οργάνωσης στη Σοβιετική Ένωση, υπό το άγρυπνο βλέμμα του διευθυντή της CIA, Allen Dulles, και του Συντονιστικού Συμβουλίου του προέδρου Ντουάιτ Αϊζενχάουερ, το οποίο αναφερόταν στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας στο Λευκό Οίκο.

Μάλιστα, όσοι εμπλέκονταν έπρεπε να φροντίσουν ώστε «η συμβολή της κυβέρνησης των ΗΠΑ να μην φαινόταν με οποιοδήποτε τρόπο».

Μια φωνή από το παρελθόν

Κατά τη διάρκεια του Ψυχρού Πολέμου τα βιβλία ήταν «όπλα» κι αν ένα λογοτεχνικό έργο δεν ήταν διαθέσιμο ή είχε απαγορευτεί στη Σοβιετική Ένωση ή την υπόλοιπη Ανατολική Ευρώπη, μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως προπαγάνδα για να αμφισβητηθεί η εκδοχή της πραγματικότητας της Σοβιετικής Ένωσης.

Η CIA κυκλοφόρησε κρυφά από το «Σιδηρούν Παραπέτασμα» περισσότερα από 10 εκατομμύρια αντίγραφα βιβλίων και περιοδικών, στο πλαίσιο της πολιτικής εκστρατείας του πολέμου.

Ο «Δόκτωρ Ζιβάγκο» ήταν για τη CIA μια «χρυσή ευκαιρία», αναφέρουν οι αρθρογράφοι.

Το μυθιστόρημα του Παστερνάλ περιστρέφεται γύρω από τη ζωή του γιατρού και ποιητή Γιούρι Ζιβάγκο με φόντο την Οκτωβριανή Επανάσταση και το ρωσικό εμφύλιο (1918-1920).

Ο Παστερνάκ γνώριζε ότι ο σοβιετικός κόσμος των εκδόσεων θα οπισθοχωρούσε από τον ‘εξωγήινο τόνο’ του «Δόκτωρα Ζιβάγκο», την απροκάλυπτη θρησκευτικότητα του και την αδιαφορία του για τα αιτήματα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού και την υποχρέωση «προσκυνήματος» της Οκτωβριανής Επανάστασης, προσθέτουν οι αρθρογράφοι.

Όμως ο ίδιος δε φοβόταν: επισκεπτόταν και έδινε χρήματα σε συγγενείς ανθρώπων που τους είχαν στείλει σε γκουλάγκ, παρενέβαινε στις Αρχές ζητώντας έλεος για όσους κατηγορούνταν για πολιτικά εγκλήματα και αρνιόταν να υπογράψει χαλκευμένες αιτήσεις, οι οποίες απαιτούσαν την εκτέλεση όσων είχαν κατονομαστεί ως εχθροί του κράτους.

Ο Παστερνάκ δεν αισθάνθηκε καμία ανάγκη να προσαρμόσει την τέχνη του με τις πολιτικές απαιτήσεις του κράτους. Πίστευε ότι το να «θυσίαζε» το μυθιστόρημά του ήταν μια αμαρτία απέναντι στην αυθεντία του.

Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι σοβιετικοί εκδοτικοί οίκοι να αρνηθούν ακόμη και να… ακουμπήσουν με τα χέρια τους το «Δόκτωρ Ζιβάγκο».

Ευτυχώς για τον ίδιο, ένα αντίγραφο του χειρογράφου του έπεσε στα χέρια ενός εκδότη από το Μιλάνο.

Τον Ιούνιο του 1956 ο Παστερνάκ υπόγραψε συμβόλαιο με τον εκδότη Giangiacomo Feltrinelli, ο οποίος αντιστάθηκε σε όλες τις πιέσεις που δέχτηκε από το Κρεμλίνο και το ιταλικό κομμουνιστικό κόμμα και εξέδωσε το βιβλίο.

Το Νοέμβρη του 1957 κυκλοφόρησε η ιταλική έκδοση του «Δόκτωρ Ζιβάγκο».

Η CIA «είδε» το βιβλίο ως ένα χρήσιμο «όπλο»

Στην Ουάσινγκτον γρήγορα κατάλαβαν γιατί η Μόσχα μισούσε το συγκεκριμένο βιβλίο.

Τον Ιούλιο του 1958 ο διευθυντής του παραρτήματος της CIA για τη Σοβιετική Ρωσία, John Maury, σε ένα σημείωμά του είχε γράψει ότι το βιβλίο ήταν μια «καθαρή απειλή για την κοσμοθεωρία του Κρεμλίνου».

«Το ουμανιστικό μήνυμα του Παστερνάκ –ότι δηλαδή κάθε άνθρωπος δικαιούται προσωπική ζωή και αξίζει το σεβασμό ως ανθρώπινο ον, ανεξάρτητα από το βαθμό της πολιτικής πίστης και της συμβολής του στο κράτος- αποτελούσε θεμελιώδη πρόκληση για τη σοβιετική ηθική της θυσίας του ατόμου για το κομμουνιστικό σύστημα» έλεγε ο Maury.

Το προσωπικό της CIA, λίγο μετά την κυκλοφορία του μυθιστορήματος στην Ιταλία, είχε κυκλοφορήσει ένα εσωτερικό σημείωμα, σύμφωνα με το οποίο το βιβλίο «έπρεπε να τυπωθεί σε όσο περισσότερα αντίγραφα γινόταν σε ξένες εκδόσεις, και να διανεμηθεί στον ελεύθερο κόσμο και να γνωρίσει τέτοια αναγνώριση και τιμή, όπως με ένα βραβείο Νόμπελ».

Στις αρχές του Σεπτέμβρη του 1958 κυκλοφόρησε η πρώτη ρωσική έκδοση του «Δόκτωρ Ζιβάγκο», με ένα μπλε σκληρό εξώφυλλο από τον οίκο Mouton Publishers στη Χάγη της Ολλανδίας.

Προβλήματα με το συμβόλαιο

Υπήρξε ένα μόνο πρόβλημα. Οι ολλανδοί εκδότες δεν υπόγραψαν συμβόλαιο με τον Ιταλό εκδότη Feltrinelli, ο οποίος είχε συμβόλαιο με τον Παστερνάκ, με αποτέλεσμα η ρωσική έκδοση να είναι παράνομη.

Ο Feltrinelli, που είχε τα δικαιώματα του «Δόκτωρ Ζιβάγκο», έγινε έξαλλος όταν έμαθε για τη διανομή του βιβλίου στα ρωσικά, με αποτέλεσμα ο σάλος να τραβήξει το ενδιαφέρον του Τύπου και να αρχίσουν να κυκλοφορούν φήμες για τη συμμετοχή της CIA στην όλη υπόθεση, οι οποίες δεν επιβεβαιώθηκαν ποτέ.

Παράνομη έκδοση

Τον Ιούλιο του 1959 τυπώθηκαν τουλάχιστον 9.000 αντίγραφα μιας μίνι έκδοσης του μυθιστορήματος του Παστερνάκ, σε έναν και δύο τόμους, προκειμένου να είναι πιο εύκαμπτα και πιο εύκολο να κρυφτούν.

Η CIA προσπάθησε να δημιουργήσει την εντύπωση ότι αυτή η έκδοση είχε τυπωθεί στο Παρίσι από μια πλασματική οντότητα ,την Société d’Edition et d’Impression Mondiale, ενώ και μία ομάδα ρώσων προσφύγων ισχυρίστηκε ότι κρυβόταν πίσω από αυτή επίσης.

Ο Μπορίς Παστερνάκ πέθανε στις 30 Μαΐου 1960 από φυσικά αίτια.

Το βιβλίο του «Δόκτωρ Ζιβάγκο» δημοσιεύτηκε τελικά στη Σοβιετική Ένωση το 1988, στις σελίδες του Novy mir, αν και υπήρχαν νωρίτερα εκδόσεις που γίνονταν με μυστικές αντιγραφές και ανατυπώσεις, πρακτική γνωστή ως σαμιζντάτ στη Ρωσία, όπως αναφέρει η Wikipedia.